Interview / IDFA: Harry Belafonte
Ik wist niets anders van Harry Belafonte dan de Banana Boat Song. &#8216;Day-o, Day-ay-ay-o/Daylight come and me wan&#8217; go home.&#8217; Dat, en zijn mooie, glimlachende gezicht, stralend op de platenhoes, met een palmenstrand op de achtergrond. Swingend, feestelijk, zorgeloos.
Maar op het IDFA is te zien dat Belafonte (1927) vanaf zijn eerste successen in de jaren vijftig een onvermoeibaar politiek activist is geweest. Dat wist ik niet, dat wisten de mensen om me heen niet en dat wisten ook, blijkt uit de eerste reacties op de biografische documentaire Sing Your Song, maar weinigen in de VS.
Sing Your Song geeft een inspirerend en ontroerend beeld van Belafonte, die betrokken blijkt te zijn geweest &#8211; vaak op de achtergrond &#8211; bij een lange reeks politieke en maatschappelijke strijdpunten. Het meest in het oog springend is zijn aandeel in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Hij werd een goede vriend en financiële steunpilaar van Martin Luther King en was een cruciale bruggenbouwer tussen King en de Kennedy&#8217;s. Belafonte werd daarom door de FBI in de gaten gehouden. Hij was bovendien bevriend met Eleanor Roosevelt, stond aan de wieg van USA for Africa en ontving, als bekend anti-apartheidsactivist, Nelson Mandela bij diens eerste bezoek aan de Verenigde Staten.
Belafontes commerciële succes was nooit een doel op zich, maar fungeert als dekmantel voor zijn politieke activiteiten. Hij komt binnen als charmeur en ontpopt zich als activist. Zo gaat het ook op het filmfestival van Berlijn, waar het interview plaatsvindt. &#8216;Mijn politieke ideeën en mijn kunst kun je niet scheiden,&#8217; vertelt hij daar. &#8216;Maatschappelijk betrokken was ik al vroeg, als gevolg van de armoede en de tragische levensloop van mijn moeder. Kunst bood mij een platform.&#8217;
Het eerste wat opvalt bij Belafonte is nog altijd zijn glimlach. Zijn stem, altijd al een beetje hees, is schor geworden. Zingen doet hij niet meer. Maar als hij begint te praten, verleidt zijn timbre nog steeds. Zijn charisma is bijna tastbaar. De journalisten hangen aan zijn lippen.
Het begon bij de zwarte zanger en politiek activist Paul Robeson, de eerste die negro-spirituals populariseerde. &#8216;Een van de belangrijkste momenten in mijn leven,&#8217; vertelt Belafonte, &#8216;was toen na afloop van een van mijn optredens Robeson naar me toe kwam en zei: zorg dat ze jouw lied zingen &#8211; dan zullen ze willen weten wie je bent. Destijds begreep ik niet echt wat hij bedoelde. Totdat ik op een dag wakker werd en de hele wereld Day-o zong. Robesons voorspelling was uitgekomen: de wereld zong een van mijn liederen. Het had hun aandacht gegrepen. Wat doe je met zo&#8217;n moment?&#8217;
Zwembad voor blanken
Belafonte had niet zomaar een hit. Het album Calypso, waarop de Banana Boat Song stond, was in 1956 de eerste lp waarvan meer dan een miljoen exemplaren werden verkocht. Belafonte was op dat moment de populairste zanger van het land, de &#8216;King of Calypso&#8217;. Veel vooraanstaande etablissementen boekten met hem voor het eerst een zwarte artiest. Maar het tijdperk van segregatie was nog niet voorbij. Belafonte mocht dan uitverkochte shows hebben, in Las Vegas mocht hij het hotel waar hij optrad niet door de voordeur betreden. Op een dag, aldus Sing Your Song, had hij er genoeg van en dook hij vanaf de duikplank in het zwembad dat uitsluitend was bedoeld voor blanken. Er ging een schok door de aanwezigen. Maar daarna dook de ene na de andere blanke dame in het zwembad &#8211; om met de mooie zanger op de foto te gaan.
