Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Achtergrond

<p>Tot op het laatst was er op het scherpst van de snede gestreden voor de <em>Konzernverantwortungsinitiative</em>: een grondwetswijziging waardoor multinationals aansprakelijk zouden worden gesteld voor hun daden, waar ook ter wereld.</p>
<p>Toeleveranciers, onderaannemers, partnerbedrijven in verre continenten: ook zij hoorden tot de verantwoordelijkheid van de multinationals die hun zetel in Zwitserland hebben. Milieuverontreiniging, kinder- en slavenarbeid, erbarmelijke arbeidsomstandigheden: bedrijven die dit gedoogden konden voortaan voor de Zwitserse rechter worden gesleept.</p>
<p>Zwitserland zou opnieuw een voorbeeldfunctie gaan vervullen op het gebied van mensenrechten. Het neutrale Zwitserland, de Europese zetel van de VN, bakermat van het Rode Kruis, zou ook vooropgaan als het gaat om ketenaansprakelijkheid van corporaties. Dat was de kwestie waarover de Zwitsers op 29 november vorig jaar moesten beslissen. En het volk zei ja. Weliswaar met een nipte meerderheid van 50,7%, maar toch: het was een ja.</p>
<blockquote><p>De conservatieve Duits-Zwitsers hadden een overwinning behaald op links Franstalig Zwitserland.</p></blockquote>
<p>Maar al voordat alle stemmen waren geteld, was duidelijk dat het misging. Voor het initiatiefcomité althans. Want een meerderheid van de kantons zei nee. En voor een grondwetswijziging is een ja van het volk én van de kantons noodzakelijk. De Zwitserse bergkantons Schwyz, Obwalden en Nidwalden hadden gewonnen van de progressieve steden. De conservatieve Duits-Zwitsers hadden een overwinning behaald op links Franstalig Zwitserland. De opluchting bij het bedrijfsleven was groot, de teleurstelling bij het burgercomité immens.</p>
<h5>Strakke regie</h5>
<p>Burgerorganisaties, ngo’s en kerken waren er met gestrekt been ingegaan. Niets werd aan het toeval overgelaten: honderden buurtcomités, vlaggen vanaf de balkons, reclamemateriaal, <em>direct mails</em>, achtduizend vrijwilligers die op straat stonden te flyeren. Zelfs de kerken − katholiek en protestant − riepen vanaf de kansel op voor de <em>Konzernverantwortungsinitiative</em> te stemmen. En dat jarenlang. De laatste maanden in verhevigde vorm.</p>
<p>Een vurig pleitbezorger was bijvoorbeeld de voorganger van de Grossmünster in Zürich. Gevraagd of zijn gelovigen het allemaal eens waren met die duidelijke positie van de kerk, antwoordde dominee Christoph Sigrist gewiekst dat er niets nieuws onder de zon was. De kerk ‘vraagt zijn schaapjes immers al tweeduizend jaar respect te hebben voor de medemens’.</p>
<blockquote><p>Uiteindelijk werd naar schatting zo’n 18 miljoen Zwitserse frank (17 miljoen euro) uitgegeven &#8211; een record.</p></blockquote>
<p>Grote ngo’s zoals Amnesty, Greenpeace en Terre des Hommes voerden een strakke regie. Sympathisanten kregen mails van voormalige bewindslieden, zoals de eerste vrouwelijke president van Zwitserland, de socialiste Ruth Dreifuss. Om de dag plofte er een acceptgiro van het burgercomité in de bus met de vraag nog even wat geld over te maken voor de eindspurt. Bijeenkomsten in buurthuizen en cafés werden vervangen door sessies online, waarin films van open mijnbouw in Guatemala en luchtvervuiling in Afrika te zien waren. Banken en grote concerns antwoordden met paginagrote advertenties.</p>
<p>De CEO van Glencore, een van de grootste mijnbouwconcerns ter wereld, liet weten zich aan de wet te houden. Maar hij merkte ook fijntjes op dat zijn beursgenoteerde bedrijf geen liefdadigheidsvereniging was. Uiteindelijk werd naar schatting zo’n 18 miljoen Zwitserse frank (17 miljoen euro) uitgegeven door voor- en tegenstanders bij deze volksraadpleging, een record in de Zwitserse geschiedenis.</p>
<h5>Minarettenverbod</h5>
<p>Wat zegt dit over de oudste vorm van politiek burgerbestuur in het moderne Europa? Is de Zwitserse directe democratie het toppunt van burgerparticipatie, of een afschrikwekkend voorbeeld van de manier waarop extreme groepen een land kunnen gijzelen?</p>
<p>Het is het één noch het ander &#8211; deze uitslag bewijst dat opnieuw. Het is een koorddans tussen twee polen: volk en parlement, waarbij de maatschappelijke conjunctuur een belangrijke rol speelt. In dit geval was de tijdgeest die van <em>corporate responsibility. </em>Maar bedrijfsongevallen − in de ogen van linkse Zwitsers − komen ook voor, en halen de buitenlandse pers.</p>
<blockquote><p>De regering moet zich tot in bochten wringen om volkswens en internationale afspraken te verenigen.</p></blockquote>
<p>Zo brachten kringen rond de rechts-conservatieve Zwitserse Volkspartij SVP in november 2009 het verbod op minaretten in stemming. Het was erop gericht de bouw van meer minaretten – er waren er slechts vier in het hele land − te weren. Het SVP-voorstel haalde het in het stemlokaal met maar liefst 57,5%. Het nationale onderbuikgevoel in de pre-kersttijd, met zijn christelijke symbolen, en midden in de financiële crisis, bleek sterker dan verwacht. De vier bestaande minaretten konden intact blijven, net als de honderden moskeeën zonder minaret. Maar er ging een schok door het land − en door Europa. Zwitserland had zich van zijn behoudende, xenofobe kant laten zien.</p>
