De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

Ex-paradijs Abchazië
De lucht boven Suchumi staat in lichterlaaie. Gedonder van luchtafweergeschut en geratel van kalasjnikovs galmt over de stad. Het is geen oorlog, het is Oud en Nieuw, maar wapens zijn hier nu eenmaal veel makkelijker te krijgen dan gillende keukenmeiden en duizendklappers.
Welkom in Abchazië, een betoverend landje ingeklemd tussen de hoogste bergen van Europa en de Zwarte Zee. Een klein sub­tropisch gebied vol palmen en eucalyptusbomen waar je hartje winter nog mandarijnen en citroenen van de bomen kunt plukken. Menige inwoner van de voormalige Sovjet-Unie zucht bij het horen van de naam en verlangt terug naar die goeie ouwe tijd waarin de zomers werden doorgebracht in dit vakantieparadijs – de vergane glorie van de enorme hoeveelheid hotels en strandbaden herinnert nog aan dit vervlogen tijdperk.
In 1991 viel de Sovjet-Unie uit elkaar. Georgië was de eerste sovjetrepubliek die de onafhankelijkheid uitriep. Terwijl de autonome deelrepubliek Abchazië nog bezig was haar positie in de nieuw ontstane wereldorde te bepalen, werd ze overrompeld door Georgische troepen. Het herboren Georgië beschouwde Abchazië, waar op dat moment veertig procent van de bevolking uit Georgiërs bestond, als een historisch onderdeel van zijn grondgebied. De oorlog kostte tienduizenden mensen het leven en het land werd met de grond gelijk gemaakt. In een vernietigende slotfase sloegen de Abchaziërs van zich af en verdreven het Georgische leger en de grotendeels Georgische bevolking van hun land. Vele Armenen, Grieken en joden die het multiculturele Abchazië bevolkten, vluchtten en het land liep leeg. Abchazië telt vandaag de dag nog geen 250.000 inwoners. Voor de oorlog waren dit er minstens twee keer zoveel. De Abchaziërs, die voor de oorlog zeventien procent van de bevolking uitmaakten, vormen nu het grootste gedeelte van de bevolking.
Paradijselijk als in Sovjet-tijden is het er allang niet meer. Het conflict is nu al veertien jaar bevroren en de broze vrede wordt bewaakt door een forse Russische vredesmacht. De zeer multinationale Verenigde Naties-vredesmissie UNOMIG houdt hier weer toezicht op. Abchazië heeft een eigen regering, een eigen taal, een volkslied en een vlag. Maar het land bestaat niet. Je moet geen grens, maar een staakt-het-vurenlijn passeren om de Abchazische vlag te zien wapperen. Officieel hoort het gebied nog bij Georgië, ook al riepen de Abchaziërs in 1999 hun onafhankelijkheid uit. Dat heeft geleid tot de huidige situatie waarin twee presidenten aanspraak maken op het gebied. Om het nog ingewikkelder te maken, bestaat er ook nog een Abchazische regering in ballingschap die in 1993 werd verdreven.
Weinig vrienden
Het is nog een heel gedoe om het niet bestaande land binnen te komen. We hebben toestemming nodig van de Georgische minister van Conflictoplossingen, er dient een uitgebreide brief geschreven te worden naar de vertegenwoordiger van Kofi Annan en dan moet er nog toestemming komen van de Abchazische overheid in de hoofdstad Suchumi. Pas na deze bureaucratische romp­slomp mag je achtereenvolgens de Georgische, Russische én Abchazische check­points passeren. Een door de Verenigde Na­ties gesponsord pendelbusje rijdt tussen de twee ruziemakers heen en weer. Aan de Geor­gische kant zwaait de Georgische president Saa­kasj­vili ons uit vanaf een gigantisch billboard.
De reis naar Suchumi voert door een sprookjesachtig landschap. In het noorden de Kaukasus, met zijn scherp gekartelde sneeuwtoppen. Aan de andere kant de Zwarte Zeekust met hier en daar een strandpaviljoentje. De op straat scharrelende varkens en koeien zijn bijna het enige bewijs dat hier nog mensen wonen. Werkelijk álles is kapot. Daken zijn ingestort en muren doorboord met kogelgaten. We passeren een landhuis waar nog een stomp van een standbeeld in de tuin staat. In de eetkamer groeit nu een boom. Je ziet de huisvrouw voor je die hier vijftien jaar geleden de ramen opende en een dampende appeltaart neerzette om af te koelen.
In het centrum van Suchumi houdt de voltallige Abchazische regering kantoor op een gebied ter grote van – pak ’m beet – een voetbalveld. Vijftien minuten na ons verzoek om een interview met president Bagapsh krijgen we hem te spreken. De vijf telefoons op zijn bureau rinkelen niet één keer gedurende het interview. Een president van een niet bestaand land heeft blijkbaar weinig vrienden. Eigenlijk heeft Abchazië maar één vriend: Rusland. En voor een heel groot deel is het afhankelijk van deze vriendschap. ‘Wij hebben geen keus,’ zegt de president, ‘geen enkel ander land ter wereld wil ons helpen.’
Historical bullshit
Aan de andere kant van de staakt-het-vurenlijn vaart de regering van de Georgische president Saakasjvili sinds de Rozenrevolutie van 2003 een uitgesproken westerse koers. Met veel tromgeroffel zoekt Georgië toenadering tot de Europese Unie en de NAVO. Ondertussen kampt het land met grote problemen. Met alle macht proberen de Georgiërs de separatistische regio’s Abchazië en Zuid-Ossetië in het gareel te krijgen. Binnen de landsgrenzen leven honderdduizenden armoedige Georgische vluchtelingen in aftandse voormalige studentenflats en hotels.