Als beroemdheid kon Belafonte taboes doorbreken. &#8216;Ik werd me bewust van de kracht van kunst. Niets anders is zo sterk. Zelfs religie wordt door kunstenaars versterkt. Dat maakt ons de poortwachters van de waarheid. Alleen vanwege mijn kunst heb ik verschil kunnen maken. Mensen kwamen niet op me af omdat ik Harry heette. Ze kwamen voor mijn muziek. Mijn vraag was: wat doe ik met deze invloed? Gebruik ik die om de wereld te verbeteren? Of dien ik alleen mijn eigenbelang? Ik koos voor het eerste. En ik hoop nog altijd collega-kunstenaars te inspireren hetzelfde te doen. Er is meer in de wereld dan alleen maar geld verdienen.&#8217;
King en de Kennedy&#8217;s
Martin Luther King zag in Belafonte een medestander. Hij spoorde Belafonte aan zijn roem te gebruiken om contact te zoeken met Bobby Kennedy. Belafonte aarzelde, vanwege zijn slechte ervaringen met het anticommunistische House Un-American Activities Committee van senator Joe McCarthy, waaraan Bobby Kennedy had meegewerkt. Maar hij liet zich door King overtuigen en bracht vervolgens de Kennedy&#8217;s en King bij elkaar. Bobby Kennedy ontwikkelde zich daarop tot belangrijk voorvechter van burgerrechten en Belafonte zelf ging actief campagne voeren voor John F. Kennedy.
Toen Belafontes dochter met het idee kwam voor een documentaire over zijn leven, aarzelde hij opnieuw. Dit keer liet hij zich overtuigen door Marlon Brando. Om precies te zijn: door diens overlijden. Belafonte besefte dat maar weinig mensen wisten dat ook Brando politiek en maatschappelijk actief was geweest.
Hoewel Sing Your Song een initiatief van de Belafontes zelf is &#8211; zijn dochter Gina is co-producent &#8211; is het geen hagiografie geworden. Het klopt dat sommige controversiële onderwerpen, zoals zijn opmerkingen over Colin Powell en Condoleezza Rice als &#8216;slaven&#8217; van de regering-Bush, niet in de film zijn beland. Maar over het geheel genomen konden ook de Amerikaanse recensenten Sing Your Song niet betrappen op belangrijke omissies of verfraaiingen.
De film gaat dan ook uiteindelijk minder om Belafonte dan om de onderwerpen die hem aan het hart gaan. Het is een bevlogen preek, die het historisch perspectief gebruikt om met name jongeren aan te spreken. Belafonte, die zelf de middelbare school niet afmaakte, werkt nog altijd met jongeren, vooral de zwarte jeugd die disproportioneel is vertegenwoordigd in de Amerikaanse gevangenissen. &#8216;Ik probeer hen te geven wat andere mensen mij hebben gegeven. Zonder bepaalde mensen, die ouder waren dan ik en hun hand naar mij uitstaken, was mijn leven heel anders verlopen. Ik hoop dat ik voor sommige jongeren, die op zoek zijn naar antwoorden in onze ingewikkelde maatschappij, iets vergelijkbaars kan betekenen.&#8217;
Jongeren hebben het, volgens Belafonte, zowel gemakkelijker als moeilijker dan hij vroeger. Vooral omdat de wereld zo veel gecompliceerder is geworden. &#8216;U moet beseffen dat toen ik werd geboren de radio net was uitgevonden. De telefoon was nog iets nieuws. Films hadden geen geluid. Om nu te leven, met al die fantastische technologie, met de internationale omwentelingen die plaatsvinden, met alle mogelijke manieren waarop mensen elkaars leven kunnen beïnvloeden, dat is iets buitengewoons. Als ik nu jong zou zijn, zou mijn dilemma niet zijn: is er iets wat ik kan doen? Mijn dilemma zou zijn: wat moet ik doen met al die mogelijkheden? Ik probeer jonge mensen het belang van die keuze te laten inzien. Ik ga naar gevangenissen, omdat ik denk dat die jongeren hun mogelijkheden niet genoeg beseffen. Mensen die worden onderdrukt, moeten zichzelf bevrijden. Als je zelf niet deelneemt aan je bevrijding, blijf je voor eeuwig onderdrukt.&#8217;
De toekomst van Duitsland
Als Belafonte terugkijkt op zijn leven, is dat met veel tevredenheid en een beetje spijt. Zijn eigen familie heeft lange tijd geleden onder Belafontes activisme. &#8216;Het combineren van die twee werelden is me niet zo goed gelukt,&#8217; erkent Belafonte. &#8216;Mijn zoon zegt in de film: eerst kwam de mensheid en daarna zijn familie. En daarin heeft hij gelijk. Maar dat was de onvermijdelijkheid van de geschiedenis. Ja, ik had thuis kunnen blijven als een modelvader. Maar dan had ik nee moeten zeggen tegen dr. King. Ik heb geprobeerd dat af te wegen. Gelukkig hebben ze me inmiddels vergeven voor alle gemiste verjaardagen.&#8217;
Berlijn, waar het gesprek plaatsvindt, was zo&#8217;n plek waar Belafonte met de geschiedenis werd geconfronteerd. &#8216;Ik trad hier voor het eerst op in de jaren vijftig. De Muur stond er nog niet. Ik was me sterk bewust van het feit dat ik een zwarte Amerikaan was. Ik had gediend in het leger. En nu stond ik hier te zingen voor mensen die onze doodsvijanden waren geweest. Mensen die mijn ras als inferieur hadden bestempeld. Diezelfde mensen waren nu blij met mijn aanwezigheid in hun midden.
