Achtergrond

Tot op het laatst was er op het scherpst van de snede gestreden voor de Konzernverantwortungsinitiative: een grondwetswijziging waardoor multinationals aansprakelijk zouden worden gesteld voor hun daden, waar ook ter wereld.
Toeleveranciers, onderaannemers, partnerbedrijven in verre continenten: ook zij hoorden tot de verantwoordelijkheid van de multinationals die hun zetel in Zwitserland hebben. Milieuverontreiniging, kinder- en slavenarbeid, erbarmelijke arbeidsomstandigheden: bedrijven die dit gedoogden konden voortaan voor de Zwitserse rechter worden gesleept.
Zwitserland zou opnieuw een voorbeeldfunctie gaan vervullen op het gebied van mensenrechten. Het neutrale Zwitserland, de Europese zetel van de VN, bakermat van het Rode Kruis, zou ook vooropgaan als het gaat om ketenaansprakelijkheid van corporaties. Dat was de kwestie waarover de Zwitsers op 29 november vorig jaar moesten beslissen. En het volk zei ja. Weliswaar met een nipte meerderheid van 50,7%, maar toch: het was een ja.
<blockquote>De conservatieve Duits-Zwitsers hadden een overwinning behaald op links Franstalig Zwitserland.</blockquote>
Maar al voordat alle stemmen waren geteld, was duidelijk dat het misging. Voor het initiatiefcomité althans. Want een meerderheid van de kantons zei nee. En voor een grondwetswijziging is een ja van het volk én van de kantons noodzakelijk. De Zwitserse bergkantons Schwyz, Obwalden en Nidwalden hadden gewonnen van de progressieve steden. De conservatieve Duits-Zwitsers hadden een overwinning behaald op links Franstalig Zwitserland. De opluchting bij het bedrijfsleven was groot, de teleurstelling bij het burgercomité immens.
<h5>Strakke regie</h5>
Burgerorganisaties, ngo’s en kerken waren er met gestrekt been ingegaan. Niets werd aan het toeval overgelaten: honderden buurtcomités, vlaggen vanaf de balkons, reclamemateriaal, direct mails, achtduizend vrijwilligers die op straat stonden te flyeren. Zelfs de kerken − katholiek en protestant − riepen vanaf de kansel op voor de Konzernverantwortungsinitiative te stemmen. En dat jarenlang. De laatste maanden in verhevigde vorm.
Een vurig pleitbezorger was bijvoorbeeld de voorganger van de Grossmünster in Zürich. Gevraagd of zijn gelovigen het allemaal eens waren met die duidelijke positie van de kerk, antwoordde dominee Christoph Sigrist gewiekst dat er niets nieuws onder de zon was. De kerk ‘vraagt zijn schaapjes immers al tweeduizend jaar respect te hebben voor de medemens’.
<blockquote>Uiteindelijk werd naar schatting zo’n 18 miljoen Zwitserse frank (17 miljoen euro) uitgegeven &#8211; een record.</blockquote>
Grote ngo’s zoals Amnesty, Greenpeace en Terre des Hommes voerden een strakke regie. Sympathisanten kregen mails van voormalige bewindslieden, zoals de eerste vrouwelijke president van Zwitserland, de socialiste Ruth Dreifuss. Om de dag plofte er een acceptgiro van het burgercomité in de bus met de vraag nog even wat geld over te maken voor de eindspurt. Bijeenkomsten in buurthuizen en cafés werden vervangen door sessies online, waarin films van open mijnbouw in Guatemala en luchtvervuiling in Afrika te zien waren. Banken en grote concerns antwoordden met paginagrote advertenties.
De CEO van Glencore, een van de grootste mijnbouwconcerns ter wereld, liet weten zich aan de wet te houden. Maar hij merkte ook fijntjes op dat zijn beursgenoteerde bedrijf geen liefdadigheidsvereniging was. Uiteindelijk werd naar schatting zo’n 18 miljoen Zwitserse frank (17 miljoen euro) uitgegeven door voor- en tegenstanders bij deze volksraadpleging, een record in de Zwitserse geschiedenis.
<h5>Minarettenverbod</h5>
Wat zegt dit over de oudste vorm van politiek burgerbestuur in het moderne Europa? Is de Zwitserse directe democratie het toppunt van burgerparticipatie, of een afschrikwekkend voorbeeld van de manier waarop extreme groepen een land kunnen gijzelen?
