Op1 is dé talkshow van de Nederlandse publieke omroep (NPO), maar de producent van dit gezichtsbepalende programma is een Franse multinational met een beursnotering in Amsterdam, die ook gokwebsites exploiteert. En de makers van het NTR-programma Verborgen Verleden, waarin BN’ers op zoek gaan naar hun stamboom, hebben een moederbedrijf dat zetelt in Barbados, zodat niemand kan zien wie de eigenaren zijn.

De NPO is wettelijk verplicht minstens een kwart van zijn totale programmabudget te besteden bij buitenproducenten. De politiek dacht zo innovatie, pluriformiteit en creativiteit te bevorderen, maar vergat dat langs die weg jaarlijks een bedrag van rond de 180 miljoen euro aan publiek geld uit het zicht verdwijnt. Daar worden mooie programma’s van gemaakt, maar een gedeelte belandt ook in de zakken van buitenlandse aandeelhouders – niemand weet hoeveel.

Onderzoekscoöperatie Spit volgde voor Vrij Nederland het financiële spoor dat leidde naar Franse en Amerikaanse miljardenpokeraars, en naar presentatoren die fungeren als hun oliemannetjes in Nederland.

Helemaal EO

‘Verzoening en verbinding’ is het credo van BN’er Bert van Leeuwen op zijn zakelijke site. Naast zijn werk als spreker en mediator is hij ook presentator. Hij geldt al decennia als hét gezicht van de Evangelische Omroep, met programma’s als EO Life, dat ‘geloof en kerk in de samenleving handen en voeten moet geven’, en het populaire Het Familiediner, waarin sinds 2000 familievetes worden beslecht. Dat laatste programma wordt geproduceerd door Skyhigh TV, het bedrijf dat Van Leeuwen in 1999 met drie compagnons oprichtte.

In de beginjaren maakten de oprichters voornamelijk programma’s voor de EO die ze zelf presenteerden, zoals De weddingplanner, De Grote Bijbelquiz en Op zoek naar een wonder. Maar al snel wisten Van Leeuwen en de zijnen te verbinden met andere omroepen en commerciële zenders, en nu heeft Skyhigh TV een lange lijst successen in huis: van de quiz De slimste mens tot Een huis vol – een realityserie over grote gezinnen.

Van Leeuwen verkocht zijn aandelen in 2015 en trad in vaste dienst bij de omroep om zich volledig te kunnen richten op presenteren, vertelde hij aan Het Parool. ‘Ik ben echt helemaal EO.’

Zijn compagnons verkochten Skyhigh TV drie jaar later voor een geheim bedrag aan het Franse Lagardère Studios, dat op zijn beurt in 2020 voor 100 miljoen euro werd overgenomen door het beursfonds Mediawan.

Via Lagardère, aldus een persbericht, kon Mediawan groeien in Afrika en Europa – in het bijzonder in Finland en Nederland.

Bij Skyhigh TV verbinden de overgebleven drie oprichters intussen nog steeds tussen omroepen en hun productiehuis. Skyhigh produceert ook nog steeds programma’s voor oud-medeëigenaar Van Leeuwen, zoals Proef eenzaamheid, waarin mensen zeven dagen worden afgezonderd van vrienden en familie, en Het Familiediner. Daarnaast is Bert ‘echt helemaal EO’ van Leeuwen via zijn eigen bv in te huren als commercieel bemiddelaar.

‘Nederlandse’ producent

Bijna alle grotere externe producenten van programma’s voor de NPO zijn inmiddels eigendom van buitenlandse multinationals. Spit maakte een dataset met programma’s uit 2021 en telde zeven internationale productiehuizen die minstens honderd programma’s maakten (helaas was niet alles te achterhalen). Een van de meest curieuze voorbeelden is Blue Circle. Deze ‘onafhankelijke’, ‘Nederlandse’ producent is eigendom van Fremantle, een volle dochter van RTL Group, die op haar beurt een volle dochter is van de Duitse mediamultinational Bertelsmann. Het komt er dus op neer dat de NPO kijkcijferkanonnen zoals Boer zoekt vrouw en Heel Holland bakt betrekt van zijn commerciële concurrent RTL, en dat het belastinggeld waarmee deze programma’s worden gemaakt, uiteindelijk terechtkomt in de portemonnee van de aandeelhouders in Bertelsmann.

