De plicht roept niet

Columns van de week

Hannah Prins en Nicolaas Veul

Achtergrond

Stel, de uitgever van Vrij Nederland wil een verdiepte fietsenstalling bouwen op het parkeerterrein naast het kantoor in Amsterdam, op de plek waar nu nog een boom staat. Met de invoering van de Omgevingswet per 1 januari moeten we dan een vergunningcheck doen in het Omgevingsloket voor drie activiteiten: het kappen van een boom, graven in de grond en de bouw van een schuur.
Wie zich in een kafkaësk formulierendoolhof wil verliezen, kan nu al oefenen in de <a href="https://pre.omgevingswet.overheid.nl/">demo-versie</a>. De vergunningcheck voor het fietsenschuurtje voert langs een lange trits vragen van Rijk, provincie, gemeente en waterschap. Hoe groot is de boom die we omhakken? Staat die in de tuin of niet? Hoe diep wordt het gat dat we graven? Krijgt het schuurtje een dak? Waarom willen we eigenlijk graven? (met antwoordopties als: ‘aanleggen spoorweg of luchthaven’, ‘archeologische opgravingen’ en ‘aanleg sportterrein’). Deels willen die overheidslagen hetzelfde weten, dus er zit een oeverloze herhaling in.
De vraag van de provincie of er misschien beschermde dieren in de buurt zitten, leidt naar een externe applicatie met de spitsvondige naam BeSi (Beschermde Soorten Indicator). Als het programma niet vastloopt, komt er een rapport uit dat ons wijst op de aanwezigheid van onder meer eksters, bruine kikkers, vleermuizen en konijnen rond de VN-redactie. Maar omdat de gekozen werkzaamheid – uit een lijst met honderden opties selecteerden we ‘fietsen’ – nieuw is, blijft onduidelijk wat de impact op deze dieren is.
Het waterschap maakt het nog lastiger door voor onze graafwerkzaamheden te vragen of deze bedoeld zijn om ‘een tank of drukvat te plaatsen’, dan wel ‘een explosiegevaarlijke stof of installatie te plaatsen’. We moeten er één kiezen. Vullen we niets in, dan is de vragenlijst niet compleet. Aan het eind van het traject adviseert het Omgevingsloket: ‘Neem contact op met uw gemeente’.
<h5>Enorme werkdruk</h5>
‘Dat is het advies dat bijna iedereen krijgt,’ reageert Eerste Kamerlid Saskia Kluit als we haar onze queeste in het Omgevingsloket voorleggen. De senator van GroenLinks-PvdA deed zelf ook <a href="https://nl.linkedin.com/posts/saskiakluit_gisteren-werd-in-de-eerste-kamer-der-staten-generaal-activity-7125587224661749760-ohTF?trk=public_profile_like_view">pogingen</a> om duidelijkheid te krijgen over vergunningen voor simpele klussen in en om het huis, met weinig resultaat. ‘Er gaan heel veel klachten komen,’ verwacht Kluit. ‘Van mensen die het niet voor elkaar krijgen een vergunning aan te vragen voor iets eenvoudigs als het omkappen van een boom. Dat wordt je onmogelijk gemaakt. Het advies na zo’n check is altijd om je gemeente te bellen. Dat gaat tot enorme werkdruk leiden.’
De ingewikkelde vragenlijst, waarin burgers door dezelfde hoepels moeten springen als projectontwikkelaars, baggerbedrijven en chemische fabrieken, is slechts een van de probleempunten van de Omgevingswet. Niet voor niets wordt de invoering ervan wel de grootste wetgevingsoperatie sinds Thorbecke genoemd. Het nieuwe omgevingsrecht kent een Omgevingswet, vier algemene maatregelen van bestuur en de Omgevingsregeling. Daarin zijn duizenden regels opgenomen, afkomstig uit tientallen bestaande wetten, algemene maatregelen van bestuur en ministeriële regelingen. Voor een deel daarvan verschuift de verantwoordelijkheid van het Rijk naar gemeenten.
Maar lang niet alle gemeenten zijn daar klaar voor. Belangrijke afspraken over bijvoorbeeld burgerinspraak zijn vaak nog niet gemaakt. Bovendien hapert de techniek. Mede daarom is de invoering van de wet al vijf keer uitgesteld. ‘En die problemen zijn nog steeds niet opgelost,’ zegt senator Saskia Kluit, die om die reden ook bij de laatste Eerste-Kamerdebatten in november kritisch bleef. Maar nog eens uitstel, daar wilde verantwoordelijk minister Hugo de Jonge niet aan. Per 1 januari is de Omgevingswet van kracht.