Het is het één noch het ander &#8211; deze uitslag bewijst dat opnieuw. Het is een koorddans tussen twee polen: volk en parlement, waarbij de maatschappelijke conjunctuur een belangrijke rol speelt. In dit geval was de tijdgeest die van corporate responsibility. Maar bedrijfsongevallen − in de ogen van linkse Zwitsers − komen ook voor, en halen de buitenlandse pers.
<blockquote>De regering moet zich tot in bochten wringen om volkswens en internationale afspraken te verenigen.</blockquote>
Zo brachten kringen rond de rechts-conservatieve Zwitserse Volkspartij SVP in november 2009 het verbod op minaretten in stemming. Het was erop gericht de bouw van meer minaretten – er waren er slechts vier in het hele land − te weren. Het SVP-voorstel haalde het in het stemlokaal met maar liefst 57,5%. Het nationale onderbuikgevoel in de pre-kersttijd, met zijn christelijke symbolen, en midden in de financiële crisis, bleek sterker dan verwacht. De vier bestaande minaretten konden intact blijven, net als de honderden moskeeën zonder minaret. Maar er ging een schok door het land − en door Europa. Zwitserland had zich van zijn behoudende, xenofobe kant laten zien.
Ook als het gaat om asiel- en immigratiepolitiek weet de SVP de volksraadpleging behendig te hanteren. In 2010 mobiliseerde de partij de burgers succesvol voor het uitzetten van buitenlanders met een strafblad, en in 2012 tegen ‘massa-immigratie’. Bij dit laatste referendum ging het om quota voor het reguleren van de arbeidsmigratie, wat in strijd is met het bilaterale verdrag tussen Zwitserland en de EU. De regering moet zich tot op de dag van vandaag in allerlei bochten wringen om volkswens en internationale afspraken met elkaar te verenigen.
Het grootste obstakel voor het internationaal opereren van de Zwitserse regering is de volkswil. Een nieuw contract tussen Zwitserland en de EU op een betere juridische basis dan het losse breisel van bilaterale verdragen dat er nu is, zit op dit moment muurvast door het volk, dat dwarsligt.
<h5>De kracht van het Zwitserse systeem</h5>
Maar er zijn ook voorbeeldige uitkomsten van volksraadplegingen. Een mooi resultaat − ook in internationaal opzicht − was het volksbesluit in 1992 tot het bouwen van het grootste infrastructurele project ooit gerealiseerd in Zwitserland. Als niet-EU land betaalde Zwitserland de 10 miljard kostende treintunnels door de Alpen zelf. Daarvoor moest de benzineaccijns omhoog en kwam er een forse heffing voor het binnenlandse vrachtvervoer.
Ze zouden het voelen in hun portemonnee, maar toch zeiden de milieubewuste Zwitsers ja. Het behoud van hun Alpen, die zo gespaard konden worden voor het zware Europese goederentransport, was ze heel wat waard. De eerste rit door de langste treintunnel ter wereld, de 57 kilometer lange Gotthard-basistunnel, was voor een selectie van Zwitserse ‘stemburgers’. Pas daarna volgden Europese staatshoofden als Angela Merkel, François Hollande en de Zwitserse presidente Doris Leuthard.
Een andere opmerkelijke uitkomst was het volksbesluit tegen ‘zes weken vakantie voor iedereen’, dat een vakbond in 2012 in stemming had gebracht. De nijvere Zwitsers vonden vier weken als nationale norm voldoende en wezen het voorstel af.
<blockquote>Het burgercomité kan ook winnen zonder het volk te hoeven raadplegen.</blockquote>
En niet alleen de uitslag in het stemlokaal is interessant. Eerst buigen regering en parlement zich over het volksinitiatief om te bepalen wat het stemadvies aan de burgers wordt, of om een tegenvoorstel formuleren. Als dat tegenvoorstel acceptabel is voor de initiatiefnemers, trekken ze hun voorstel tot wetswijziging in. In dit debat tussen burgers en parlement schuilt mede de kracht van het Zwitserse systeem. Het burgercomité kan dus ook winnen zonder uiteindelijk het volk te raadplegen.
Lang leek het erop dat het parlement voldoende zou meebuigen met het Konzernverantwortungsinitiative. Als het parlement nog een stapje verder was gegaan, had de liberale oud-politicus Dick Marty (75) − het boegbeeld van dit volksinitiatief − het burgerinitiatief ingetrokken.