<p>Ook als het gaat om asiel- en immigratiepolitiek weet de SVP de volksraadpleging behendig te hanteren. In 2010 mobiliseerde de partij de burgers succesvol voor het uitzetten van buitenlanders met een strafblad, en in 2012 tegen ‘massa-immigratie’. Bij dit laatste referendum ging het om quota voor het reguleren van de arbeidsmigratie, wat in strijd is met het bilaterale verdrag tussen Zwitserland en de EU. De regering moet zich tot op de dag van vandaag in allerlei bochten wringen om volkswens en internationale afspraken met elkaar te verenigen.</p>
<p>Het grootste obstakel voor het internationaal opereren van de Zwitserse regering is de volkswil. Een nieuw contract tussen Zwitserland en de EU op een betere juridische basis dan het losse breisel van bilaterale verdragen dat er nu is, zit op dit moment muurvast door het volk, dat dwarsligt.</p>
<h5>De kracht van het Zwitserse systeem</h5>
<p>Maar er zijn ook voorbeeldige uitkomsten van volksraadplegingen. Een mooi resultaat − ook in internationaal opzicht − was het volksbesluit in 1992 tot het bouwen van het grootste infrastructurele project ooit gerealiseerd in Zwitserland. Als niet-EU land betaalde Zwitserland de 10 miljard kostende treintunnels door de Alpen zelf. Daarvoor moest de benzineaccijns omhoog en kwam er een forse heffing voor het binnenlandse vrachtvervoer.</p>
<p>Ze zouden het voelen in hun portemonnee, maar toch zeiden de milieubewuste Zwitsers ja. Het behoud van hun Alpen, die zo gespaard konden worden voor het zware Europese goederentransport, was ze heel wat waard. De eerste rit door de langste treintunnel ter wereld, de 57 kilometer lange Gotthard-basistunnel, was voor een selectie van Zwitserse ‘stemburgers’. Pas daarna volgden Europese staatshoofden als Angela Merkel, François Hollande en de Zwitserse presidente Doris Leuthard.</p>
<p>Een andere opmerkelijke uitkomst was het volksbesluit tegen ‘zes weken vakantie voor iedereen’, dat een vakbond in 2012 in stemming had gebracht. De nijvere Zwitsers vonden vier weken als nationale norm voldoende en wezen het voorstel af.</p>
<blockquote><p>Het burgercomité kan ook winnen zonder het volk te hoeven raadplegen.</p></blockquote>
<p>En niet alleen de uitslag in het stemlokaal is interessant. Eerst buigen regering en parlement zich over het volksinitiatief om te bepalen wat het stemadvies aan de burgers wordt, of om een tegenvoorstel formuleren. Als dat tegenvoorstel acceptabel is voor de initiatiefnemers, trekken ze hun voorstel tot wetswijziging in. In dit debat tussen burgers en parlement schuilt mede de kracht van het Zwitserse systeem. Het burgercomité kan dus ook winnen zonder uiteindelijk het volk te raadplegen.</p>
<p>Lang leek het erop dat het parlement voldoende zou meebuigen met het <em>Konzernverantwortungsinitiative</em>. Als het parlement nog een stapje verder was gegaan, had de liberale oud-politicus Dick Marty (75) − het boegbeeld van dit volksinitiatief − het burgerinitiatief ingetrokken.</p>
<p>Maar nu stond hij recht tegenover zijn partijgenote Karin Keller-Sutter. Deze oer-Zwitserse, dossiervaste minister van Justitie formuleerde een afgezwakt tegenvoorstel dat zich oriënteerde op de EU-wetgeving – zonder juridische sancties. Het bleek een meesterzet. Want in het Zwitserse mechaniek treedt zo’n tegenvoorstel automatisch in werking als het volksinitiatief wordt afgewezen. Zonder tegenvoorstel zouden de Zwitsers last van hun geweten hebben gekregen bij een Nee in het stemhokje, maar hier kregen de ‘stemburgers’ een redelijk alternatief, dat bovendien in lijn was met de internationale status quo op het gebied van arbeids- en mensenrechten. De meerderheid van de kantons beloonden de slimme zet van de minister met een Ja.</p>
<h5>Het volgende referendum</h5>
<p>En zo haalden de Zwitserse burgers op 29 november toch nog bakzeil. Of niet? Het lijkt erop dat de ingebouwde controlemechanismes van een dubbele democratie − volk en parlement − in de praktijk hebben gewerkt. De wetswijziging die nu ingaat verplicht beursgenoteerde bedrijven met meer dan vijfhonderd werknemers en een omzet van minimaal veertig miljoen Zwitserse frank (ca. 37 miljoen euro) een sociaal jaarverslag op te stellen waarin milieumaatregelen, CO<sub>2</sub>-emissies, het respect voor mensenrechten en corruptiebestrijding worden gerapporteerd, ook bij hun toeleverende bedrijven. Bedrijven kunnen een boete van honderdduizend Zwitserse frank (ruim negentigduizend euro) krijgen als ze niet of niet juist rapporteren.</p>