<blockquote>Het vooruitzicht dat ondernemers straks met minder regels te maken krijgen, maakt organisaties als MKB Nederland en VNO-NCW voorstander van invoering van de Omgevingswet.</blockquote>
Het idee achter de Omgevingswet is dat iedereen die iets wil in de leefomgeving – van dakkapel tot woonwijk en van fietsenschuur tot distributieloods – dat makkelijker voor elkaar krijgt. Met de Omgevingswet verdwijnen de bestemmingsplannen die we nu kennen, en krijgen gemeenten één omgevingsplan met algemene regels voor de leefomgeving. Plannen die binnen de regels passen, kunnen dan in principe altijd doorgaan.
Dat kan voor problemen zorgen, zegt Kluit. ‘Er zijn bijvoorbeeld gemeenten die geen regels hebben voor varkensstallen, simpelweg omdat er geen varkenshouderijen in die gemeente zijn. Varkenshouders kunnen dan op zoek naar een gemeente met weinig regels om grote stallen te gaan bouwen.’ Het vooruitzicht dat ondernemers straks met minder regels te maken krijgen, maakt organisaties als MKB Nederland en VNO-NCW voorstander van invoering van de Omgevingswet.
<h5>Botsen</h5>
Plannen die niet in het omgevingsplan passen, kunnen een ‘buitenplanse’ vergunning krijgen. Onder de oude wet ging de gemeenteraad daarover. Alleen bij ‘kruimelgevallen’, zoals een dakkapel, mocht het gemeentebestuur zelf een beslissing nemen. Maar onder de Omgevingswet is het precies andersom, legt Kluit uit. Het college van b en w besluit over die vergunningaanvragen, tenzij de gemeenteraad in een ‘participatieparagraaf’ een bindend adviesrecht of verplichte burgerparticipatie opeist.
‘Maar bij de laatste check hadden nog maar 38 gemeenten zo’n paragraaf opgesteld,’ zegt Kluit. ‘Dat leidt er straks toe dat allerlei grote projecten die omwonenden niet zien zitten, toch doorgaan, en er niets meer tegen te doen is. Dat is dramatisch voor het aangezicht van de overheid. Burgers vragen zich straks af: wie gaat hier eigenlijk over?’
En dat terwijl burgerparticipatie nu juist een belangrijke rol heeft in de Omgevingswet. Vanuit het idee dat plannen beter worden als ook de kennis uit de samenleving wordt gebruikt en rekening wordt gehouden met de wensen en behoeften van omwonenden, is participatie door de initiatiefnemer verplicht. Maar die inspraakprocedures zijn volledig vormvrij gelaten. Duwt een projectontwikkelaar wat folders door de brievenbus bij omwonenden, dan kan dat ook voldoende zijn.
In een recent <a href="https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2023/11/30/grip">rapport</a> waarschuwt de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid dat minder mondige groepen de verliezers zullen zijn van dit laissez-faire participatiebeleid. ‘De Omgevingswet gaat het voor bedrijven en ontwikkelaars makkelijker maken,’ ziet Kluit. ‘Maar het sentiment in de samenleving is juist heel behoudend – zie de verkiezingsuitslag. Ik denk dat de Omgevingswet gaat botsen met wat mensen van de overheid verwachten.’
<h5>Handmatig</h5>
De bedoeling is dat alle regels in een digitaal stelsel te vinden zijn voor burgers en bedrijven die iets willen bouwen of ondernemen. Gemeenten moeten hun omgevingsplannen in dat systeem kunnen wijzigen. Maar dat loopt nog altijd niet vlekkeloos. ‘Het systeem is te complex, en het is nog niet af,’ zegt Lieuwe Koopmans. Hij werkte als ICT’er jarenlang aan de lokale software die gemeenten gaan gebruiken en <a href="https://www.linkedin.com/posts/lieuwe-koopmans-8937379_omgevingswet-papers-kritiek-is-gratis-advies-activity-7105948102741626880-ROx_/?utm_source=share&amp;utm_medium=member_desktop">waarschuwde</a> meermaals voor onvolkomenheden. ‘De spreadsheets die ontwikkelaars nodig hebben om plankosten inzichtelijk te maken, zijn pas vlak voor 1 januari beschikbaar,’ noemt Koopmans als een van de vele voorbeelden. Ook toetsen aan <a href="https://www.bodemplus.nl/actueel/nieuwsberichten/2023/botova-webservice-omgevingswet-toetsen-per-1/">bodemnormen</a> moeten handmatig ingevoerd worden omdat de ICT nog niet op orde is.