In Tbilisi ontmoeten we Teimuraz Mjavia, leider van de Abchazische regering in ballingschap. Officieel zetelt hij in de onherbergzame, hooggelegen Kodori-vallei, het enige stukje Abchazië dat nog onder Georgische jurisdictie valt. De Kodori-vallei is maar zeven maanden per jaar normaal bereikbaar door de hevige sneeuwval in dit gebied. Mjavia heeft geprobeerd zijn kantoor een zo presidentieel mogelijke uitstraling te geven. Op zijn bureau staat een indrukwekkende schrijfset en achter hem hangt de officiële vlag van Georgië slapjes naast een portret van een woest kijkende Saakasjvili. Hij begint met een uitgebreid college Georgische geschiedenis, waarin hij de historische rechtvaardiging voor de Georgische claim op Abchazië uiteenzet.
Dit zal zeker niet de enige keer zijn dat we geschiedenisles krijgen. Bij wijze van samenvatting volgt hier een hypothetisch gesprek tussen de Abchazische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Shamba (tevens Doctor of Historic Science), die we in Suchumi spraken, en de Abchazische premier Mjavia in ballingschap.
Mjavia: ‘Georgië is meer dan drieduizend jaar oud – en Abchazië was er steeds een onderdeel van.’
Shamba: ‘In de achtste eeuw al was Abchazië een zelfstandig koninkrijk – je zet de geschiedenis naar je hand.’
Mjavia: ‘Jullie Abchaziërs deden alles met steun van Rusland.’
Shamba: ‘Waarom zijn zowel Stalin als Beria dan Georgiërs? Terwijl de treinen met Abchaziërs naar de goelag verdwenen, kwamen de treinen met Georgiërs hier aan om de lege huizen van de Abchaziërs te komen bewonen.’
Mjavia: ‘Juist omdat het Georgiërs waren en ze de schijn van partijdigheid wilden voorkomen, benadeelden zij hun eigen volk. De Georgiërs hebben het meest geleden onder de Sovjet-bezetting.’
Shamba: ‘De Abcháziërs hebben het meest geleden onder de Sovjet-Unie.’
Dit gesprek zou nog uren door kunnen gaan. Niet dat het de partijen ook maar een centimeter dichter bij elkaar zou brengen. De Kaukasus heeft een figuur als Richard Holbrooke nodig, de man die bijna eigen­handig het Dayton-akkoord smeedde. Bij zijn eerste ontmoeting met de Bosnisch-Servische amateur-historici Mladic en Karadzic sloeg hij met zijn vuist op tafel en riep ‘no historical bullshit’.
Op vakantie
De internationale gemeenschap heeft wel degelijk haar best gedaan de kemphanen om de tafel te krijgen. Zo organiseerden de Verenigde Naties de afgelopen jaren gezamenlijke reisjes naar Cyprus, Bosnië, Taiwan, Noord-Ierland en meest recentelijk naar Zuid-Tirol. Ze zijn goed bedoeld en zorgen ervoor dat de leidinggevenden aan beide kanten van het conflict met elkaar in contact blijven. Maar de essentie van het conflict wordt er niet door opgelost. Want het verschil tussen de Abchazische eis – onafhankelijkheid – en het Georgische aanbod – de grootst mogelijke vorm van onafhankelijkheid binnen Georgië – lijkt misschien piepklein, het wordt door wederzijdse koppigheid onoverbrugbaar gemaakt. En er is geen man van Holbrookes statuur die met zijn vuist op de tafel slaat.
De flamboyante Goga Khaindrava is oud-minister van Conflictoplossingen in Georgië. Hij stond bekend als de minister met het grootste vertrouwen bij de Abchaziërs. Khaindrava was betrokken bij vele gezamenlijke bezoeken aan andere conflictregio’s. ‘Zuid-Tirol was voor ons een ideaal voorbeeld van hoe een multi-etnische regio zich door een hoge mate van autonomie en gelijkheid van alle volkeren en talen kon ontwikkelen tot de economisch bloeiende regio die het nu is. Er was hoop tijdens die ontmoetingen. Je kon toen de Georgiërs en Abchaziërs niet van elkaar onderscheiden. We liepen schouder aan schouder.’
We spreken de Abchazische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Shamba in zijn ministerie – een gang op de tweede verdieping van een verlopen flat waar een elfkoppige staf het buitenlandse beleid van Abchazië vormgeeft. Hij was ook in Zuid-Tirol. Maar het liefst ontkent hij dit. Als we aandringen, geeft hij – licht geïrriteerd – toe en stelt het tripje voor als ware het een vakantie. ‘Misschien was het idee om ons te laten zien hoe de situatie daar is opgelost, maar dit idee werd nooit geopperd door de organisatoren. Wij zouden op die voet nooit mee zijn gegaan. Wij willen nooit praten over modellen van integratie, alleen over modellen van economische samenwerking.’
Als we Khaindrava in Tbilisi confronteren met deze uitlatingen van Shamba, lacht hij om het gedraai van zijn collega. ‘Dus Shamba zegt dat we in Zuid-Tirol op vakantie zijn geweest? Dat komt door het politieke klimaat in Abchazië. Zo’n reisje van Shamba wordt door zijn politieke concurrenten meteen gebruikt om hem als verrader neer te zetten.’ Als Abchazische politicus over iets anders dan onafhankelijkheid van Georgië onderhandelen, is politieke zelfmoord.