<p>En al is dat minder dan het burgerinitiatief voor ogen had, het gaat verder dan de EU-wetgeving. Ook heeft het burgercomité een aanzienlijk vrijwilligersbestand weten op te bouwen. Met dit politiek kapitaal kan een volgende volksstemming op het gebied van mensenrechten worden ingezet. En het volgende referendum staat alweer voor de deur. Op 7 maart vraagt de regering de toestemming van het volk voor een handelsverdrag met Indonesië, de grootste producent van palmolie ter wereld.</p>
<div class="info-box">
<h5><strong>Referendum en volksinitiatief in Zwitserland</strong></h5>
<p>In Zwitserland bestaat de directe democratie naast de parlementaire. De term ‘referendum’ wordt gebruikt bij een door de burgers gewenste herziening van een parlementsbesluit. Is zo’n parlementsbesluit eenmaal in het staatsblad gepubliceerd, dan kunnen burgers om een volksstemming vragen om dat besluit terug te draaien als het ze lukt om in honderd dagen minimaal vijftigduizend handtekeningen bijeen te brengen. Als het gaat om een grondwetswijziging of om internationale verdragen, gaat het referendum uit van de regering. Die moet dan per referendum de toestemming van de burgers vragen. Bij grondwetswijzigingen is naast een meerderheid van de burgers ook altijd een meerderheid van de 26 kantons nodig.</p>
<p>Bij een volksinitiatief wordt om te beginnen een comité gevormd van mensen die zich sterk maken voor een bepaald onderwerp. Dat wordt in een wetsvoorstel geformuleerd, officieel aangemeld bij de federale overheid, en dan begint het handtekeningen verzamelen. Het comité heeft achttien maanden voor het bijeenbrengen van honderdduizend handtekeningen. Meestal zijn het er meer, om ongeldige of dubbele handtekeningen te compenseren. Het inleveren van die dozen met handtekeningen in Bern is altijd een persmoment. Als die honderdduizend handtekeningen op hun geldigheid zijn beproefd en goedgekeurd, gaan de ambtelijke molens draaien die moeten leiden tot een volksstemming. Dat proces neemt twee tot drie jaar in beslag.</p>
<p>In de parlementaire behandeling stellen regering en partijen hun standpunten en stemadviezen aan de burgers vast. Staat de datum van de volkspeiling eenmaal vast, dan komt de campagne op volle toeren. De Zwitsers krijgen zes weken voor de stemmingsdatum, samen met het stembiljet, uitgebreide brochures in de bus met alle argumenten van de voor- en tegenstanders van een wetsvoorstel. Ook video’s van de overheid geven een duidelijke en genuanceerde weergave van de voors en tegens. Het publieke debat concentreert zich wekenlang op de onderwerpen waarover wordt gestemd. De kranten staan er vol van, televisieprogramma’s zenden debatten uit. Het burgercomité, politieke partijen en maatschappelijke organisaties kopen advertenties, kranten geven stemadviezen. De meeste burgers stemmen per brief. Wie dat vergeten is, kan op de ochtend van de stemmingsdag − altijd een zondag − nog terecht in het stemlokaal, dat om twaalf uur sluit. De data van volksstemmingen − het zijn er vier per jaar − staan al tot ver in de 21<sup>ste</sup> eeuw vast.</p>
</div>


Renske Heddema

In referendumgek Zwitserland is democratie een koorddans tussen volk en parlement

<p>In Oostenrijk is twee plus twee vijf. Als het zo uitkomt tenminste. Een beetje scharrelen, draaien, vriendjespolitiek: het hoort erbij in de Alpenrepubliek. En vooral vrolijk blijven. ‘<em>Im Salzkammergut da kann man gut lustig sein</em>’ luidt het bekende operettelied. Maar op Ibiza kun je je ook prima vermaken, getuige een video die daar in een villa werd opgenomen. In de hoofdrol de Oostenrijkse vicekanselier Heinz Christian Strache (50) van de FPÖ, die zich door een hoogblonde Russin laat verleiden tot illegale deals. Vermakelijk, als het niet zo pijnlijk was.</p>
<p>De video, die in mei opdook, leidde tot de val van de coalitie van de conservatief-liberale Österreichische Volkspartei (ÖVP) en de rechts-populistische Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ). De Oostenrijkers maken zich op voor nieuwe verkiezingen in september. In de tussentijd worden ze getrakteerd op steeds nieuwe afleveringen van hun <em>hausgemachte </em>soap. Een operette in zeven bedrijven.</p>
<h5><u>eerste bedrijf: Ibiza-gate </u></h5>
<p><em>Hoe Oostenrijks vicekanselier zich door een hoogblonde, zogenaamd steenrijke, Russin laat verleiden tot illegale deals.</em></p>
<p>In de zes uur durende video die in mei naar buiten kwam, wordt FPÖ-vicekanselier Heinz Christian Strache, vergezeld door zijn fractieleider Johann Gudenus, steeds higher en blijkt hij open te staan voor corruptie. De Russin, een zogenaamde nicht van een oligarch die in Kremlinkringen verkeert, polst de vicekanselier of er Oostenrijkse overheidsopdrachten zijn te ritselen in ruil voor bijdragen aan de FPÖ-partijkas. Ook heeft ze belangstelling voor de boulevardkrant <em>die Kronen Zeitung</em>. Als ze daar een meerderheidsaandeel in kan nemen, kan die krant vervolgens een directe spreekbuis worden van Straches’ Freiheitliche Partei. Deal? Gudenus, die vloeiend Russisch spreekt, vertaalt ijverig.</p>