<blockquote>Het nieuwe digitale stelsel is zo complex dat je het niet meer kunt automatiseren.</blockquote>
Als voorbeeld van te grote complexiteit noemt Koopmans natuurbescherming. Die taak ligt bij de provincies en loopt nu via een geautomatiseerd systeem. ‘Komt er een nieuw bestemmingsplan, dan controleert de software of dat binnen het natuurnetwerk ligt en gaat er een signaal naar een medewerker. Dat systeem werkt goed. Maar het nieuwe digitale stelsel is zo complex dat je het niet meer kunt automatiseren. Dat gaat dus leiden tot meer werkdruk. En de kans wordt groter dat er plannen tussendoor glippen die strijdig zijn met natuurbescherming.’
Totale chaos verwacht Koopmans per 1 januari niet. Wel veel stroperigheid en vertraging bij bouwplannen. ‘Gemeenten weten dat het systeem nog niet werkt en bereiden zich voor. Ze kunnen er voorlopig omheen werken door omgevingsplannen te wijzigen via de oude software. Juridisch vormen ze dan één plan met het omgevingsplan, maar fysiek niet. Daarmee wordt het nog ingewikkelder, en doe je het voordeel van de invoering van de Omgevingswet, die alles eenvoudiger en beter zou maken, teniet, zegt Koopmans. Hij verwacht lange procedures bij de toch al overbelaste bestuursrechter.
Niet voor niets was ook de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State kritisch op de invoering van de Omgevingswet. In maart <a href="https://www.eerstekamer.nl/overig/20230307/position_paper_mr_b_j_van/f=/vm0vnnplw9kf.pdf">waarschuwde</a> de hoogste bestuursrechter nog voor ‘witte vlekken’ op de kaart. Als de Raad van State bijvoorbeeld een bepaling over bouwhoogtes in een omgevingsplan vernietigt, gelden er helemaal geen regels meer. De rechter treft dan een tijdelijke voorziening, totdat de gemeenteraad een nieuwe bouwhoogte vaststelt. Maar die tijdelijke voorziening is niet te zien in de digitale kaarten. Een woordvoerder van de Raad van State laat weten dat er ‘aan een oplossing gewerkt wordt’.
De Raad van State vreest ook dat het digitale stelsel de rechtsbescherming uitholt van mensen die juist tegen besluiten in het geweer willen komen. ‘Als het voor een doorsnee burger, die niet thuis is in het omgevingsrecht, een vrijwel onmogelijke opgave blijkt om zijn weg te vinden in het digitale stelsel, kan hij zijn rechten niet in kaart brengen, zijn standpunt daarover niet bepalen en daarmee geen adequate beroepsgronden formuleren.’
<h5>Onleesbaar</h5>
De wet is onleesbaar, vindt ook wetgevingsjurist Henk Gierveld, onderzoeker aan de Universiteit Utrecht en ambtenaar bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. ‘Je kunt in het digitale systeem wel doorklikken naar artikelen in de Omgevingswet, maar niet naar artikelen in de vier bijbehorende algemene maatregelen van bestuur, of de Omgevingsregeling. Als je relevante bepalingen voor een besluit bij elkaar wilt zoeken, moet je duizenden artikelen nalopen om te kijken of daar niet iets in staat over jouw vergunning.’
Zowel het digitale stelsel als de wet zelf zijn te complex ontworpen, zegt Gierveld. Over de Omgevingswet is weleens gezegd dat het net de zeven delen van Harry Potter zijn, uit elkaar getrokken en op alfabetische volgorde opnieuw ingebonden in één boek. ‘Je zult zien dat er straks weer nieuwe, specifieke regels komen naast de Omgevingswet, omdat één algemene wet toch niet geschikt blijkt voor specifieke situaties.’
Gierveld noemt het opmerkelijk dat zelfs de hoogste bestuursrechter het nodig vond om de <a href="https://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/raad-van-state-kritisch-op-plannen-de-jonge">publiciteit</a> te zoeken en te waarschuwen voor de gevolgen voor de rechtsbescherming van burgers als de Omgevingswet wordt ingevoerd. ‘De minister heeft blijkbaar niet in de gaten welk signaal de Raad van State daarmee afgeeft.’
