<div class="lead">
Journalisten in Rusland weten dat ze op hun hoede moeten zijn: de grenzen van het kader waarbinnen ze zich kunnen bewegen zónder gearresteerd te worden zijn voor hen onzichtbaar, maar voor Poetin duidelijk zat. En het Kremlin heeft altijd het laatste woord.
</div>
Zoals eskimo&#8217;s 100 woorden hebben voor sneeuw (niet waar, toch leuk), heb je als Russische journalist al snel 100 manieren om te zeggen wat wel en niet mag: de onzichtbare grens, de rode lijn, de dubbele lijn, de richtlijn&#8230; Dat is, even samenvattend, de redactionele lijn. De meeste Russische journalisten die niet voor staatsmedia werken voelen zich in hun dagelijkse werk over het algemeen vrij. Er worden kritische opiniestukken en diepgaand onderzoek gepubliceerd over Poetin en zijn regering. De afgelopen jaren is waren zelfs staatsmedia van tijd tot tijd kritisch.
<q class="pull-left">We wisten wel beter: RBC had de befaamde onzichtbare grens overtreden.</q>
Maar op een dag sta je als journalist opeens met je rug tegen de muur: je bent een stap te ver gegaan. Vraag het aan het mediabedrijf RBC, dat bekend staat om diepgravend onderzoek naar de inner circle van Poetin, inclusief een rapport over het vermogen van ene Yekaterina Tichonova eerder dit jaar. RBC dacht op z’n Russisch slim te zijn: ze suggereerden dat Tichonova de dochter van Poetin was, maar zeiden dat niet hardop. (Later maakte Reuters <a href="http://www.reuters.com/investigates/special-report/russia-capitalism-daughters/" target="_blank">de link expliciet</a>.) RBC publiceerde ook als enige krant de dag na het Panama Papers-schandaal het verhaal op de voorpagina, met als klap op de vuurpijl een grote foto van Poetin. Niet veel later kwamen er huiszoekingen door de FSB bij Onexim, het moederbedrijf van RBC, zogenaamd op verdenking van belastingontduiking. We wisten wel beter: RBC had de befaamde onzichtbare grens overtreden. Er werden drie redacteuren ontslagen, inclusief de hoofdredacteur, en de storm ging liggen.
Je zou kunnen zeggen: blijf af van Poetin en zijn directe familie. Maar la famiglia is groot. Kranten zoals RBC en Vedomosti (opgezet door Derk Sauer) zeggen: we doen niet aan politiek. We just follow the money, we zijn een zakenkrant. Maar als – na meer dan 15 jaar van Poetin aan de macht – dat pad al niet direct naar het Kremlin leidt, dan in ieder geval naar het denkbeeldige park erom heen. Iedereen die nu aan de business-top staat, staat er dankzij, en niet ondanks, Poetin. Kijk alleen maar naar wat er gebeurde met Mikhail Khodorkovsky, ooit de rijkste man van het land en een goed voorbeeld van het typische Russische rags to riches to jail-verhaal. Overlevers van The Putin Games, daarentegen, genieten extra bescherming. Ook in de rechtbank.
Dit jaar verloor Vedomosti een zaak die werd aangespannen door Igor Sechin, baas van oliemaatschappij Rosneft en een goede vriend van Poetin (daar heb je het al.) De krant had een artikel gepubliceerd over Sechins luxueuze villa in een buitenwijk van Moskou en werd aangeklaagd vanwege &#8216;privacy-schending&#8217;. Tegen mij verdedigde de hoofdredactrice van de krant het artikel zo: Rosneft is een bedrijf onder controle van de staat. De Russische belastingbetaler betaalt Sechins salaris. Dat maakt hem een publiek persoon. Logisch, toch? Niet volgens de rechter: het artikel moest worden &#8216;vernietigd&#8217;, niet alleen op de site maar, bizar genoeg, ook in het papieren archief op de redactie. Alsof het nooit was geschreven. Hetzelfde overkwam het blad Novaya Gazeta na het publiceren van een stuk dat suggereerde dat de mooie jonge vrouw van Sechin haar vrije tijd doorbrengt op een van <a href="https://www.occrp.org/en/investigations/5523-the-secret-of-the-st-princess-olga)" target="_blank">de duurste jachten op aarde</a>.