<p>Er is volop cocaïne, de alcohol vloeit. Strache raakt op stoom. ‘Er zijn meer idealistische bedrijven in Oostenrijk die de FPÖ steunen,’ roept de politicus, ‘<a href="https://kontrast.at/strache-video-ibiza-russin/" target="_blank" rel="noopener">een paar zeer vermogenden betalen tussen een half miljoen tot twee miljoen. En Novomatic betaalt aan iedereen.’</a> Het online casinobedrijf gebruikt daarvoor dekmantels, verenigingen die steekpenningen doorsluizen naar de partij, weet Oostenrijkse vicekanselier.</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/Qztkf6bHkN0?start=15&#038;feature=oembed" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<h5><u>Tweede bedrijf: Einde Oefening</u></h5>
<p><em>Waarin glamourboy Sebastian Kurz, de 32-jarige bondskanselier van de ÖVP, zijn project ziet stranden.</em></p>
<p>Strache gaat diep door het stof, excuseert zich vooral bij zijn vrouw voor zijn puberale gedrag, en stelt zijn functie ter beschikking. De Weners, euforisch dat de val van hun regering met rechts-populistische ministers nabij lijkt, gaan hossend en zingend in massa’s de straat op. Daarop brengt Sebastian Kurz een tweede offer: de FPÖ-minister, hardliner en demagoog Herbert Kickl, die banden heeft met rechts-extreme kringen, moet ook opstappen. Maar volk en parlement eisen meer. Tandenknarsend dat zijn grote project met uiterst rechts is mislukt, verliest de gladde Kurz een motie van wantrouwen. Hem blijft niets over anders dan Bondspresident Van der Bellen het ontslag van zijn hele kabinet aan te bieden.</p>
<h5><u>Derde bedrijf: de comeback van Strache?</u></h5>
<p><em>Hoe de Ibiza-video een boemerang lijkt.</em></p>
<p>Al snel lukt het Strache zich van corrupt politicus te transformeren tot slachtoffer van de machinaties van zijn politieke tegenstanders. Want wie zit er achter de video? Waarom dook die op via Duitse media, bijna twee jaar nadat die was opgenomen? Wie is de blondine? Zitten er misschien geheime diensten achter? Complottheorieën te over.  Dan komen de Europese verkiezingen. De FPÖ valt maar licht terug, wordt met 17% derde en Strache krijgt bijna 45.000 voorkeurstemmen. Hij stelt zich kandidaat voor het Europees parlement, maar trekt zich ook weer terug om straks een nieuwe gooi naar de macht in zijn ‘Heimat’ te doen. Zijn populariteit is ongebroken.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Politiek dier? Lees onze nieuwsbrief Macht op vrijdag</div>
        
                    <div class="teaser__text">Iedere vrijdag de belangrijkste politieke verhalen in je mailbox.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Politiek dier? Lees onze nieuwsbrief Macht op vrijdag" 
                    data-ga-action="clicked">Meld je aan ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5><u>Vierde bedrijf: Shredder-gate</u></h5>
<p><em>Een foutje van wonderkind Kurz: ‘Het moest allemaal snel, snel snel.’</em></p>
<p>Ook de door Kurz vernieuwde ÖVP is niet van smetten vrij. In de zomer blijkt dat een directe medewerker van de kanselier regeringsstukken door de shredder heeft gehaald. Daags na de val van de regering gaat de man naar een datavernietigingsbedrijf en laat onder een valse naam computerbestanden van de regering wissen. Hij is bloednerveus, laat vijf harde schijven driemaal vernietigen en staat erop de overblijfselen mee te nemen. De rekening van 76 euro blijft onbetaald. Medewerkers van het vernietigingsbedrijf herkennen de bezorger van de bestanden die op tv vlak achter de bondskanselier blijkt te staan. De ÖVP doet het af als een routineklus. Bij een regeringswissel wil je immers alles schoon achterlaten. En het moest allemaal ‘snel, snel, snel,’ zegt Kurz. Een vlekje op het vest van de oud-bondskanselier. Maar Oostenrijk is op vakantie.</p>
<h5><u>Vijfde bedrijf: Razzia’s bij de FPÖ-top</u></h5>
<p><em>Waarin het OM in actie komt.</em></p>
<p>Medio augustus worden invallen gedaan bij Ibiza-protagonisten Strache en Gudenus. Stukken en data worden in beslag genomen, inclusief de smartphone van Strache. Het OM doet onderzoek naar de dekmantelconstructies voor partijfinanciering van de FPÖ. Zo zou volgens Oostenrijkse media de partij aan Novomatic, een van de grootste aanbieders van online gokspelen, soepeler wetgeving op kansspelen en extra licenties hebben beloofd in ruil voor het spekken van de FPÖ-kas. Strache verzet zich met hand en tand tegen ‘de vuilnisbakkenactie’ en verwijt het OM partijdigheid. Hij krijgt ondersteuning uit onverwachte hoek: de voormalige Groene-politicus Peter Pilz, die nu een eigen lijst heeft in het parlement, valt Strache bij: ook bij de ÖVP horen partijfinanciering en nepotisme tot de vaste receptuur. De verkiezingscampagne begint zijn stempel te drukken op het justitieel onderzoek.</p>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/de-is-weeskinderen-moeten-terug/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/443665/terughalen-IS-kinderen-1_Thumbnail-520x520-cc.jpg);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">meer macht op vrijdag</span><span class="article-embed__title">Macht op vrijdag: De IS-weeskinderen in Koerdische kampen moeten in elk geval terug</span><span class="article-embed__date">23 augustus 2019</span></span></a>