Een andere grote programmaleverancier aan de NPO is Warner Bros. Deze Amerikaanse gigant verwierf een belangrijke positie op de Nederlandse mediamarkt door de overname van Eyeworks, het productiebedrijf dat mede was opgericht door de voormalige GTST-ster Reinout Oerlemans. Inmiddels is Warner Bros ook nog (mede-)eigenaar van IDTV (maker van onder meer Wie is de mol voor AVROTROS), BlazHoffski (Het geheime dagboek van Hendrik Groen voor MAX), Dahl TV (Keuringsdienst van waarde voor KRO-NCRV) en Hollands Licht (Flikken Maastricht voor AVROTROS).

Warner Bros International Television Productions Nederland, zoals het Nederlandse filiaal officieel heet, leverde vorig jaar onder eigen naam en de labels van zijn dochters minstens 33 titels, waaronderVerborgen verleden, aan de NPO. Hier verdween publiek geld van een belastingparadijs (Nederland staat al jaren in de top twintig van tax havens) naar een eilandstaat in de Caribische Zee: Warner Bros ITP Nederland is via twee tussenvennootschappen eigendom van Warner Media Holdings SRL. Dit laatste vehikel is gevestigd op Barbados, en houdt zo geheim wie zijn aandeelhouders zijn.

De NTR, die Verborgen verleden uitzendt, laat weten ‘hiervan niet op de hoogte’ te zijn. Warner laat weten dat al zijn Nederlandse dochters ‘volledig’ voldoen ‘aan de Nederlandse belastingwetgeving’.

Leeggehaald

Warner en Bertelsmann zijn altijd mediabedrijven geweest. Maar de laatste jaren rukt een nieuw soort moeder op: lege hulzen met een beursnotering, die uitsluitend op aarde zijn om over de hele wereld productiehuizen en andere veelbelovende assets te hamsteren. Mediawan, de eigenaar van Skyhigh TV, begon zijn bestaan als een zogeheten SPAC (special purpose acquisition company), een leeggehaald vehikel dat al een beursnotering had. Eenmaal omgekat tot Mediawan, haalde deze kruiwagen in april 2016 via de beurs 250 miljoen euro op bij beleggers, een kapitaal dat vervolgens als hefboom kan dienen voor bankkredieten en obligatieleningen. Vandaar dat Mediawan in 2020 honderd miljoen euro op tafel kon leggen om Lagardère over te nemen.

TVBV, de buitenproducent van Op1 en nog een hele reeks andere NPO-programma’s, heeft in Nederland nog altijd Jeroen Pauw als boegbeeld. Hij produceert naast de dagelijkse talkshow ook De Hofbar voor PowNed en HLF8, een dagelijkse talkshow op SBS6, die in de kleine gastenvijver van BN’ers concurreert met Op1.

Rookgordijn

Pauw en zijn compagnon Peter Adrichem richtten TVBV op in 2002. Ze verkochten hun laatste aandelen in 2018 aan Endemol Shine.

Met de naamgevers John de Mol en Joop van den Ende had dit bedrijf toen allang niets meer te maken. Het was nog wel in Nederland gevestigd, maar eigendom van Disney en Apollo Global Management, een van de grootste en meest rücksichtslose ‘sprinkhaan’-investeerders op aarde. In hun permanente pokeren met miljarden verkochten deze twee Endemol Shine in 2019 aan het Franse Banijay.