Roebels
Niet dat Abchazië nu zo goed als onafhankelijk is. In hun pogingen onafhankelijk te worden van Georgië zijn ze in de armen gedreven van de grote buurman Rusland. ‘De Russen hebben daar de touwtjes volledig in handen,’ zegt Khaindrava. ‘Want wat maakt een staat een staat? Een leger, een munteenheid, burgerschap en een nationaal budget. In Abchazië zijn al die dingen Russisch! Van paspoort tot de roebel en pensioenbetalingen, alles komt uit Moskou.’
Dat is waar. Elke Abchaziër heeft een Russisch paspoort en ook wij moeten onze dollars inruilen voor stapeltjes Russische roebels. ‘Maar,’ zegt de Abchazische onderminister van Buitenlandse Zaken Maxim Gunjia, ‘we kunnen nu niks anders doen dan met Rusland optrekken. Dat is het enige land dat ons überhaupt wil helpen. Rusland is als een planeet met zijn eigen zwaartekracht, daar kunnen wij niet tegen vechten.’
De Abchazische president Bagapsh vergelijkt de positie van zijn land met die van Georgië. ‘Georgië bestaat vandaag de dag toch ook bij de gratie van hun vriendschap met het Westen?’ Hier raakt de president met de vijf telefoons de essentie van de kwestie. Georgië en Abchazië zijn voor hun voortbestaan uiteindelijk allebei afhankelijk van grotere krachten. En sinds Georgië zich na de Rozenrevolutie radicaal en plots van Rusland heeft afgewend en zichzelf als een vooruitgeschoven post van de EU en Amerika beschouwt, lijkt een oplossing van het conflict verder weg dan ooit. Want dat die oplossing voor een groot deel ook in Moskou ligt, durft niemand tegen te spreken.
Heel lang was ook voor de Georgiërs Moskou de plek waarop alle ogen gericht waren. Menige Georgiër is opgeleid in deze hoofdstad en nog altijd kijkt men naar Russische televisie, luistert men naar Russische radio en heeft iedereen wel een familielid die in Rusland woont. Maar de laatste tijd daalde de relatie tussen Rusland en Georgië tot ver onder het nulpunt. De arrestatie van vier vermeende Russische spionnen door Georgië was voor Rusland de spreekwoordelijke druppel. De Russen reageerden emotioneel en trokken hun ambassadeur terug, sloten de grenzen en startten een klopjacht op Georgiërs die in Rusland wonen. Georgië reageerde minstens zo emotioneel. De spookverhalen over het irrationele, imperialistische handelen van Moedertje Rusland namen mythische vormen aan. Elke Georgiër is ervan overtuigd dat Rusland uiteindelijk uit is op de annexatie van Abchazië.
Ook Rusland lijkt inderdaad niet uit te zijn op de onafhankelijkheid van Abchazië. Wat ze wel willen, is hun invloed in het gebied tussen de Zwarte en Kaspische Zee behouden. Door Abchazië en Zuid-Ossetië te steunen, heeft Rusland Georgië bij de oren, omdat ze weten dat Georgië nooit een serieuze onderhandelingspartner wordt van het Westen als ze binnen hun grenzen te maken hebben met opstandige Asterixen en Obelixen. Tegelijkertijd weten de Russen ook dat Georgië de gebieden nooit zal opgeven. Zelfs de gematigde voormalige Georgische minister van Conflictoplossingen Khain­drava is hier eenduidig over: ‘We kunnen Abchazië niet laten gaan, net zoals je je lever niet kunt afstaan.’
Van de internationale gemeenschap hoeft Abchazië ook niet veel te verwachten. Zoals een hoge VN-diplomaat in Abchazië stelt: ‘De internationale gemeenschap wil geen tweede Kosovo.’ Het ziet er dus niet naar uit dat de Abchazische roep om erkenning en onafhankelijkheid in de toekomst beantwoord gaat worden.
Mandarijnenstruiken
Ondertussen dromen de honderdduizenden vluchtelingen in Georgië van terugkeer naar het land waarin zij zijn opgegroeid. De Georgische Ekaterine Dwaladze is in 1923 geboren in Abchazië. Haar hele leven woonde ze in Suchumi. Samen met haar man had ze lang gespaard voor een goed pensioen en een groot huis voor de kleinkinderen. Sinds de oorlog woont ze in een flat van drie bij vier meter in Tbilisi. Haar donkere kamertje is volgestouwd met orthodoxe iconen. Tijdens het gesprek blijft ze ons glazen chacha, het lokale destillaat, inschenken.
Ze verlangt terug naar de mandarijnenstruiken in haar tuin en dagdroomt erover nog eenmaal Abchazië te zien voordat ze sterft. Zoals alle vluchtelingen vraagt ze ons schuchter maar nieuwsgierig hoe het er nu eigenlijk is.
Net zoals de eerste generatie kinderen van Georgische vluchtelingen geen herinneringen meer aan Abchazië heeft, is in Abchazië een generatie opgegroeid die Georgië alleen kent als de vijand uit de oorlogsverhalen van hun ouders. De Abchazische Nina (20) woont in de Leninstraat in Ochamchire, een stadje vlakbij de staakt-het-vurenlijn. Haar huis is het enige in de straat dat nog overeind staat. ‘Hoe zijn Georgiërs eigenlijk?’ vraagt ze, nieuwsgierig naar onze avonturen in de Georgische hoofdstad. Als we zeggen dat de Georgiërs die wij ontmoet hebben aardige mensen zijn, kijkt ze ons vol ongeloof aan.