<h5><u>Zesde bedrijf: Interne kuiperijen</u></h5>
<p><em>Waarin drie FPÖ-kopstukken om de beurt het carillon bespelen.</em></p>
<p>Sinds de val van Strache, die in de verkiezingsstrijd zeer aanwezig blijft, schuift de FPÖ de gematigder Norbert Hofer naar voren, die in 2017 bijna bondspresident was geworden. Hofer ontzegt Strache een terugkeer op de kieslijst zolang de Ibiza-affaire niet tot op de bodem is uitgezocht. De ‘Dritter im Bunde’ is de hardliner Herbert Kickl, de voormalig minister van Binnenlandse Zaken. Met Kickl speelt Hofer het rollenspel <em>good cop/bad cop</em>. Dat zal hij nog wel een tijdje voortzetten, want voor de kiezers met een donkerbruin gedachtengoed kan Kickl niet gemist worden, net zomin als de nog steeds populaire Strache. Kickl, ten diepste gekwetst doordat Kurz hem wilde offeren om aan de macht te blijven, kent zijn waarde. En zo blijven de drie FPÖ-leiders elkaar afwisselen.</p>
<h5><u>Zevende bedrijf: Koekjes van eigen deeg</u></h5>
<p><em>Over vriendjespolitiek, schandalen en tandeloos links.</em></p>
<p>Zullen we het wel gemütlich houden? Want er is eigenlijk niets nieuws onder de zon. Dat het bedrijfsleven en de overheid in Oostenrijk twee handen op één buik zijn, hoort tot de nationale traditie. Recent onderzoek toont aan dat sinds 1991 de helft van de overheidsbanen in Oostenrijk wordt verdeeld onder politieke vrienden. Baantjes worden tot de werkster aan toe vergeven volgens ‘het partijboekje’. Wie lid is van de juiste partij zit snor; bewezen kwaliteiten doen er minder toe.</p>
<p>Dat geldt voor alle partijen, van rechts tot links. Volgens de wetenschapper zijn ÖVP en FPÖ communicerende vaten. Sebastian Kurz staat op 35% in de peilingen. De FPÖ staat sinds juni stabiel op 20%. Ze kan het zich rustig permitteren nog verder te zakken; ook dan lijkt regeringsdeelname gegarandeerd. Kurz die eerder wat afstand nam van zijn voormalige coalitiepartner, verklaart nu al niet met de zwakke, want intern verdeelde SPÖ te willen regeren. Maar ach, luidt het spreekwoord niet: elk land krijgt de regering die het verdient?</p>


Macht op vrijdag: Corruptie en omkoping, een Oostenrijkse operette in zeven bedrijven

In het steeds rechtsere Oostenrijk heeft de vicekanselier het al over ‘omvolking’

<p><em>‘Daar trad in hun midden de oude Jood Ben </em><em>Gurion: Geeft</em><em> gas, oude Germanen, op naar de zevende miljoen</em><em>.</em><em>’</em></p>
<p><em>‘Daar</em><em> schreed in hun midden een spleetogige Chinees: Ook wij zijn Indo-Germanen en willen bij de Waffen SS</em><em>.</em><em>’</em></p>
<p>Het zijn de coupletten 7 en 8 van een gezang uit het liedboek van de <em>Burschenschaft Germania zur Neustadt Wien</em>, laatste druk 1998. Je kunt je zo voorstellen dat de voorzanger het eerste deel zong, en de aangeschoten menigte inviel bij de dubbele punt. Deze antisemitische liederen werden eerder dit jaar een FPÖ-politicus in Oostenrijk fataal. Udo Landbauer (31) was lang vicevoorzitter van Germania, maar beweerde niets te weten van het bestaan van het liedboek. Een verontwaardigde FPÖ verdedigde zijn politicus met hand en tand. Het was vergeefs. Luid protesterend ‘tegen de dictatuur van de linkse media’ trad Landbauer begin februari af.</p>
<blockquote><p>Veel politici zijn lid van zogenaamde <em>Pflichtschlagende Burschenschaften</em>: clubs waar een archaïsch mannelijkheidsideaal heerst, vrouwen niet welkom zijn en op het scherp van de snede wordt geduelleerd.</p></blockquote>
<p>Het is het eerste politieke ongelukje dat de nauwe banden van de FPÖ met de Oostenrijkse <em>Burschenschaften </em>(zie kader onderaan) heeft veroorzaakt. Volgens de FPÖ is er sprake van een partijpolitieke hetze van links. Maar tegenstanders noemen de Oostenrijkse regering nu al ‘de regering van de Burschenschaften’. Bijna zeventig politici en topambtenaren in nationale en regionale regeringen zijn corpsleden, onder wie zestien parlementsleden en twee van de veertien ministers. Vicekanselier en minister van Sport Heinz-C. Strache en Verkeersminister Norbert Hofer, die in 2016 bijna president van Oostenrijk was geworden, zijn beiden lid van zogenaamde <em>Pflichtschlagende Burschenschaften</em>: clubs waar een archaïsch mannelijkheidsideaal heerst, vrouwen niet welkom zijn en op het scherp van de snede wordt geduelleerd.</p>
