VN 80

Op het moment dat een verdediger 
een bepaalde positie inneemt 
zit er altijd een negatief aspect aan. 
Als je dat in een flits ziet 
(maar dat is ervaring en 
daar kom je alleen maar achter door 
wedstrijden, wedstrijden, wedstrijden) 
dan ga je dat ook weer bespelen. 
Dus: aan de tegengestelde kant 
van de verdediger lopen. 
Al na een paar minuten in de wedstrijd 
moetje een verdediger analyseren: 
rechterbeen, linkerbeen, 
waar loopt hij nu naar toe, 
en: waar ligt dus mijn gaatje?
Van alle Nederlandse dichters is de schepper van bovenstaande elegie zeker de bekendste. Net na de oorlog geboren groeide hij  op in een Amsterdamse volksbuurt waar zijn vader  een levensmiddelenhandel dreef. Niets wees erop dat de jongen gaven had die hem tot een groot dichter konden stempelen. In die buurt werden trouwens alleen prozaschrijvers en communisten geboren. Wél maakte hij al vroeg naam als voetballer. Op zijn zeventiende debuteerde hij in de nabij zijn huis gelegen voetbalclub Ajax, maar ook in de eerste paar jaar van zijn carrière wees nog weinig op de taalgevoeligheid die hij nu alweer twee decennia zo stralend tentoonspreidt.
Zijn poëzie heeft veel met voetbal te maken, zeker, maar de verwerking van thema’s als ‘de bal’, ‘verdedigen’, ‘overzicht’, ‘discipline’ duidt toch op een veel rijkere gevoelsonderlaag dan van die thema’s-an sich verwacht kan worden. Om daar een idee van te geven, kan ik misschien het beste wat geïsoleerde regels citeren uit gedichten die in de verschillende bundels vrij lukraak in de pagina’s  geplaatst zijn. Geplaatst is misschien niet het juiste woord: achteloos neergelegd is wellicht beter &#8211; bijna als een lederen bal die met de fluwelen buitenkant van de voet over een afstand van vele meters wordt ‘getelegrafeerd’.
Er zullen maar weinigen zijn die niet een klein schokje van ontroering door zich heen voelen gaan bij het lezen van regels als:
Er is nog nooit een voetballer geweest 
die sneller was dan de bal.
Of: 
Er zijn situaties waarin het schijnt 
dat je prikkelt om te prikkelen, 
en dat is niet de bedoeling.
Of: 
Een simpele pass zal een mindere speler 
nooit slecht spelen. 
Een simpele pass zal een hele goeie 
vaak slecht spelen. 
Bepaalde dingen weet je 
en je kunt ze voorspellen.
Een paar aspecten van deze poëzie vallen onmiddellijk op. De dichter lijkt een meer dan oppervlakkige wiskundige belangstelling te hebben die hij ragfijn in zijn waarnemingen verwerkt. Iemand die Einsteins relativiteitstheorie niet grondig heeft bestudeerd zal niet kunnen komen tot een parel als: ‘Er is nog nooit een voetballer geweest/ die sneller was dan de bal.’ En een tipje van die extra-kennis wordt opgelicht in de laatst geciteerde strofe. ‘Bepaalde dingen weet je/ en je kunt ze voorspellen’: dat is geen hint meer, dat is een handreiking voor promovendi.
Een ander aspect is de verfrissende zelfverzekerdheid van de auteur. Zijn dichters vaak veeleer tastend, allerminst uitbundig in het uitventen van hun observaties &#8211; deze dichter kent soms niet eens twijfel. Door een onverbloemd en daardoor ontwapenend vertoon van zekerheid maakte de schrijver zich heel erg verdienstelijk waar ‘collega’s’ vaak de indruk wekken in terughoudendheid en bescheidenheid te vluchten bij gebrek aan zeggingskracht.
Het is waar dat de belangstelling van het grote publiek ook een gevolg kan zijn van het hoofdthema: voetbal, maar dat is juist de grote verdienste van deze poëzie: dat de schrijver meester is van zijn onderwerpen. Daardoor wordt zijn werk open en glinsterend als de blaadjes van een openbloeiende roos, helder als een bergbeek.