Het ziet er niet naar uit dat de Abchaziërs de verdreven Georgiërs spoedig zullen verwelkomen. ‘De terugkeer moet geleidelijk verlopen,’ zegt Maxim Gunjia van het Abchazische ministerie van Buitenlandse Zaken. ‘Persoonlijk heb ik me verzoend met het verleden. Maar van mijn buurman weet ik dat niet.’
Niet alleen haatgevoelens en wrok staan een terugkeer van de vluchtelingen in de weg. Op het moment dat de Georgiërs terugkeren, worden de Abchaziërs van de ene op de andere dag weer een minderheid. Om dat te voorkomen, heeft de regering een ministerie voor Repatriëring in het leven geroepen. Volgens Abchazische officials wonen er in het Midden-Oosten, Turkije en Europa nog zo’n twee miljoen Abchaziërs. ‘Als die terugkeren,’ durft Maxim ons met droge ogen te vertellen, ‘dan pas kunnen wij praten over terugkeer van de vluchtelingen en vrede met Georgië.’ Maar wie wil er terugkeren naar dit verwoeste, niet bestaande landje? De onderminister van Buitenlandse Zaken kan ons nog geen geval melden.
Voor meer verhalen over Abchazië kijk op www.prospektor.nl
Met dank aan NCDO

Tomas Kaan

Arnold van Bruggen

Bezinksel van de Sovjet-Unie

Vakantie in Irak
Vanuit het reuzenrad kun je de hele stad zien. Beneden schitteren de lichtjes van het pretpark en krioelen tientallen families met ijsjes, popcorn en blikjes frisdrank. Kinderen lachen en rennen van attractie naar attractie: een wildwaterbaan, trampolines en een speelhal. We zijn in Dream City. Dream City is een pretpark. We zijn op vakantie. In het Koerdische noorden van Irak.
De autonome regio Koerdistan is de facto onafhankelijk sinds de Golfoorlog van 1991 en vandaag de dag het enige veilige gebied van Irak. Vandaar dat het een aantrekkelijke vakantiebestemming is voor de Iraakse Arabieren en Amerikaanse soldaten die aan de andere kant van de binnengrens dagelijks met bloedvergieten worden geconfronteerd. De Koerden hebben hun vrijheid zwaar bevochten; naar schatting 180.000 Koerden stierven onder het regime van Saddam Hoessein. De Koerdische veiligheidstroepen, de Peshmerga’s – ‘zij die de dood in de ogen zien’ – hebben bunkers en wachtposten neergezet om het Iraakse terrorisme buiten de grenzen te houden. De busladingen toeristen worden hier grondig geïnspecteerd en ondervraagd voordat ze kunnen doorreizen naar hun vakantiebestemming: de beroemde watervallen van Gali Ali Beg, de snelstromende rivieren rond Arbil en Suleimaniyeh, en in de winter prachtige besneeuwde toppen om te skiën. De vakantiefolder van Koerdistan is kleurrijk en lijkt in niets op het door burgeroorlog verscheurde centrale en zuidelijke Irak.
Het publiek van Dream City bestaat uit Koerden, Arabieren en Amerikaanse soldaten. Voor hen is deze stad een droom die in schril contrast staat met hun dagelijkse realiteit. Zij leven in een vrijstaat van bandieten en moordenaars, in een land waar terrorisme allang niet meer alleen politiek of ideologisch is maar is uitgegroeid tot een bedrijfstak, een manier om snel en veel geld te verdienen. De tweeëndertigjarige Said is nu nog vrolijk aan het tafelvoetballen, maar over een paar dagen zit hij weer op zijn kantoor in Bagdad. Door zijn vooraanstaande positie als ingenieur bungelt er een aantrekkelijk prijskaartje aan hem: eerder werden al een oom en een vriend van hem ontvoerd. De achttienjarige Muna is nu onderweg naar de botsauto’s. Na de vakantie loopt zij weer te ijsberen door haar huis in Bagdad. Als ze naar de universiteit gaat, loopt ze trillend over straat. Verderop in het pretparadijs staat een Amerikaanse soldaat. Morgen loopt hij weer zwaarbewapend door de straten van Mosul. Nu schiet hij zijn speelgoedpis­tool leeg op een spelcomputer.
Aan de oever van het Denkha-meer staat een vijfsterrenhotel dat vroeger exclusief onderdak bood aan de top van de Baath-partij. Na de Amerikaanse invasie werd het afgehuurd door het Amerikaanse leger. In deze surrealistische marmeren moloch konden de manschappen een paar dagen waterskiën of aan de rand van het zwembad aan een bloody mary nippen. De lounge hangt vol met officiële bedankbrieven en foto’s van generaal Casey en Paul Wolfowitz tussen de soldaten. Nu logeert er een delegatie dokters uit Bagdad die de plek hebben uitgekozen voor een conferentie. De doktersvrouwen en -kinderen hebben de gelegenheid aangegrepen om vakantie te vieren. Tot diep in de nacht wordt er aan de zwembadrand uitbundig gedanst op Arabische popmuziek. De dokterszoons Mohammed en Ahmed vertellen dat zulke feestjes in Bagdad niet kunnen. Dat zou zelfmoord zijn.
In Dream City draait het reuzenrad tot middernacht door; dan sluit het pretpark zijn hekken. Ook Koerdistan gaat na vijf dagen – de door de regionale regering toegestane verblijfsduur – weer op slot voor de vakantievierders. Ze hebben even geproefd van vrede en rust en keren terug naar hun door geweld verziekte thuis. En blijven dromen.

