Reportage

<div class="info-box">
<p><iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1287332206&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no"><span data-mce-type="bookmark" style="display: inline-block; width: 0px; overflow: hidden; line-height: 0;" class="mce_SELRES_start">﻿</span></iframe><br />
<em>Dit verhaal is ook te beluisteren.</em></p>
</div>
<p>In de Tunesische woestijn, tussen het stadje Gabès en de oase El Hamma, ligt het 48 hectare grote terrein van Desert Joy. Vier hightech kassen telt de tomatenkwekerij. Wie een kas wil betreden, moet transparante kapjes over hoofd en schoenen dragen. Tussen de trossen groene en rode cherrytomaatjes vertelt eigenaar Philip van Antwerpen, een blonde, gebruinde vijftiger, hoe het begonnen is, veertien jaar geleden.</p>
<p>‘Tijdens de energiecrisis van 2008 hoorden we van onze klanten dat zij, bij wijze van spreken, ook met kerst cherrytomaatjes wilden kunnen eten,’ zegt hij. ‘Dus moesten we op zoek naar een locatie waar het hele jaar door geteeld kan worden, tegen lage productiekosten. Zo kwamen we in contact met een Franse tomatenteler die hier al zat.’</p>
<p>Desert Joy groeide naar eigen zeggen uit tot de grootste van de elf Europese tomatentelers in deze streek, waaronder één andere uit Nederland.</p>
<p>Drie warmwaterbronnen liggen in het gebied. ‘Daar verwarmen we ’s nachts de kassen mee,’ legt Van Antwerpen uit, wijzend op een gigantische verwarmingsketel naast de kas. ‘Het water is 40 graden. Dat is niet heel warm, warmer zou beter zijn, maar alle beetjes helpen.’</p>
<p>Buiten de kassen toont hij kolossale watersilo’s. ‘Die worden gebruikt voor de opslag van water voor irrigatie. De hoeveelheid water die we dagelijks per vierkante meter voor irrigatie nodig hebben, schommelt, maar kan oplopen tot 8 of 9 liter, inclusief 30 procent afvalwater dat wordt hergebruikt.’</p>
<p>Dat hergebruik is lovenswaardig, maar Tunesië behoort tot de landen met de grootste watertekorten ter wereld. Alle natuurlijke bronnen zijn opgedroogd door klimaatverandering. De lokale boeren zijn daardoor opgezadeld met dorre grond die zelden een spat regen ziet. In de strijd om het schaarse grondwater leggen zij het ruimschoots af tegen de Desert Joy’s. Bang om oogst te verliezen, hielden de boeren in El Hamma onlangs een protestactie. In hun ogen stelt de overheid zoveel water beschikbaar voor drinkwater, dat er te weinig overblijft voor irrigatie.</p>
<h5>Onvruchtbare grond</h5>
<p>Zo’n tien kilometer van Desert Joy, in de oase van Ghenini, vertelt boer Hachni Zakaria dat hij verbouwt op onvruchtbare grond. ‘Vroeger kregen we een keer per vijftien dagen irrigatiewater van de overheid, nu nog hooguit een keer per maand. Voor tomaten en aardappels is de grond meestal te droog.’</p>
<p>Het loopt tegen het einde van de middag, de zon schijnt steeds wispelturiger op het afdakje van riet en palmbladeren van het ecologische restaurant annex boerenbedrijf. Onder de hoge palmbomen op het houten bankje oogt de tanige vijftiger, geboren en getogen in de oase, nog kleiner dan hij is.</p>
<blockquote><p>‘Ik experimenteer met de teelt van gewassen en verdwenen graansoorten die beter zijn afgestemd op de bodem en het klimaat en minder water nodig hebben.’</p></blockquote>
<p>Zakaria’s ouders en voorouders leerden hem duurzaam verbouwen. Geen bestrijdingsmiddelen, weinig machines, zuinig met water en de grond. Hij wil die tradities in ere houden. ‘Vorige generaties leefden van de oase. Ik wil dat de oase behouden blijft. Daarom experimenteer ik met de teelt van gewassen en verdwenen graansoorten die beter zijn afgestemd op de bodem en het klimaat en minder water nodig hebben.’</p>
<h5>Begaan met het milieu</h5>
<p>Twee mannen van dezelfde generatie, beiden begaan met het milieu. Maar waar Van Antwerpen ter wille van de consument via miljarden aan investeringen de grenzen van de natuur oprekt en dagelijks talloze liters water uit de grond pompt, besloot de Tunesische boer om dezelfde redenen die grenzen juist te omarmen.</p>
<p>Zakaria denkt dat hij minder problemen zou hebben met de aanpak van Desert Joy wanneer de tomaten voor de Tunesische markt bestemd zouden zijn. ‘Maar ze worden allemaal geëxporteerd. Dus in feite exporteren die bedrijven ons kostbare water. En hoe dieper je boort, hoe meer zout. Door het uitdrogingsproces spoelt er zeewater in de grond, waardoor het water zouter en viezer wordt. Schoonmaken en ontzilten vergt investeringen, tegenwoordig is het water vier keer zo duur. Ik schat dat ongeveer de helft van de boeren het financieel niet meer kon bolwerken en ermee is gestopt. Hele stukken oase liggen nu braak.’</p>
<h5>Het paradijs</h5>
<p>Ooit waren de oases rond Gabès zoals mensen zich het paradijs voorstellen, zo memoreren inwoners weemoedig. Hoge dadelpalmen, weelderige groene struiken, warmwaterbronnen, kabbelende beekjes met vissen en waterschildpadden, kwinkelerende vogels met bijzondere kleuren. De bewoners hadden zich destijds geen voorstelling kunnen maken van het rondslingerende afval, de kurkdroge grond, de verdorde struiken en de vergeelde palmbomen van vandaag, zegt Zakaria. ‘Als kind vond je het gewoon. Pas door het enthousiasme van toeristen begreep je hoe bijzonder het was. Niemand wilde weg, je had alles wat je wensen kon.’</p>
<blockquote><p>‘Alles draait om geld. Ons zien ze niet staan.’</p></blockquote>