De lezer zal mij niet kwalijk nemen dat ik de verleiding niet weersta om nog maar weer te citeren uit dit heel bijzondere oeuvre.
Als ik een bal aan de voet heb 
die ik wil afspelen, 
dan moet ik rekening houden met mijn bewaker, 
de wind, 
het gras, 
de snelheid waarmee de spelers lopen. 
Wij berekenen de kracht 
waarmee je moet schoppen 
en de richting waarin, 
in een tiende seconde. 
Een computer doet daar 
twee minuten over!
En: 
Je weet, als die bal voor komt, 
datje een duw krijgt. 
Dat weetje. 
Dan kan je zeggen: het mag niet. 
Het mag ook niet, maar je weet 
datje hem krijgt. 
Dus je realiseert je: 
ik krijg die duw 
ik verdedig mijn stukkie veld 
komt die bal op mijn kop, dan zit-ie erin.
Dus niet: die bal komt hier, ik ga koppen 
en kijken of-ie erin gaat. 
Je weet dat je die duw krijgt, 
dus die bal is eigenlijk onbelangrijk.
In die laatste regels, en eigenlijk in het hele vers vinden we een belangrijk en haast vertederend thema van deze poëzie terug. Constateerden we daarnet louter zelfverzekerdheid? Hiér zien we dan toch glashelder die andere kant van Johan Cruijff: het charmante relativeringsvermogen.
Welke voetballer, scheidsrechter, trainer, clubbestuurder, ja, welke sportjournalist brengt het ooit op om ook maar enigszins badinerend over het balspel te schrijven?  Integendeel: bloedige ernst, intriges, haat en nijd, doodschoppen en brancards bepalen het beeld van de sport, en de grootste boeven hebben het godbetert over ‘het spelletje’ alsof dat diminutiefje de bruutheid van de sport zou kunnen compenseren of verhullen!
Maar hier is de dichter, een natuurtalent, die het aandurft voor zijn miljoenenpubliek (‘Volgens de laatste gegevens schijnen twee a drie miljard mensen mij te kennen,’ zei hij in een zeldzaam interview) het spel dat zijn inspiratiebron vormt genadeloos en speels te relativeren: ‘&#8230; dus die bal  is eigenlijk onbelangrijk.’ Het thema houdt hem bezig: ‘In zekere zin wordt het spel gedomineerd door de bal, en toch vormt dat element eigenlijk een miniem facet van het totaal’, een regel uit de cyclus De Meer.  Nog duidelijker verwoordt de dichter het in dit kwatrijn:
Er zijn in een wedstrijd maar drie minuten &#8211; 
en die natuurlijk onderverdeeld in momenten &#8211; 
waar het op aan komt. 
In die drie minuten win je of verlies je.
Hoe graag zou ik nog verder citeren uit deze rijke schat. Ingenieuze observaties, ontroerende associaties, de aangrijpende versmelting van het rumoer van een wereldvolksvermaak en de verstildheid van een groen grasveld met simpele witte lijnen en wat bonte vlaggetjes op de hoeken geplant. De bal is zogenaamd onbelangrijk, maar wel degelijk op vele pagina’s aanwezig. Het is een dichtkunst waarvan men niet meer wil scheiden als de kennismaking eenmaal heeft plaatsgevonden. Heel anders dan Cruijff zelf in een van zijn eigen voorwoorden bij een bundel (Stiftbal) schreef: ‘Ik wil niet zo lezen dat ik er altijd bij moet denken. Als ik lees wil ik zo lezen dat ik er rustig een bladzij bij kan overslaan. En dat ik dan rustig aan andere dingen kan denken. En dat je dan drie bladzijden verderop weer gewoon in het verhaal zit.’
Het wordt tijd dat de wereld beseft dat Holland méér is dan Nooteboom &#8211; en Cruijff véél meer dan een wondervoetballer.

Gerelateerd