Eefje Blankevoort

Attractiepark Koerdistan

<div class="wpg-element paragraph">
‘We zijn volwassen geworden tijdens de revolutie,’ zegt Yarina Yasynevych (24). ‘We werkten de hele tijd, we sliepen nauwelijks. Maar je merkte er helemaal niets van, want onze levens hingen ervan af. De wereld leek toen even veel belangrijker dan nu.’ Yarina was een van de coördinatoren van Pora (‘Het is tijd’). Vanuit een schimmig hoofdkwartier in Kiev mobiliseerden de studenten duizenden mensen om mee te doen met de protestdemonstraties en overal folders en propaganda te verspreiden. Nu is ze weer terug in Lviv, waar ze woont. In deze prachtige Habsburgse stad in het westen van Oekraïne zetelt Pora in een bedompte kelder. 
De revolutionairen hebben het moeilijk. Zij vinden dat hun zwaarbevochten overwinning op de oude politiek misbruikt wordt door de nieuwe elite. De eerste verjaardag van de revolutie werd op grootse wijze gevierd. Subtiel waren alle oranje attributen gemerkt met het partijlogo van Viktor Joesjtsjenko. ‘Mensen die niets te maken hadden met de revolutie gingen hier politiek gewin halen,’ fulmineert Yarina. ‘Het was pure politieke propaganda. Vorig jaar vochten we op die plek voor een idee, voor een ideaal. Dit jaar was het veranderd in één groot politiek theater.’
Met heimwee kijken de Oekraïners terug. De revolutie is in korte tijd een icoon geworden. Op het grote plein in Kiev is al de speelfilm Oranje Liefde opgenomen. Intussen is de economie in het slop geraakt en de regering-Joesjtsjenko maakt nog weinig werk van het opsporen van fraudeurs en criminelen uit de tijd van de voormalige president Leonid Koetsjma. De eenheid uit de tijd van de revolutie is verdwenen. President Joesjtsjenko en de ‘prinses van de Oranje Revolutie’, premier Julia Timosjenko, zijn uit elkaar. In de opiniepeilingen voor de parlementsverkiezingen van volgend jaar loopt de verdreven premier Viktor Janoekovitsj ver op zijn concurrenten voor.
Naast Yarina zit Yulia Yastremska (19). Zij studeert Engels aan de universiteit van Lviv. Yulia organiseerde vorig jaar in Lviv en Kiev protestacties. Soms tegen beter weten in. Ze werd een paar keer bedreigd door de geheime dienst. Haar moeder kreeg een telefoontje van een man die zei dat haar dochter vermoord zou worden als ze haar acties niet stopte. Toch kijkt ook zij met heimwee terug naar de revolutie: ‘Het was heel lastig om weer terug te gaan naar mijn normale leven. In één keer was ik weer zomaar een studentje. Kort daarvoor was ik nog hard nodig geweest. Het was even alsof er niets was veranderd. Iedereen ging weer gewoon naar de kroeg om een biertje te drinken.’
Yarina en Yulia vertellen over het nieuwe Oekraïne van president Joesjtsjenko. ‘De grootste winst is dat wij de angst hebben afgeschud, zegt Yarina. ‘Wij weten nu dat wij als Oekraïners de macht hebben de overheid tot verandering te dwingen. En we kunnen openlijk kritiek leveren. De media zijn vrijer dan ooit.’ De overheid mag dan misschien opener zijn geworden, uiteindelijk is daar vooral veel hetzelfde gebleven. ‘We verwachtten ingrijpende wijzigingen in de politieke elite. Maar er is nog altijd te veel vriendjespolitiek om echte veranderingen door te voeren. Het is misschien onmogelijk om in één keer alle ambtenaren te vervangen, maar we hadden verwacht dat een paar kopstukken van het oude regime nu wel ontslagen zouden zijn.’ Yulia vult haar aan: ‘We moeten geduld hebben. Wij zijn de revolutionairen, wij hebben laten zien hoe je dingen kunt breken. Nu moeten we leren hoe je iets moet opbouwen. Die kans moeten de politici die we aan de macht hebben geholpen ook krijgen.’
</div>

Heimwee naar de revolutie

<div class="wpg-element paragraph">
18-12-2004 Door Arnold van Bruggen en Tomas Kaan
Het draaiboek van de Oekraïense revolutie lag al klaar lang voor de frauduleuze verkiezingsuitslag bekend was. Met dank aan de studentenorganisatie Pora. ‘We zijn een relatief kleine groep, maar psychologisch enorm belangrijk omdat wij als eersten de straat op durven.’ Verslag vanuit het Pora-hoofdkwartier in Kiev.
Natte sneeuw valt op het zwaar bewaakte presidentiële regeringsgebouw. Oog in oog met een kordon oproerpolitie staat een massa oranje geklede demonstranten. Er komen witte wolkjes uit hun monden. De oranje brigades nemen hun taak minstens zo serieus als de tegenpartij. Om de paar uur wisselen ze elkaar met militaire discipline af. ‘Ik heb zelf van 1987 tot en met 1991 in Leipzig gezeten, als sovjetsoldaat,’ zegt een van de oranje demonstranten. Hij wijst naar de rij nors kijkende mannen achter hun wapenschilden. ‘In 1989 stond ik daar.’
De angst voor een bloedig einde van de fluwelen revolutie is al in de eerste dagen na de verkiezingen van 21 november verdwenen. De sfeer in de stad is uitgelaten. Er klinken protestliederen uit auto’s die met open portieren langs de weg staan, mensen warmen zich aan kampvuren.