<figure id="attachment_390221" aria-describedby="caption-attachment-390221" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-390221" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Drakegoodman-Flickr_preview-1280x792.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Drakegoodman-Flickr_preview-320x198.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Drakegoodman-Flickr_preview-640x396.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/Drakegoodman-Flickr_preview-1280x792.jpg 1280w" alt="burschenschaft" width="1280" height="792" /><figcaption id="caption-attachment-390221" class="wp-caption-text">Een mensuur in het bos, 1907. Foto: American-Atelier, Würzburg</figcaption></figure>
<h5>Leugens en halve waarheden</h5>
<p>Die brallende mannenclubs zijn veel meer dan een stukje folklore uit het verleden. FPÖ-gezinde media, ultrarechtse websites en de Twitter- en Facebook-accounts van de leden vormen een netwerk van propaganda, waarin de Burschenschaften een centrale rol innemen. De kritische pers in Oostenrijk, de publiek omroep ORF voorop, legt steeds opnieuw de vinger op de leugens en halve waarheden die extreemrechts verspreidt, gesterkt door de broederlijke band van de mannenclubs. Maar de reactionaire basis van het FPÖ-smaldeel in de nieuwe regering is taai.</p>
<blockquote><p>Meer dan in Duitsland, kampioen <em>Vergängenheitsbewältigung</em>, sluimert het bruine gedachtengoed in Oostenrijk.</p></blockquote>
<p>In Oostenrijk, dat zich na de oorlog eerder als slachtoffer dan als mededader van het nationaalsocialisme wist te positioneren, heeft nooit dezelfde ideologische opruimingsactie plaatsgevonden als in Duitsland. Meer dan bij de noorderburen, die kampioen <em>Vergängenheitsbewältigung </em>zijn, sluimert het bruine gedachtengoed in Oostenrijk. Het wordt opnieuw tot leven gewekt nu de FPÖ deel uitmaakt van de regering.</p>
<h5>Een keiharde strategie</h5>
<p>Volgens de schrijver Martin Pollack (74) kunnen de Burschenschaften als kadersmeden van de FPÖ de politieke koers in Oostenrijk wel degelijk bepalen. Zelf opgegroeid in zo’n milieu, vertelt hij van het jaarlijkse uitstapje van een oom, die lid was van de extreme Weense academische club <a href="http://olympia.burschenschaft.at/" target="_blank" rel="noopener">Olympia.</a></p>
<blockquote><p>Ook belangrijke toezichthouders, rechters en bestuurders van bijvoorbeeld de Oostenrijkse Spoorwegen worden nu geleverd door de corpsen.</p></blockquote>
<p>Tot in de jaren negentig van de vorige eeuw trok de bewuste oom elk jaar op 20 april naar het geboortehuis van Hitler in Braunau am Inn, om daar met gelijkgezinden de verjaardag van de Führer te vieren. De kameraden marcheerden heen en weer voor het Hitlerhuis, onder het zingen van nationaalsocialistische liederen, ‘een belachelijk stelletje idioten (…) reactionair tot op het bot, en door niemand serieus genomen,’ schrijft <a href="https://www.nzz.ch/meinung/stille-machtergreifung-ld.1363065" target="_blank" rel="noopener">Pollack in de <em>Neue Zürcher Zeitung</em></a>.</p>
<p>Maar sinds de FPÖ in november regeringspartij werd, blijkt volgens Pollack dat er een keiharde strategie achter zit. Alsof de reactionaire corpora rustig hun moment hebben afgewacht. Alsof hun <em>finest hour</em> nu pas komt, nu ze regeringszetels en andere topposities in hun bezit hebben. Want ook belangrijke toezichthouders, rechters en bestuurders van bijvoorbeeld de Oostenrijkse Spoorwegen ÖBB worden nu geleverd door de corpsen.</p>
<figure id="attachment_390223" aria-describedby="caption-attachment-390223" style="width: 697px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class=" wp-image-390223" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/542360917_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/542360917_preview-320x423.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/542360917_preview-640x846.jpg 640w" alt="burschenschaft" width="697" height="922" /><figcaption id="caption-attachment-390223" class="wp-caption-text">Duellerende studenten, 1928. Foto: Ullstein Bild/Getty Images.</figcaption></figure>
<h5>De zwijgende kanselier</h5>
<p>Volgens sommige commentaren biedt ÖVP bondskanselier Sebastian Kurz (31) te weinig weerwerk. ‘De zwijgende kanselier’ wordt hij al genoemd, net als zijn voorganger Wolfgang Schüssel, die in 2000 een coalitie smeedde met de toenmalige FPÖ, onder leiding van Jörg Haider. Regeringsdeelname van populisten, die hun bewondering voor Hitler niet onder stoelen of banken staken, was toen nog taboe. Het kwam Oostenrijk op een isolement in Europa te staan.</p>
<p>Hoewel zelf corpslid en openlijk antisemiet, zette Haider de Burschenschaften juist op afstand van de partij. In plaats daarvan omringde hij zich liever met jonge aanhangers, die aan zijn lippen hingen.</p>
<blockquote><p>De kritische pers waarschuwt voor de sluipende machtsovername van het <em>Dritte Lager</em>, zoals de FPÖ-achterban ook wel wordt genoemd.</p></blockquote>