<blockquote>&#8216;Er is geen plan B. Met haperende techniek lopen we nu het moeras in.’</blockquote>
In een reactie zegt een voorlichter dat de Raad van State zijn zorgen heeft geuit in het wetgevingsproces, maar dat ‘de inwerkingtreding van de Omgevingswet per 1 januari 2024 een gegeven (is), ook voor de Afdeling bestuursrechtspraak.’ ‘De Omgevingswet is een grote stelselherziening van het omgevingsrecht, maar de Afdeling bestuursrechtspraak heeft zich daar op voorbereid en is er klaar voor.’
<h5>Geïntimideerd</h5>
Gierveld, Kluit en Koopmans zijn alle drie uitgesproken kritisch op de Omgevingswet. Dat werd ze niet in dank afgenomen. Gierveld werd vanuit het ministerie van BZK onder druk gezet om te stoppen met zijn ‘hetze’ tegen de Omgevingswet. Het IT-bedrijf waar Koopmans voor werkte, werd meermaals onder druk gezet. Ook Kluit kreeg geregeld opmerkingen over haar kritische instelling. Onder meer <a href="https://www.binnenlandsbestuur.nl/ruimte-en-milieu/kritiekgevers-omgevingswet-door-bzk-geintimideerd">Binnenlands Bestuur</a> beschreef hoe critici van de Omgevingswet door het ministerie werden geïntimideerd. ‘Autocratisch denken’ noemt Kluit het. Waarbij kritische tegengeluiden niet welkom zijn.
‘In 2010 zijn ambtenaren aan de slag gegaan met de wet,’ zegt wetgevingsjurist Gierveld. ‘Veertien jaar hebben ze in alle stilte zitten werken aan een monstrum. Dat er al zo veel tijd en energie in zit, lijkt nu het voornaamste argument om de Omgevingswet ondanks alle problemen toch in te voeren.’ Een weg terug is er niet meer, zegt Kluit. ‘Dan zou je weer zeventig wetten door het parlement moeten halen. Dat gaat niet gebeuren. Er is geen plan B. Met haperende techniek lopen we nu het moeras in.’
In het <a href="https://www.eerstekamer.nl/nieuws/20231128/invoering_omgevingswet_debat">laatste Eerste Kamerdebat</a> voor de invoering, op 28 november, gaf verantwoordelijk minister Hugo de Jonge aan veel van de zorgen te herkennen. Maar dat kan volgens hem niet betekenen dat een wet die door het parlement is vastgesteld niet kan worden ingevoerd. ‘De Eerste Kamer heeft zelf deze datum vastgesteld,’ zei hij. De Jonge wees erop dat er elk kwartaal een voortgangsbrief komt, zolang de Kamer daaraan behoefte heeft.
Als het over de Omgevingswet gaat, is de toon van de minister wel veranderd, ziet Lieuwe Koopmans. ‘Eerst was de slogan dat alles “eenvoudig beter” zou worden. Na het eerste uitstel heette dat “geen punt, maar een komma”. Vervolgens hoefde het “niet af te zijn om te beginnen”. In de laatste spin zegt ook de minister dat er wel dingen mis zullen gaan, maar “dat er een brandweer is om brandjes te blussen”.’
De winnaars na 1 januari, zijn volgens Henk Gierveld de grote projectontwikkelaars, consultancybureaus, juridische uitgeverijen, cursusboeren en heel veel advocaten. ‘De verliezers zijn de burgers, de gemeenteambtenaren, en rechters, de milieu- en natuurorganisaties. Eigenlijk iedereen die inhoudelijke bezwaren heeft aangevoerd.’
Onderzoekscollectief Spit volgt de invoering van de Omgevingswet op de voet.Tips? <a href="mailto:info@onderzoekscollectiefspit.nl">info@onderzoekscollectiefspit.nl</a>

Bram Logger

Parcival Weijnen

De Omgevingswet wordt ingevoerd, maar is nog helemaal niet klaar voor gebruik

Reportage

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1583196391%3Fsecret_token%3Ds-91SgLjuF0Bv&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿</iframe> 
Ook te beluisteren.