Het draaiboek van de Oekraïense revolutie leek al klaar te liggen. In loodsen stonden de podia, hekwerken, aggregaten en veldkeukens al weken gereed voor gebruik. Enkele uren nadat de frauduleuze verkiezingsuitslag bekend werd, vulden de straten en pleinen van Kiev zich met tienduizenden demonstranten. Dezelfde nacht veranderde de centrale boulevard in een tentenkamp. ‘I nas bagato, I nas ne podolaty’ – we zijn met velen, ze kunnen ons niet verslaan – scandeerde de oranje menigte onophoudelijk.
In binnen- en buitenland wordt gesproken van de ‘Oranje Revolutie’, die een plaats verdient naast de fluwelen revoluties van Servië (Belgrado, 2000) en Georgië (Tbilisi, 2003), waar het volk ook korte metten maakte met een door en door corrupte regering.
Maar veel meer dan spontane uitbarstingen van onvrede zijn deze ‘revoluties’ geniaal georkestreerde campagnes waarvan de invloed verder reikt dan de landsgrenzen. In Servië stond de studentenbeweging Otpor (‘verzet’) aan de basis van de revolutie, in Georgië was het Kmara (‘genoeg’), in Oekraïne is het Pora (‘het is tijd’). Door middel van ludieke acties vergaren deze studentenbewegingen grote aanhang onder jongeren. Met geld van organisaties als het Amerikaanse National Democratic Institute, het Freedom House en George Soros’ Open Society Institute ontmoeten de jonge activisten elkaar en wisselen ze ervaringen uit over hun campagnemethoden. In april 2004 organiseerde Otpor een toer door Oekraïne met seminars en trainingen. Binnen de kortste keren had elke regio zijn eigen Pora-hoofdkwartier.
In een binnenhof van een grauw appartementencomplex gaat de deur van het Pora-hoofdkwartier in Kiev pas na een korte ondervraging open. Hoewel Pora de laatste weken weinig te vrezen heeft gehad van de autoriteiten, slijten gewoonten uit de autoritaire tijd van Koetsjma maar langzaam. Binnen heeft het hoofdkwartier de uitstraling van een uitgewoond Amsterdams kraakpand. In de donkere kelder liggen slaapzakken en spandoeken opgestapeld. De muren zijn bezaaid met graffiti. In dit gebouw hebben de activisten van Pora zich maandenlang voorbereid op de demonstraties die nu plaatsvinden. Binnen staat Aleksandar Lomakov (20), een student geschiedenis uit Lviv. Hij is een van de honderden Pora-activisten die de afgelopen maanden door het regime werden opgepakt. Aleksandar schreef kritische verhalen over het regime-Koetsjma. Diep weggedoken in zijn bontjas vertelt hij over zijn kennismaking met Pora. ‘Afgelopen april werd op mijn faculteit een seminar georganiseerd door leden van Otpor. We leerden heel praktische zaken, bijvoorbeeld hoe we mensen konden bereiken met stickers en pamfletten. Ik besloot artikelen te gaan schrijven over misstanden in Oekraïne.’ Zijn bruine ogen flitsen heen en weer alsof hij nog steeds op zijn hoede moet zijn. ‘Vrijwel meteen na de publicatie drong de politie mijn huis binnen. Ik zou illegale wapens bezitten en plannen voor een gewapende overval hebben. Volkomen onzin natuurlijk, maar ik heb wel tien dagen in de gevangenis gezeten.’
Tussen de tenten in het centrum van Kiev staat Andrej Husak (34), een van de duizenden vrijwilligers die door Pora worden gecoördineerd. Ze blijven hier in ieder geval tot 26 december, als er nieuwe verkiezingen worden gehouden. In het dagelijkse leven is Andrej advocaat. Zoals zovelen heeft hij vakantie opgenomen om zich in te kunnen zetten voor de Oranje Revolutie. Af en toe deelt hij op zachte toon orders uit door zijn gele walkie-talkie. ‘Wat nu gebeurt, is eigenlijk het einde van onze lange strijd voor onafhankelijkheid. Pas na deze revolutie zullen we echt onafhankelijk van Rusland zijn.’
Andrej regelt alles in het tentenkamp. ‘Het kamp moet bewaakt worden, de vijfduizend mensen die hier verblijven, moeten eten, slapen en warm blijven.’ Vandaag was het een hectische dag. De temperatuur daalde en de iglotentjes moesten vervangen worden door grotere tenten waarin ruimte is voor verwarming. Er dreigde een houttekort, dus moest er nieuw hout worden gevonden om de keukens draaiende te houden en de mensen warm. Een van de doktoren in het kamp heeft de eerste demonstrant met longontsteking al naar het ziekenhuis gebracht. Andrej gaat op een stapel dekens zitten. ‘In 1991 stond ik als student op precies deze plek. We demonstreerden voor onafhankelijkheid en voor onze vrijheid. Maar er veranderde niets.’
In 2001 werd het onthoofde lichaam van de kritische journalist Gyorgi Gongadze gevonden in de bossen buiten Kiev. Op een uitgelekte bandopname was te horen hoe president Koetsjma zijn dood verordonneerde. Tijdens de hieropvolgende demonstraties verschenen voor de eerste keer tentenkampen op het Plein van de Onafhankelijkheid in Kiev. ‘Gongadze was een goede vriend van mij. Zijn dood maakte duidelijk dat wij allemaal gevaar liepen. We moesten iets doen maar waren nog niet zo goed georganiseerd.’ Andrej herinnert zich hoe de demonstraties uitmondden in gevechten tussen de demonstranten en de politie. ‘In de staatsmedia werden we vanaf toen consequent als terroristen afgeschilderd. Enkele demonstranten die daar aanwezig waren, hebben vorig jaar Pora opgericht.’