<p>Pas toen Haider zich in 2004 afsplitste in de Bündnis Zukunft Österreich (BZÖ), begon de opmars van de Burschen binnen de FPÖ, onder leiding van de nieuwe partijchef Heinz-C. Strache. Sinds die tijd waarschuwt de kritische pers in Oostenrijk, waaronder de krant <em>der Standard</em> en de publieke omroep ORF, voor de sluipende machtsovername van het <em>Dritte Lager</em> (het derde kamp), zoals de FPÖ-achterban ook wel wordt genoemd.</p>
<h5>Hetzes</h5>
<p>Een van de grootste opponenten van de onheilige alliantie tussen Burschenschaften en FPÖ is de journalist Hans-Henning Scharsach (73), die er een heel boek aan wijdde. In <em>Stille Machtergreifung: Hofer, Strache und die Burschenschaften</em> (Stille Machtsovername: Hofer, Strache en de Burschenschaften) bewijst Scharsach pagina na pagina hoeveel leugens FPÖ’ers met een corps-achtergrond over hun kiezers uitstrooien. Door zorgvuldig bronnenonderzoek geeft hij aan dat het antisemitisme, de bereidheid tot geweld en de nationaalsocialistische traditie in het derde kamp nog overal aanwezig is. Correcties van leugens of de uiteenzetting van feiten dringen niet door tot de parallelle wereld van de FPÖ.</p>
<blockquote>
<p style="text-align: start;">De FPÖ voert een veldtocht tegen de ‘Systempresse’ of ‘Lügenpresse’. Termen die de nazi’s ook gebruikten.</p>
</blockquote>
<p>Scharsachs boek is een bestseller. Bij de aperte leugens van de vicepremier en de verkeersminister van Oostenrijk verbleken die van de Amerikaanse president.</p>
<p>Sinds de campagne voor het presidentschap van Norbert Hofer in 2015 wordt door de FPÖ een veldtocht tegen de ‘Systempresse’ of ‘Lügenpresse’ gevoerd. Het zijn termen die de nazi’s ook gebruikten. Op de sociale media en de persoonlijke websites van de FPÖ-politici/Burschenschaften groeien de hetzes aan tot enorme proporties. Hun aanhangers laten zich op krantenwebsites ook niet onbetuigd. ‘Verheug me er nu al op als Hofer straks president is’ schreef een lezer aan Josef Votzi, journalist bij de linkse <em>Kurier. </em>‘Dan worden Jodenzwijnen als u naar Mauthausen gebracht’. De hoofdredacteur van een andere kritische krant kreeg diezelfde post.</p>
<figure id="attachment_390225" aria-describedby="caption-attachment-390225" style="width: 739px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class=" wp-image-390225" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/542356379_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/542356379_preview-320x405.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/04/542356379_preview-640x809.jpg 640w" alt="bruschenschaft" width="739" height="935" /><figcaption id="caption-attachment-390225" class="wp-caption-text">De littekens op het hoofd geven nog steeds aanzien in de Burschenschaften. Een man wordt behandeld na de wedstrijd, 1900. Foto: Ullstein Bild/Getty Images.</figcaption></figure>
<h5>Voorlopig dieptepunt</h5>
<p>Strache voert openlijk oorlog met de publieke omroep, met als voorlopig dieptepunt dat hij Armin Wolf, de onkreukbare presentator van de ORF-nieuwsprogramma’s, op zijn Facebookpagina van leugens betichtte. De vicekanselier van een EU-land die bij een foto van een gerespecteerd journalist schrijft ‘Er is een plaats waar leugens nieuwsberichten worden, en dat is de ORF’; het is op zijn minst opmerkelijk. En ditmaal kwam Strache er niet mee weg. Hij moest door het stof en betaalde een boete. Het wachten is op de volgende confrontatie.</p>
<blockquote><p>Met de vorming van de conservatief-rechtse fractie in het Europaparlement treden Strache en Wilders, samen met Marie le Pen, vaker op de voorgrond.</p></blockquote>
<p>Zoals de vicekanselier in Oostenrijk kan terugvallen op zijn Burschenschaften-netwerk, zo onderhoudt hij ook internationaal de beste contacten. Twee keer kwam Geert Wilders naar Wenen. Een keer om Straches eerste gooi in 2013 naar het kanselierschap kracht bij te zetten, en een tweede keer in 2015 voor een debat over de toenemende islamisering van Europa. Met de vorming van de conservatief-rechtse fractie in het Europaparlement treden Strache en Wilders, samen met Marie le Pen, vaker op de voorgrond. Net na Straches verkiezing in december jongstleden hield de fractie een conferentie in Praag, waar ze eenstemmig hun anti-Europese standpunten verdedigden. Niet leuk voor Straches coalitiegenoot Sebastian Kurz, die met het oog op het aanstaande Oostenrijkse voorzitterschap van de EU op 1 juli juist een pro-Europees gezicht wil laten zien.</p>
<h5>Stevig in het zadel</h5>
<p>Dat spanningsveld in de coalitie was bekend. Zelfs de ongemakkelijke FPÖ-lobby voor een terugkeer van Zuid-Tirol in de republiek werd door coalitiegenoot ÖVP geabsorbeerd.</p>