</div>
De wanhoop onder Nederlandse huizenzoekers verbaast makelaar Karel Vanacker nog steeds. ‘Mensen uit Amsterdam of Rotterdam die opbellen en zeggen: ik spring nu in de auto, en ben er over twee uur. Ze hebben een middag de tijd en gaan niet terug voordat ze een woning hebben gevonden.’ De makelaar in het Vlaamse Hoogstraten, niet ver van Breda, maakt het wekelijks mee. In drukke perioden zelfs dagelijks. ‘Bijna tachtig procent van onze klanten die een huurhuis zoeken, komt nu uit Nederland,’ vertelt hij in zijn moderne kantoor dat uitkijkt op de kletsnatte parkeerplaats van de lokale Carrefour.
<a href="https://nos.nl/l/2480691">Net als in Nederland</a> proberen tot wanhoop gedreven woningzoekers ook in Vlaanderen hun kansen te vergroten door de verhuurder een hogere huurprijs aan te bieden. Vanacker moet die mensen dan uitleggen dat zoiets niet kan in België. ‘De huur is gewoon de huur. Overbieden heeft geen zin, het wekt soms zelfs argwaan. Uiteindelijk gaat het erom of de verhuurder je de woning wil verhuren.’
Het zijn veelal dezelfde verhalen die Vanacker hoort van zijn Nederlandse clientèle: een inkomen dat te hoog is voor sociale huur, maar te laag om iets te kopen of te huren in de vrije markt. ‘Mensen zijn gefrustreerd, hebben overal net naast gegrepen. Ze kunnen niets kopen en huur is niet te vinden, dus gaan ze ergens wonen waar ze niet willen wonen. En als je toch buiten de stad gaat, kun je net zo goed naar België. Da’s een kwartier langer rijden, maar je hebt er een groter huis voor minder geld.’
<h5>Van twee walletjes</h5>
Vorig jaar <a href="https://www.vn.nl/belgische-grondhonger-in-zeeland/">schreef</a> onderzoekscollectief Spit voor Vrij Nederland over de omgekeerde beweging: Belgische boeren die massaal naar Zeeland verkassen, vanwege de uitbreiding van de haven van Antwerpen. Maar in de rest van de grensstreek is de beweging omgekeerd en zijn het vooral Nederlanders die grond en huizen in België kopen.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/belgische-grondhonger-in-zeeland/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookHoe Belgische grondhonger in Zeeland Nederlandse boeren dupeert18 juli 2022</a>
Vroeger werd de Nederbelg vooral geassocieerd met rijken op de vlucht voor de fiscus. Maar die belastingvoordelen zijn ingeperkt. De eigen zaak verkopen en de winst meenemen naar België, dat geen vermogensbelasting kent, is nu niet meer mogelijk. Vroeg of laat moet met de Nederlandse Belastingdienst worden afgerekend.
Tegenwoordig zijn het de lagere inkomensgroepen die op de Nederlandse huizenmarkt achter het net vissen, die geregeld voor emigratie naar België kiezen. Volgens het Belgische statistiekbureau Statbel wonen er nu ruim 277.000 Nederlanders, waarvan 245.000 in het Vlaams Gewest. Tien jaar geleden waren dat er 242.000, waarvan 210.000 in het Nederlandstalige deel van het land. Dat maakt de Nederlanders, op de Belgen en Fransen na, de derde nationaliteit van België.
<blockquote>‘In België kon ik een ruim huurappartement krijgen voor slechts 800 euro in de maand. Daar had ik in Nederland zeker tien jaar op moeten wachten.’</blockquote>
‘Ik ga voorlopig niet weg,’ stelt de twintiger Beau van Nijnatten. Hij zit onder de luifel van het terras van café De Vrijheid in het regenachtige Hoogstraten achter een felroze cocktail. Als kind verhuisde Beau met zijn ouders naar België en nu huurt hij hier zijn eigen appartement. Het aantal Nederlanders in Hoogstraten is volgens statistiekbureau Statbel sinds 2003 verdubbeld. ‘Ik was als kind de uitzondering, mensen zagen mij echt als een buitenlander. Nu staan de Belgen en Nederlanders samen te feesten in de kroeg,’ vertelt hij.