Het hoeft niet eens om Sechins privéleven te gaan: nu wordt RBC aangeklaagd door Rosneft naar aanleiding van een artikel waarin RBC beweert dat Sechin had geprobeerd om British Petroleum (BP) buiten een privatiseringsdeal te houden. Een logisch en goed onderbouwd verhaal. Voor het eerst claimt Rosneft ook schade van een mediabedrijf (&#8216;mogelijke, toekomstige schade&#8217;). De claim is zo groot ($49 miljoen) dat, als Rosneft de zaak wint – en Sechin heeft nog nooit een zaak verloren – RBC én de drie auteurs van het artikel failliet gaan. Zelfs als Rosneft de zaak niet wint, is de dreiging al genoeg. In Rusland verdient de gemiddelde journalist bij een grote krant hooguit rond de 1400 euro per maand. Die denkt vanaf nu wel twee keer voordat hij wat voor stuk dan ook over een staatsbedrijf schrijft. En werkgevers ook: een artikel van mij over de zaak Rosneft tegen RBC ging nog even snel langs de advocaat, &#8216;voor de zekerheid&#8217;. Niet dat dat, zoals het geval van RBC laat zien, enige garantie is.
Wat dan wel? Niemand lijkt het te weten, zelfs redacteuren niet. Hier een fragment uit een gelekte memo van de eerste bijeenkomst tussen de nieuwe hoofdredacteuren van RBC en hun team. 
Redacteur 1: &#8216;Heb je een auto?&#8217;
Journalist 1: &#8216;Ja.&#8217;
Redacteur 1: &#8216;Als je over de dubbele streep gaat, wordt je rijbewijs afgenomen.&#8217;
Journalist 1: &#8216;Waar is de dubbele streep?&#8217;
Redacteur 2: &#8216;Helaas weet niemand dat.&#8217;
Redacteur 1: &#8216;Dit is een catastrofaal moeilijk moment voor de media. Het verkeer staat stil, chauffeurs zijn ongerust, en de mensen in en buiten de auto zijn op een catastrofale manier gestrest. Ons werk is om professioneel genoeg te zijn zodat het verkeer veilig is voor de mensen in de auto en voor voetgangers.&#8217;
Journalist 2: &#8216;Laat me een specifieke vraag stellen. Ik ben adjunct-hoofdredacteur van de politieke nieuwsredactie. Op dit moment is er maar één reden om een verhaal niet te plaatsen: het ontbreken van bewijs. Wat ik begrijp van wat je zegt over de dubbele lijn is dat er in de toekomst een andere factor een rol kan gaan spelen in het bepalen van wat we doen.&#8217;
Redacteur 1: &#8216;Ik zal het nogmaals zeggen: op de weg zijn er regels. We zijn hier allemaal volwassen en we weten dat die regels niet bedacht zijn omdat iemand steekpenningen wilde, toch? Ze zijn bedacht om het verkeer te veilig te maken, zodat de mensen die 180 kilometer per uur rijden snappen dat ze hiermee hun leven riskeren.&#8217;
Journalist 2: &#8216;Ik snap niet wat je bedoelt.&#8217;
<a href="https://meduza.io/en/feature/2016/07/12/this-is-what-losing-your-newsroom-looks-like-in-russia" target="_blank">Wie wel?</a> Niet alleen journalisten, maar mensen met alle creatieve beroepen moeten hun hoofd hierover breken. Tijdens een recente bijeenkomst met de top van de cultuursector, verwoorde Poetin het zo: &#8216;De creatieve gemeenschap moet de grens kennen tussen cynische, beledigende provocaties en een daad van creativiteit.&#8217;
Waar het verschil er ‘m precies in ligt moet je zelf weten. Tot je de lijn bent gepasseerd en je wordt aangeklaagd of je je baan verliest. Want het Kremlin heeft altijd het laatste woord.

Gerelateerd