<p>Dan draait hij abrupt zijn hoofd weg. ‘Ik wil er eigenlijk weinig over kwijt. Als ik over de problemen van de oase ga praten, komen er straks helemaal geen toeristen meer.’</p>
<h5>Fosfaatfabriek</h5>
<p>De mensen in Gabès voelen zich machteloos tegenover de Tunesische regering, ver weg, minstens vier uur in de auto naar Tunis. Eind jaren zestig liberaliseerde de regering de economie. Ze wilde met de tijd mee gaan. Voor particulier initiatief en buitenlandse investeerders werd de rode loper uitgerold. Pal bij Gabès kwam een fosfaatfabriek. Tegenwoordig is dat een gigantische, zwartgeblakerde installatie, waaruit gitzwarte rookwolken opstijgen. Ondertussen is de Tunesische economie failliet en zijn de oases verwoest.</p>
<p>En wat als het grondwater uitgeput raakt? Zakaria schokschoudert. ‘Alles draait om geld. Ons zien ze niet staan. Maar aan de toekomst denk ik niet. Wij moeten verder, we moeten de volgende generaties doordringen van het belang van de oases.’</p>
<p>Of er in de toekomst nog ruimte is voor exporteurs als Desert Joy? Hij trekt zijn wenkbrauwen op. Voor Zakaria is het een retorische vraag.</p>
<h5>Natuurlijke compost</h5>
<p>Nizar Kaboun verandert palmboomresten in natuurlijke compost. ‘We vonden overal palmboomresten. Na lang onderzoek bleek dat daar natuurlijke compost van te maken valt,’ vertelt Kaboun, scheikundig ingenieur van huis uit, tegenwoordig voorzitter van oasebeschermingsorganisatie Asoc. Zo maakte hij net als Zakaria van zijn roeping een beroep.</p>
<p>De warme gastvrijheid van de dertiger staat in schril contrast met het donkere, sobere kantoor, dat veel weg heeft van een garage of opslagruimte. Door de openstaande deur kijkt Kaboun over de drukke weg uit op de rand van de oase. Hij leeft niet alleen van, maar ook vóór de oase, zo klinkt door in zijn betoog.</p>
<p>‘De problemen stapelen zich op. Boeren zitten soms weken zonder water en velen houden ermee op. Het irrigatiebedrijf van de overheid beschikt over zwaar verouderde systemen. Daardoor ontstaan lekken en dus waterverlies. En het kampt al jaren met torenhoge schulden bij de energieleverancier. Als Asoc kwamen we met mogelijke oplossingen, maar de overheid werkt nergens aan mee.’</p>
<blockquote><p>‘Dit is een gezamenlijk probleem. De overheid, de Europese bedrijven, de boeren én de burgers zouden samen afspraken moeten maken, want de watervoorraad is bijna uitgeput.’</p></blockquote>
<p>Na de revolutie van 2011 werden in Gabès minstens elf milieuorganisaties als Asoc opgericht. Ontmoedigd door de afwezigheid van de regering, en aangemoedigd door Europese fondsen die dol zijn op coördinatie, conferenties en activiteiten-afvinklijstjes, praten deze organisaties vooral met elkaar. Tientallen conferenties, dialogen en rondetafelgesprekken werden georganiseerd, maar tot grote ergernis van Kaboun zag hij Desert Joy of een van diens concurrenten nooit ergens verschijnen. ‘Van die Europese bedrijven hoor je nooit wat. Maar dit is een gezamenlijk probleem. De overheid, de fosfaatfabriek, de Europese bedrijven, de boeren én de burgers zouden samen afspraken moeten maken, want de watervoorraad is bijna uitgeput.’</p>
<p>Nu ontvlamt de activist in de wetenschapper. Op de achtergrond razen auto’s, maar Kaboun komt er makkelijk bovenuit. ‘Het is toch te gek om los te lopen dat Europese bedrijven ons kostbare water opslurpen? Ik noem het stelen! Het zijn kapitalisten die hier alleen zitten vanwege het warme water, de goedkope elektriciteit en de lage personeelskosten. Vorig jaar zijn zeventien putten gesloten omdat ze leeg waren. De eerste grondwaterlaag is nu op. Er wordt geïnvesteerd in 22 nieuwe pompen, maar na de derde laag is alles helemaal uitgeput.’</p>
<p>Stel dat de berekeningen kloppen, dan is in 2050 de grondwatervoorraad in Gabès uitgeput. Als er nu niets gebeurt, beschikt 85 procent van de bevolking van Gabès straks niet meer over drinkwater en irrigatiewater. Wat als over 28 jaar het grondwater uitgeput is? ‘Trek er gerust een paar jaar van af,’ zegt Kabouni, ‘want er komen nieuwe bedrijven bij en de bestaande zijn volop aan het uitbreiden. Dat betekent het einde van de oase van Gabès en daarmee van Gabès zelf.’</p>
<h5><strong>Groen neokolonialisme</strong></h5>
<p>Critici verzonnen een naam voor Europese bedrijven die, gedreven door de consumptiebehoeften van Europeanen, naar Tunesië of elders in de regio trokken om daar natuurlijke hulpbronnen te exploiteren: groen neokolonialisme. Kaboun: ‘Alsof het Europese eigendommen zijn, waarover Europa vrijelijk kan beschikken.’</p>
<p>Die kritiek klinkt ook door in de woorden van Bacet Hamrouni, voorzitter van de Vereniging voor Burgerschap en Duurzaamheid, gehuisvest in een monumentaal pand in het centrum van Gabès. Op deze warmste lentedag tot nu toe voelt het eenvoudige vergaderzaaltje weldadig koel.</p>
<p>‘In principe heb ik weinig bezwaar tegen de aanwezigheid van bedrijven als Desert Joy,’ zegt Hamrouni. ‘We hebben banen nodig. Meer moeite heb ik met de vanzelfsprekendheid waarmee ze te werk gaan. Beseffen ze wel hoe kostbaar en klimaatgevoelig water in onze regio is? Ik zou graag zien dat ze hun verantwoordelijkheid nemen door samen met ons oplossingen te zoeken. Hun houding is nog erg die van de man achter zijn bureau die “ons wel wil ontvangen”. Maar dat is toch de omgekeerde wereld? We hebben genoeg onderzoek gedaan, we hebben veel kennis in huis.’</p>