Voor Beau was de reden om zich in België te vestigen voornamelijk praktisch. ‘In België kon ik een ruim huurappartement krijgen voor slechts 800 euro in de maand. Daar had ik in Nederland zeker tien jaar op moeten wachten.’ Op andere vlakken biedt Nederland juist weer voordelen. Beau is glazenwasser en zijn eenmanszaak heeft hij ingeschreven in Nederland. ‘Daar betaal je 30 procent inkomstenbelasting, in België is dat 45 procent.’ Zijn bedrijfsbus heeft hij juist weer in België geregistreerd omdat dat fiscaal voordeliger is. Beau kan dus van twee walletjes eten. ‘Dat is het voordeel van op de grens wonen,’ beaamt hij lachend.
<h5>Smeltkroes</h5>
Niet alleen de huizenprijzen trekken Nederlanders de grens over. ‘Ook de soepelere regels omtrent bouwen, grotere woonpercelen, goed onderwijs en toegankelijke kinderopvang worden vaak als reden genoemd,’ vertelt de burgemeester van het Belgische grensstadje Essen, Gaston Van Tichelt. In de statige, met glimmend hout beklede raadszaal kijken de oud-burgemeesters vanaf manshoge schilderijen de zaal in. Een andere nieuwe groep die Van Tichelt naar Essen ziet komen, zijn Nederlanders met een migratieachtergrond. Een mogelijke reden daarvoor wordt genoemd in de<a href="https://omgeving.vlaanderen.be/nl/onderzoek-cijfers-en-geoloketten/atlas-superdiversiteit"> Atlas Superdiversiteit Vlaanderen</a>: de huwelijkswetgeving en de kans op gezinshereniging is in België iets minder restrictief dan in Nederland.
In het Belgische Meersel-Dreef, op nog geen tien kilometer van Breda is de smeltkroes compleet, zo tonen de vele Nederlandse kentekens van de auto’s die geparkeerd staan in de slaperige hoofdstraat van het dorp. Volgens de lokale makelaars heeft hier inmiddels meer dan de helft van de inwoners de Nederlandse nationaliteit. In sommige plekken pal tegen de grens is dat zelfs 80 procent. Links en rechts staan vrijstaande huizen. Op straat is het stil.
‘Alleen in België konden we op korte termijn een huis vinden,’ vertelt een van de Nederlandse inwoners, een vrouw van middelbare leeftijd, vanaf de drempel van haar riante woning met voortuin en rood-wit geblokte luiken voor de ramen. Nadat ze in Breda hun restaurant hadden verkocht, moesten ze op zoek naar een nieuwe woning, vertelt ze. ‘Hier betalen we voor een groot huis 1350 euro. Dat is in Nederland moeilijk te vinden.’ Toch blijft hun blik op Nederland gericht. ‘De kinderen gaan nog gewoon in Breda naar school. En ook ons sociale leven speelt zich nog volledig af in Breda.’ Het belemmert hen niet in het woongenot en ze voelt weinig drang om te vertrekken. ‘We zouden hier slechts een jaar blijven wonen, maar we zitten hier nu al vier jaar.’ 
<h5>Betonstop</h5>
‘Wij vinden al die Nederlanders wel gezellig hoor,’ zegt een jonge moeder desgevraagd vanachter haar kinderwagen, onderweg voor een boodschap in de hoofdstraat. Al verbaast ze zich soms wel over hun gedrag. ‘Soms komen hier Nederlanders die altijd in een stad hebben gewoond, die snappen de lokale gebruiken niet,’ vertelt ze. Ze geeft een voorbeeld: ‘Als de lokale voetbalclub heeft gewonnen gaan die onder luid gejoel op een kar de buurt door. Een Nederlander die tegenover het café woont, gaat dan klagen. Dan denken de mensen hier wel: ga dan lekker terug naar Nederland. En Nederlanders drijven ook de huizenprijzen op. Hier vlak over de grens zijn de huizen veel duurder dan in de rest van België. Dat komt door alle Nederlanders die hier willen wonen.’
De vrouw is geboren in Meersel-Dreef, maar moest haar geboorteplaats verlaten vanwege de huizenprijzen. ‘Ik wilde eigenlijk met mijn partner een boerderij kopen in Meersel-Dreef, maar daar vroegen ze een dikke Nederlandse prijs voor, dat konden wij niet betalen, dus nu wonen we een eind verderop.’
Het is volgens haar een probleem van deze hele regio. ‘Tot aan Hoogstraten liggen de prijzen hoog.’