Op een bepaald moment besloot ik het nummer van de Joden te zingen, Hava Nagila. Het lied dat zegt: laten we ons verheugen. Duizenden mensen in het publiek zongen dat met me mee. Voor mij was het een mystiek moment. We kwamen uit een oorlog, uit een wereld van geweld. En nu zag ik de gezichten van het jonge publiek en ik begreep dat hier de toekomst van Duitsland lag. Ik besloot deze gebeurtenis te koesteren en te proberen iets bij te dragen &#8211; door te blijven komen en de wereld over mijn ervaringen in Duitsland te vertellen. En mijn grote beloning is dat ik hier nu zit, in Berlijn, een paar dagen voor mijn vierentachtigste verjaardag, en dat u allemaal nog steeds naar mij wilt luisteren.&#8217; En hij straalt zijn onvergelijkbare glimlach.
Harry Belafonte
Harry Belafonte (New York, 1927), kind van een Caribisch immigrantenpaar van wie de vader al snel uit beeld verdween, verbleef van zijn achtste tot zijn dertiende in Jamaica. Terug in Amerika maakte hij zijn school niet af, maar meldde hij zich in 1944 bij de marine. Na de oorlog zong hij in jazzclubs en nam acteerlessen, samen met Marlon Brando, Walter Matthau, Rod Steiger en Tony Curtis. Belafonte won in 1954 een Tony voor de Broadway-show Almanac en verkocht twee jaar later van Calypso, met zijn vernieuwende folk- en Caribische invloeden, als eerste meer dan een miljoen lp&#8217;s. De &#8216;King of Calypso&#8217; introduceerde Miriam Makeba en Nana Mouskouri in Amerika en op zijn album Midnight Special (1962) stond een opname van de jonge Bob Dylan (op harmonica). Regelmatig was Belafonte de eerste zwarte Amerikaan: in een romantische filmrol tegenover een witte vrouw (Island in the Sun, 1957), als televisieproducent (Tonight with Harry Belafonte, 1960) en als Emmy-winnaar (dezelfde show).
Als activist belandde hij in de jaren vijftig op de anticommunistische zwarte lijst van senator McCarthy en ontmoette hij Martin Luther King. In 1963 haalde Belafonte King op borgtocht uit de gevangenis; datzelfde jaar was hij medeorganisator van de Mars op Washington, waar King zijn I Have a Dream-speech gaf. Belafonte nam ook persoonlijke risico&#8217;s: hij reisde met acteur Sidney Poitier naar het zuidelijke Mississippi met zestigduizend dollar op zak voor de belaagde burgerrechtenbeweging. In de jaren zeventig, met de opkomst van rock, raakte Belafontes muziek op de achtergrond. In de jaren tachtig stond hij aan de wieg van het muziekproject USA for Africa, met de hit We Are The World en het benefietconcert Live Aid. De anti-apartheidsactivist Belafonte ontving Nelson Mandela in Amerika en ageerde als Unicef-ambassadeur tegen honger en aids in Afrika. Hij uit zich geregeld politiek; lovend over autoritaire leiders als Castro en Chávez en kritisch over Amerika, met name de oorlogen van de regering-Bush, die hij &#8216;de grootste terrorist ter wereld&#8217; noemde.
‘Sing Your Song’ wordt vertoond op het IDFA. Voor plaats en tijden, zie www.idfa.nl.

Gerelateerd