Mediawan én Banijay claimen nu beide het grootste productiehuis van de wereld te zijn. Met Endemol Shine erbij behaalde Banijay in 2021 een omzet van 2,8 miljard euro met 123 productiebedrijven in 23 landen. De netto schuld is bijna net zo groot: 2,3 miljard euro, ofwel bijna vier keer de bruto winst – de pokeraars spelen bij voorkeur met andermans miljarden.

Met al dat geleende geld kocht Banijay sinds de start in 2008 130.000 uitzenduren aan programma’s bij elkaar, verdeeld over 6.700 titels, bijna evenveel als de 6.900 van Netflix. Banijay bezit wereldwijde succesnummers als Big Brother, MasterChef, Mr. Bean en Peaky Blinders.

Oprichter en nog altijd grootaandeelhouder van Banijay is de 57-jarige Fransman Stéphane Courbit, die zijn financiële handel en wandel zorgvuldig verborgen houdt achter een rookgordijn van vennootschappen, gefaciliteerd door belastingparadijs BV Nederland.

Ietwat gechargeerd zou je kunnen stellen dat Op1 deels wordt geproduceerd door een one armed bandit.

Bovengenoemde cijfers van Banijay vind je na heel goed zoeken in een prospectus van 454 pagina’s. Banijay is in juli van dit jaar namelijk in Amsterdam naar de beurs gegaan, eveneens via een SPAC. De nieuwe moeder is de Nederlandse NV FL Entertainment, waarin een privévennootschap van Courbit de grootste aandeelhouder is. Binnen FL Entertainment kreeg Banijay gezelschap van Betclic, een exploitant van gokwebsites.

Ietwat gechargeerd zou je kunnen stellen dat Op1 deels wordt geproduceerd door een one armed bandit. ‘De redactionele onafhankelijkheid is nimmer in het geding geweest,’ zegt producent Pauw, die in dienst is van het productiehuis. ‘De hoofdredactionele verantwoordelijkheid van Op1 ligt bij de omroepen van dienst, respectievelijk WNL, EO, MAX en BNNVARA.’

Aan de strijkstok

Banijay hamsterde er dit jaar alweer vijf productiehuizen bij, zo blijkt uit het halfjaarbericht op de site van effectenbeurs Euronext. Pokeraars als Courbit kopen en verkopen voortdurend bedrijven, waardoor de cijfers van jaar op jaar bijna niet te vergelijken zijn. Wie een jaarverslag van Banijay wil inzien, moet zich als belegger met zijn coördinaten aanmelden op de website van het bedrijf, waarna Banijay gaat bekijken of de aanvrager de stukken wel mag krijgen. Tot dusver kwam Vrij Nederlandniet door de ballotage, we wachten nog steeds op witte rook uit Parijs.

Naar eigen zeggen kocht de NPO vorig jaar voor ‘circa 180 miljoen euro’ aan programma’s in bij buitenproducenten. De NPO vermeldt dat bedrag niet in de eigen jaarverslagen, maar het komt grofweg overeen met het nieuwe bestedingsminimum van 25 procent. Twee jaar geleden concludeerde de Algemene Rekenkamer dat de NPO geen 25, maar 35 procent buiten de deur besteedt. Niemand weet hoeveel van dat Nederlandse belastinggeld bij buitenlandse eigenaren aan de strijkstok blijft hangen.

De omroepen, waarschuwde de Algemene Rekenkamer, ‘lijken zich in een tamelijk zwakke onderhandelingspositie te bevinden ten opzichte van producenten van succesvolle televisieprogramma’s.’

Volgens de Rekenkamer begroot de NPO ondoorgrondelijk, inclusief veelvuldig geschuif met posten. ‘Hierdoor is bijvoorbeeld niet te zien waarvoor het geld dat naar de buitenproducent gaat precies bestemd is en welke tarieven daarbij zijn gehanteerd. Ook is niet inzichtelijk wat de omvang is van de productie-fee, de overhead en de onvoorziene kosten die de buitenproducent in rekening gaat brengen.’