<p>Heikeler liggen de FPÖ-sympathieën voor Servië en het Rusland van Wladimir Poetin. Nu FPÖ’ers ook machtsposities hebben bij de geheime diensten van Oostenrijk, kan er makkelijk informatie vanuit Wenen naar Moskou doorsijpelen. Vanaf 2007 zijn Strache en consorten begonnen de banden met Belgrado en Moskou nauwer aan te halen. De officiële erkenning van Kosovo door Oostenrijk in 2008 werd door Strache ondermijnd met de opmerking, dat ‘Kosovo het hart van Servië is’, vrij naar Milošević. De Russische inval in Georgië, die internationaal werd bekritiseerd, kon op begrip van Strache rekenen. Het totalitair optreden van Poetin oefent duidelijk aantrekkingskracht uit op de eerste vicekanselier van Oostenrijk met een neonazi-verleden.</p>
<p>Vol zelfvertrouwen vierde de FPÖ op 6 april jongstleden de eerste 111 dagen in de Oostenrijkse regering. Ondanks de botsingen met de pers en het politieke slachtoffer Udo Landbauer zit de partij stevig in het zadel. Waar Jörg Haider door een kritische tegenwind nog water bij de wijn moest doen, zijn nationalisme en populisme nu overal in Europa mainstream geworden. In dit klimaat kan Strache zijn reactionaire koers, die het corpslid van Vandalia Wien twaalf jaar geleden zorgvuldig begon uit te zetten, verder versterken.</p>
<div class="info-box">
<h5>De Oostenrijkse Burschenschaften</h5>
<p>Een Burschenschaft is een studentenvereniging (soms ook een scholierenvereniging) van mannen die elkaar levenslang trouw zweren. Je kunt er niet uitstappen: een lidmaatschap blijft een leven lang geldig. Afgestudeerd treed je toe tot het gilde van de Alte Herren, de oude heren.<br />
<br class="spacer_" />In Oostenrijk zijn er ongeveer drie- tot vierduizend corpsleden, nog geen 0,05 procent van de bevolking. In de Oostenrijkse regering ligt hun aandeel rond de 25%. De meeste clubs zijn Duits-nationaal van gezindte, dat wil zeggen dat ze zichzelf zien als onderdeel van het groot-Duitse rijk. De sjerpen die ze dragen hebben de Duitse kleuren zwart-rood-goud. ‘In feite komt dat neer op de ontkenning van Oostenrijk als autonome staat,’ zegt historica prof. Brigitte Bailer, oud-directeur van het Döw, het Oostenrijkse Instituut voor Oorlogsdocumentatie.<br />
<br class="spacer_" />De wens tot een Anschluss met Duitsland, zoals die in 1938 plaatsvond, is weliswaar niet meer aan de orde, al is het maar omdat de Oostenrijkse grondwet dat verbiedt. Toch hebben corpora slogans als ‘Voor keizer, vrijheid en vaderland’ in hun banier, waarmee de Duitse keizer en het Duitse vaderland bedoeld worden. Ook ressorteren de meeste Oostenrijkse Burschenschaften onder de koepelorganisatie van de Duitse Burschenschaft. Verbindingen met hun Duitse broeders zijn dan ook legio. Maar de Oostenrijkse clubs zijn extremer dan de Duitse. In Duitsland zijn er meer afsplitsingen geweest van gematigder clubs, die zich niet meer konden vinden in het antisemitische gedachtengoed; in Oostenrijk is de groep Burschenschaften homogener conservatief.<br />
<br class="spacer_" />Naast clubs waar niet gevochten wordt, zijn er vijftig ‘schlagende’ corpsen, wat wil zeggen dat de leden verplicht zijn beledigingen met de sabel te beantwoorden. Regelmatig vindt een duel plaats in de kelder van het corpsgebouw, de zogenaamde Mensur, waarbij de Burschen elkaar behoorlijk kunnen verwonden. Hoe meer Mensuren, hoe hoger je aanzien in de pikorde. Burschen herken je vaak aan het litteken op hun gezicht, voor zover ze niet boven de haargrens zitten. Brigitte Bailer: ‘Het is een afschuwelijk gezicht, zo’n verbonden schedel net na een gevecht. Zo’n mensur is een ongelofelijk archaïsch mannelijkheidsritueel dat nog stamt uit de tijd van de barok.’<br />
<br class="spacer_" />Burschenschaften verwijzen graag naar 1848, het jaar waarin de corpsen overal in Europa vochten voor meer democratische rechten. Maar vooral in Oostenrijk duurde het niet lang voordat het nationalistische en antisemitische gedachtengoed ging overheersen. Die gezindheid dreef volgens het Döw de Burschenschaften volautomatisch in de armen van de Duitse nationaalsocialisten in de jaren dertig van de vorige eeuw, wat tenslotte leidde tot Oostenrijks Anschluss bij Hitler-Duitsland in 1938.<br />
<br class="spacer_" />De FPÖ werd opgericht in 1955. Het werd een verzamelpartij van liberalen en zogenaamd ‘Ehemaligen’ – vroegere nationaalsocialisten, onder wie veel Burschenschaften. In de jaren zestig en onder Jörg Haider rond de laatste eeuwwisseling hadden de liberale stromingen binnen de partij de overhand, ook onder invloed van de tijdgeest. Haider zocht zijn partijkader eerder in jonge volgelingen dan in de Alte Herren van de corpora. Met Heinz C. Strache, de huidige partijleider en vicekanselier van Oostenrijk, begon in 2005 de comeback van de Burschenschaften in de partij.</p>
</div>


In referendumgek Zwitserland is democratie een koorddans tussen volk en parlement

Macht op vrijdag: Corruptie en omkoping, een Oostenrijkse operette in zeven bedrijven

In het steeds rechtsere Oostenrijk heeft de vicekanselier het al over ‘omvolking’

Hoe extreemrechtse brallende corpsballen de dienst uitmaken in de Oostenrijkse politiek