In het Pora-hoofdkwartier bespreekt Volodia (25) met een groep van dertig activisten de strategie voor de komende paar weken. Hij draagt een ringbaardje en heeft donkere wallen onder zijn ogen. Volodia is een van de oprichters van Pora. ‘Wij kenden elkaar van de demonstraties in 2001. We hebben toen geleerd dat we ons expliciet moeten opstellen als burgerrechtenbeweging. We steunen Joesjtsjenko nu, omdat we op dit moment dezelfde doelen nastreven. Maar in principe strijden wij voor vrije verkiezingen en vrije media, niet voor een bepaalde kandidaat.’ Geweldloos verzet bleek de beste manier om tegen het autoritaire regime ten strijde te trekken. Inspiratie vonden de studenten in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging, de Poolse vakbond Solidariteit en Ghandi. In een andere kamer deelt Yarina (23) boekjes uit van de Amerikaanse wetenschapper Gene Sharp. Zijn in 1973 uitgegeven Van dictatuur naar democratie is een handleiding in het organiseren van vreedzaam protest en het verspreiden van informatie in een land zonder vrije media. Het rijtje vertalingen representeert haast alle dictaturen van de laatste dertig jaar. ‘Iemand van Otpor heeft ons dit boek gegeven. Toen wij met Sharp contact opnamen en vroegen of wij zijn boek in het Oekraïens mochten vertalen, zei hij onmiddellijk ja. Hij heeft ons zelfs geld gegeven.’
Het Plein van de Onafhankelijkheid ziet nu al weken oranje van de mensen. ‘Joe-sjtsjen-ko, Joe-sjtsjen-ko!’ weerkaatst het eindeloos tegen de gigantische muren van de sovjetpaleizen die het centrale podium omringen. Avond na avond worden hier concerten gegeven en spreken leiders van de oppositie de mensen toe. Een camera scheert over de menigte en via grote videoschermen kan het uitzinnige publiek zichzelf zien. De snelle en flitsende regie van het evenement lijkt wel in handen van MTV. Als Joesjtsjenko op het podium verschijnt, stijgt er een oorverdovend gejuich op.
Nina Sorokopud (23) is woordvoerster van Pora. Zij kwam in contact met de ideeën van de fluwelen revolutie op de Centraal-Europese-universiteit in Boedapest. Deze universiteit is opgericht door de Hongaars-Amerikaanse filantroop George Soros. Nina praat met de vaart van een sneltrein. ‘Op de universiteit wisselden we ideeen over democratie uit. Zo hoorde ik tot in detail hoe de revolutie in Servië was georganiseerd. We kregen ook lessen over burgerrechtenbewegingen en de revoluties van 1989. Het was voor mij enorm inspirerend.’
Nina komt oorspronkelijk uit een klein dorpje vlak bij de Russische grens. ‘Mijn moeder wordt daar nog meegedeeld op wie ze moet stemmen. Dat wil ik niet meer.’
Terug in Kiev sloot Nina zich meteen aan bij de net opgerichte beweging Pora. Nina praat niet alleen snel, ook haar motoriek is onnavolgbaar. Ze wisselt haar verhaal moeiteloos af met korte telefoongesprekken of aanwijzingen aan andere Pora-activisten. ‘We leven in een land waar de media worden beheerst door de machthebbers. Pora betekent permanente actie, permanente campagne. We hebben veel zorg besteed aan stickers, spandoeken, graffiti en ludieke acties die veel aandacht trekken.’ Volgens Nina zijn er in het hele land nu vijftienduizend vrijwilligers actief voor Pora.
De campagne van presidentskandidaat en zittend premier Janoekovitsj heeft volgens een artikel in de Kyiv Post zeshonderd miljoen dollar gekost, evenveel als de campagne van George W. Bush. Maar waar Bush alleen maar van kon dromen, was voor Janoekovitsj realiteit: direct of indirect stonden bijna alle media onder controle van zijn regering. Waar deze alomvattende campagne niet tegen bestand bleek, was humor. Tijdens een openbaar optreden werd Janoekovitsj geraakt door een ei. Als een stervende zwaan zeeg de twee meter lange en honderdtien kilo wegende presidentskandidaat ineen en liet zich naar het ziekenhuis vervoeren. ‘Zie je het voor je?’ schatert Nina. ‘Een kippe-ei! Sindsdien hebben we kippen en eieren tot massavernietigingswapens verklaard en centraal gezet in onze campagnes. Via grappige stickers en posters hebben we de Oekraïense stemmers gewaarschuwd voor de gecensureerde media en doorverwezen naar onafhankelijke websites.’
Over geld heeft Pora volgens Nina nooit te klagen gehad. ‘De fondsen kwamen eerst vooral uit het Westen, maar tegenwoordig vooral van Oekraïense particulieren. Ook bieden veel bedrijven ons aan de huur van onze panden en onze telefoon- en internetkosten te betalen.’
Pora heeft als stelregel dat het van iedereen geld aanneemt zolang er maar geen eisen worden gesteld. ‘We zouden zelfs geld van Koetsjma aannemen,’ grapt Nina.