De omroepen, zo waarschuwde de Algemene Rekenkamer, ‘lijken zich in een tamelijk zwakke onderhandelingspositie te bevinden ten opzichte van producenten van succesvolle televisieprogramma’s. Die verhogen hun prijzen, zonder dat daaraan afspraken zijn gekoppeld over betere prestaties.’

In het algemeen, constateert de Rekenkamer, is een externe producent fors duurder. Als de omroepen zelf een programma produceren, kost dat gemiddeld 62.668 euro per uitgezonden uur. Buitenproducenten factureren gemiddeld 107.728 euro per uitzenduur, ofwel 42 procent meer.

De NPO verklaart dit verschil vooral vanuit het prijzige genre drama, dat vrijwel altijd extern wordt geproduceerd. Volgens de Rekenkamer is dat lang niet het hele verhaal. Programma’s in het NPO-genre Expressie, waar ook drama onder valt, zijn liefst 159 procent duurder als die van buitenproducenten komen. Maar onder Expressie vallen ook quizzen en spelletjes. Bovendien zijn alle programma’s in het genre Nieuws en Opinie maar liefst 95 procent duurder wanneer zij buitenshuis worden geproduceerd. En dat worden zij vaak – vooral de talkshows.

Profiteurs

In een reactie stelt de NPO dat de koepelorganisatie sinds het rapport van de Rekenkamer uniforme begrotingen opvraagt van de buitenproducenten – inclusief een fee en overhead-vergoeding. Volgens de wet zijn de omroepen zelf verantwoordelijk voor de opdracht aan de producent. ‘Of de producent is gelieerd aan een groot buitenlands bedrijf, of via eigendomsconstructies aan een concurrent is niet maatgevend. Maatgevend is of er sprake is van kwalitatief media-aanbod, gemaakt met publieke waarden en tenslotte of daar een marktconforme prijs voor wordt betaald.’ De omroepen moeten toetsen op doelmatigheid om te ‘voorkomen dat buitenproducenten bovenmatig winst maken’.

Wie leeft van belastinggeld, moet goed en helder verantwoorden hoe dat wordt besteed. De NPO en de ledenomroepen zijn gebonden aan strenge regels, zoals de WNT-norm (Wet normering topinkomens), de regel dat een presentator niet meer mag verdienen dan een minister. Maar de politiek is vergeten ook de buitenproducenten aan die regels te binden, waardoor die straffeloos 42 tot 159 procent hogere kosten kunnen factureren. De uiteindelijke profiteurs zijn de onbekende aandeelhouders van het Warner-vehikel op Barbados, en miljardairs als Stéphane Courbit.

Kritische noten

‘Externe producenten leveren een belangrijke bijdrage aan de pluriformiteit’, schreef de vorige minister van Media Arie Slob in 2019 aan de Tweede Kamer. ‘Zij maken in opdracht van de omroepen programma’s die aansluiten op behoeften in de maatschappij. De Nederlandse productiesector heeft een enorm creatief potentieel dat kan bijdragen aan programmatische innovatie.’

Terwijl een Europese richtlijn stelt dat publieke omroepen minstens 10 procent van hun programmabudget moeten besteden bij onafhankelijke producenten, koos Slob voor 25 procent, een percentage waarmee ook de coalitiepartijen in de Tweede Kamer instemden.

Door de buitenproducenten zo hoog op het schild te hijsen, negeerden Slob en de coalitie het rapport van de Algemene Rekenkamer. De Raad van State plaatste dan ook kritische noten bij zijn voorstel. ‘Deze keuze lijkt zich slecht te verhouden tot de wens tot versterking van de pluriformiteit van het stelsel’, stelde deze adviseur van de regering. ‘Een grotere rol voor buitenproducenten leidt er immers toe dat er minder zendtijd overblijft voor programma’s die door de omroepverenigingen werden gemaakt.’

Het bleek aan dovemansoren gericht.