<h5>Ontzilten</h5>
<p>In de verzengende hitte van de kassen van Desert Joy zegt Van Antwerpen wel degelijk wakker te liggen van de waterproblemen. De komende generaties, daar gaat het hem om. ‘Ik heb een Tunesisch zoontje. We moeten het samen oplossen. Ik wil voortrekker zijn op het gebied van milieu-innovatie. Anderzijds: Desert Joy gebruikt veel water, maar we geven er ook veel voor terug. Vergelijk het met het gas in Nederland. Het is bijna op, maar we hebben er goede dingen mee gedaan.’</p>
<p>Inmiddels zit de Nederlandse ondernemer volop met zijn hoofd bij de op stapel staande uitbreiding van Desert Joy. ‘Er komt 40 hectare bij, verderop in de woestijn,’ zegt hij enthousiast. ‘Daarvoor willen we water uit de zee halen en met een speciale installatie ontzilten. Dan zijn we van het grondwater af. We willen een deal sluiten met het Tunesische waterleidingbedrijf, zodat we water kunnen teruggeven aan de inwoners van Gabès. De vergunningen zijn in principe rond, we zoeken alleen nog subsidies.’</p>
<p>Hamrouni voelt zich niet gerustgesteld. ‘Naar ontzilting van zeewater zijn veel impactstudies gedaan. Het verstoort het evenwicht, er zullen vissen verdwijnen. We hebben bedrijven nodig, maar ook de zee. Ik zoek de oplossing liever in hergebruik van water.’</p>


Economie

Macht

Natuur

Gerelateerd

Verkiezingen in Tunesië