Onder het Plein van de Onafhankelijkheid bevindt zich een uitgebreid gangenstelsel. Hier verzamelen zich de zwervers en dronkelappen van Kiev. De laatste weken hebben zij gezelschap gekregen van enkele honderden oranje geklede revolutionairen die de weeë lucht van kool en zweet in de catacomben verkiezen boven de koude en natte buitenwereld. Hier ontmoeten we de Georgiër Giorgi Kandelaki, een activist van Kmara, de studentenbeweging die een jaar geleden een grote rol speelde in de Rozenrevolutie in Tbilisi. Kandelaki is in Kiev om Pora te assisteren bij hun campagne. ‘Wat je hier ziet, is een nieuw type revolutie.’ Hij gebaart naar boven. ‘Er is een netwerk ontstaan van jongeren uit het voormalige Oostblok. We zijn een relatief kleine groep, maar psychologisch enorm belangrijk omdat wij als eerste de straat op durven te gaan.’ Kandelaki kwam in contact met Otpor door bemiddeling van het National Democratic Institute, dat in het leven is geroepen door Amerikaanse Democraten. Maar volgens Kandelaki moet de rol van het Westen in deze revoluties niet overdreven worden. ‘Democratisering van deze regio prijkt niet bovenaan de westerse agenda’s. Ik dank god op mijn blote knieën dat Georgië geen olie heeft, want dan had het Westen zich heel anders opgesteld.’ Hij somt een rijtje voorwaarden op waaraan een land moet voldoen om in aanmerking te komen voor een fluwelen revolutie. ‘Ten eerste moet er überhaupt sprake zijn van verkiezingen, ook al wordt er schaamteloos gefraudeerd. Daarnaast moeten er op zijn minst een paar onafhankelijke media zijn.’ De Georgiër vertelt zijn verhaal als een ervaren docent. ‘Je hebt ook een sterke oppositiepartij nodig die de macht ambieert. Bewegingen als Pora moeten altijd aan de radicale kant blijven, de luis in de pels van de macht. Het enige dat partij en beweging bindt, is dat ze tijdens de revolutie dezelfde vijand hebben.’
Op straat staat een groep Wit-Russen onder hun nationale vlag uit volle borst mee te juichen met de Oekraïners. Onder hen zijn Natalia Ryabova (23) en Tsimalei Dranchuk (23), beiden actief binnen de Wit-Russische verzetsbeweging. Onder het totalitaire regime van dictator Loekasjenko leidt deze oppositie een ondergronds bestaan. Tsimalei is vanaf de oprichting in 2001 actief binnen de studentenbeweging Zubr. Al een maand na de Servische revolutie kwam Otpor naar de hoofdstad van Wit-Rusland om hun geestverwanten daar campagnelessen te geven. De Wit-Rus draagt een kleine rechthoekige bril, heeft twee telefoons bij zich en rookt non-stop zware Gitanes. In Minsk heeft hij een eigen drukkerij die hij onder andere benut om politieke pamfletten te drukken. ‘Het is ongelooflijk inspirerend om hier te zijn. Veel Oekraïners dachten dat wat in Servië gebeurde nooit in Oekraïne zou kunnen plaatsvinden. Nu zeggen wij hetzelfde over ons land. Wie weet wat er gaat gebeuren.’
Een jaar geleden waren er verkiezingen in Wit-Rusland. Net als in Oekraïne werd de oppositie hier gesteund door het Westen. Natalia werkt voor SILBA, een Deense democratiseringsorganisatie. ‘Tijdens de verkiezingscampagne organiseerde ik concerten door het hele land om jongeren te mobiliseren. In één stad werd een kwartier voor aanvang de elektriciteit afgesloten en in Minsk stonden meer agenten van de geheime politie dan jongeren in het publiek.’
De verkiezingen liepen uit op een mislukking voor de oppositie en van een revolutie kwam het niet. Loekasjenko verstevigde zijn greep op het land. Vergeleken met Wit-Rusland was Oekraïne onder Koetsjma een verlicht land. Toch blijft Natalia optimistisch. ‘In ons land heerst een totale censuur, maar veel mensen kijken naar de Oekraïense televisie. Tijdens deze revolutie hebben de Oekraïense media zich vrijgevochten van de staatspropaganda. Ik hoop dat dit een positieve invloed zal hebben.’
De Oranje Revolutie in Oekraïne werd mede mogelijk gemaakt door de ervaringen in Servië en Georgië. Naast Wit-Russen staan in de oranje menigte ook sympathisanten uit onder andere Rusland, Kazachstan en Azerbajdzjan. Pora-woordvoerster Nina hoopt met haar ervaring te kunnen bijdragen aan de volgende geweldloze machtswisseling in deze regio. ‘In Moskou en Sint-Petersburg is nu ook een Pora opgericht!’ roept ze enthousiast.
Maar eerst moet er in Oekraïne zelf nog veel gebeuren. Want wie er ook wint bij de verkiezingen op 26 december, de weinig florissante situatie waarin de gemiddelde Oekraïner zich bevindt, zal nauwelijks veranderen de komende jaren. Als de Oranje Revolutie slaagt en Joesjtsjenko de nieuwe president van Oekraïne wordt, zal hij het vertrouwen van de bevolking moeten weten te behouden.
Vanuit het hoofdkwartier van Pora kijkt medeoprichter Volodia vastberaden voor zich uit. ‘De grootste winst van deze revolutie is dat de mensen wakker zijn geworden en zich bewust zijn van hun rechten. Pora zal de komende jaren actief blijven als burgerrechtenbeweging. We zullen er ook zijn als Joesjtsjenko fouten gaat maken.’
</div>

Bezinksel van de Sovjet-Unie

Attractiepark Koerdistan

Heimwee naar de revolutie

De studenten achter de Oranje Revolutie