Maar nu stond hij recht tegenover zijn partijgenote Karin Keller-Sutter. Deze oer-Zwitserse, dossiervaste minister van Justitie formuleerde een afgezwakt tegenvoorstel dat zich oriënteerde op de EU-wetgeving – zonder juridische sancties. Het bleek een meesterzet. Want in het Zwitserse mechaniek treedt zo’n tegenvoorstel automatisch in werking als het volksinitiatief wordt afgewezen. Zonder tegenvoorstel zouden de Zwitsers last van hun geweten hebben gekregen bij een Nee in het stemhokje, maar hier kregen de ‘stemburgers’ een redelijk alternatief, dat bovendien in lijn was met de internationale status quo op het gebied van arbeids- en mensenrechten. De meerderheid van de kantons beloonden de slimme zet van de minister met een Ja.
<h5>Het volgende referendum</h5>
En zo haalden de Zwitserse burgers op 29 november toch nog bakzeil. Of niet? Het lijkt erop dat de ingebouwde controlemechanismes van een dubbele democratie − volk en parlement − in de praktijk hebben gewerkt. De wetswijziging die nu ingaat verplicht beursgenoteerde bedrijven met meer dan vijfhonderd werknemers en een omzet van minimaal veertig miljoen Zwitserse frank (ca. 37 miljoen euro) een sociaal jaarverslag op te stellen waarin milieumaatregelen, CO2-emissies, het respect voor mensenrechten en corruptiebestrijding worden gerapporteerd, ook bij hun toeleverende bedrijven. Bedrijven kunnen een boete van honderdduizend Zwitserse frank (ruim negentigduizend euro) krijgen als ze niet of niet juist rapporteren.
En al is dat minder dan het burgerinitiatief voor ogen had, het gaat verder dan de EU-wetgeving. Ook heeft het burgercomité een aanzienlijk vrijwilligersbestand weten op te bouwen. Met dit politiek kapitaal kan een volgende volksstemming op het gebied van mensenrechten worden ingezet. En het volgende referendum staat alweer voor de deur. Op 7 maart vraagt de regering de toestemming van het volk voor een handelsverdrag met Indonesië, de grootste producent van palmolie ter wereld.
<div class="info-box">
<h5>Referendum en volksinitiatief in Zwitserland</h5>
In Zwitserland bestaat de directe democratie naast de parlementaire. De term ‘referendum’ wordt gebruikt bij een door de burgers gewenste herziening van een parlementsbesluit. Is zo’n parlementsbesluit eenmaal in het staatsblad gepubliceerd, dan kunnen burgers om een volksstemming vragen om dat besluit terug te draaien als het ze lukt om in honderd dagen minimaal vijftigduizend handtekeningen bijeen te brengen. Als het gaat om een grondwetswijziging of om internationale verdragen, gaat het referendum uit van de regering. Die moet dan per referendum de toestemming van de burgers vragen. Bij grondwetswijzigingen is naast een meerderheid van de burgers ook altijd een meerderheid van de 26 kantons nodig.
Bij een volksinitiatief wordt om te beginnen een comité gevormd van mensen die zich sterk maken voor een bepaald onderwerp. Dat wordt in een wetsvoorstel geformuleerd, officieel aangemeld bij de federale overheid, en dan begint het handtekeningen verzamelen. Het comité heeft achttien maanden voor het bijeenbrengen van honderdduizend handtekeningen. Meestal zijn het er meer, om ongeldige of dubbele handtekeningen te compenseren. Het inleveren van die dozen met handtekeningen in Bern is altijd een persmoment. Als die honderdduizend handtekeningen op hun geldigheid zijn beproefd en goedgekeurd, gaan de ambtelijke molens draaien die moeten leiden tot een volksstemming. Dat proces neemt twee tot drie jaar in beslag.
In de parlementaire behandeling stellen regering en partijen hun standpunten en stemadviezen aan de burgers vast. Staat de datum van de volkspeiling eenmaal vast, dan komt de campagne op volle toeren. De Zwitsers krijgen zes weken voor de stemmingsdatum, samen met het stembiljet, uitgebreide brochures in de bus met alle argumenten van de voor- en tegenstanders van een wetsvoorstel. Ook video’s van de overheid geven een duidelijke en genuanceerde weergave van de voors en tegens. Het publieke debat concentreert zich wekenlang op de onderwerpen waarover wordt gestemd. De kranten staan er vol van, televisieprogramma’s zenden debatten uit. Het burgercomité, politieke partijen en maatschappelijke organisaties kopen advertenties, kranten geven stemadviezen. De meeste burgers stemmen per brief. Wie dat vergeten is, kan op de ochtend van de stemmingsdag − altijd een zondag − nog terecht in het stemlokaal, dat om twaalf uur sluit. De data van volksstemmingen − het zijn er vier per jaar − staan al tot ver in de 21ste eeuw vast.
</div>

Macht