<blockquote>‘Zo duur als in Nederland zullen de huizen hier niet worden.’</blockquote>
Makelaar Karel Vanacker bevestigt dat. ‘Het is hier relatief duur. Hoogstraten is het centrum van “de bult van België”, en daar komen de Nederlanders nog bovenop. Maar zo duur als in Nederland zullen de huizen hier niet worden.’
Het verschil in huizenprijzen wordt volgens hem ook verklaard door de tot voor kort hoge registratierechten, het Belgische equivalent van de overdrachtsbelasting. In België lag die begin deze eeuw rond de 12 procent, waardoor huizenkopers minder geld overhielden voor een hoog aankoopbedrag. Dat drukte de huizenprijzen. In Vlaanderen (maar niet in Wallonië) is deze belasting, na een reeks eerdere verlagingen, sinds 1 januari 2022 op 3 procent gezet, ongeveer gelijk met de 2 procent overdrachtsbelasting in Nederland. ‘Hierdoor trekken de huizenprijzen aan beide kanten van de grens meer naar elkaar toe,’ legt Vanacker uit.
De verschillen in huizenprijzen tussen Nederland en België hebben ook te maken met de planningscultuur, zegt Erwin van der Krabben, hoogleraar planologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. ‘In België kon je altijd “overal en nergens” bouwen. Nederland heeft een veel restrictiever ruimtelijk beleid. In combinatie met een planningscultuur om grote woningbouwlocaties te ontwikkelen, duurt het vaak lang voordat bouwers kunnen reageren op de toegenomen vraag naar woningen. Die lage aanbodelasticiteit leidt tot krapte. Dat nu zelfs mensen uit de Randstad uitwijken naar België, lijkt daar een uiting van.’
De vraag is of dat zo blijft, zegt Van der Krabben. ‘De zogeheten betonstop in Vlaanderen moet de verrommeling van het platteland tegengaan. Nieuwbouw moet daar straks ook meer in bestaand stedelijk gebied. Het is de vraag of ze in België nog zitten te wachten op de instroom van Nederlanders.’
<h5>Grootgrondbezitters</h5>
In Zeeland, zo bleek uit ons eerdere <a href="https://www.vn.nl/belgische-grondhonger-in-zeeland/">onderzoek</a>, klinken de klachten juist andersom, en beklagen Nederlandse boeren zich dat Belgische akkerbouwers de prijzen opdrijven, mede vanwege de hoge uitkoopsommen die ze krijgen van de steeds verder uitbreidende Antwerpse haven.
Hoe groot is het wederzijdse grond- en vastgoedbezit over de grens eigenlijk? Onderzoekscollectieven Spit en Apache vroegen gegevens op bij het Nederlandse en het Belgische Kadaster. Het aantal Belgische personen met grond- of vastgoedbezit in Nederland steeg tussen 2012 en 2022 van 7331 naar 8236. Die ruim achtduizend Belgen bezitten gezamenlijk ruim 15.000 hectare Nederlandse grond, waarvan meer dan de helft in Zeeland. Maar er zijn veel meer Nederlanders eigenaar van grond of vastgoed in België: 58.000 (in 2012: 56.000). Hun totale grondbezit nam tussen 2012 en 2022 iets af: van 14.600 naar 13.700 hectare.
De voorzichtige conclusie die uit die statistieken te trekken is: Nederlanders kopen geen grote stukken grond in België. In lijn met wat makelaars aangeven, zijn ze steeds vaker op zoek naar een betaalbare woning. Andersom zijn Belgen in Nederland juist vaker grootgrondbezitters. Eerder signaleerden drie Brabantse regiokranten al dat opvallend veel natuurgebieden in de provincie <a href="https://www.bd.nl/brabant/cruciale-brabantse-buitengebied-vooral-in-bezit-van-belgen-en-andere-niet-brabanders~a7493adb/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F">in Belgische eigendom</a> zijn. Een van die grootgrondbezitters is de uitgever van deze dagbladen zelf: de familie Van Thillo, eigenaar van DPG Media, bezit een groot stuk grond nabij Putte, grenzend aan de Kalmthoutse Heide. Het landgoed is hermetisch afgesloten van de buitenwereld.

<h5>Grensarbeid</h5>
In het stadhuis van Essen vertelt burgemeester Van Tichelt, tevens voorzitter van het Belgische-Nederlands Grensoverleg (Benego) dat grensarbeid – wonen in België, werken in Nederland – weliswaar doodnormaal is geworden, maar dat de grens soms toch een hard obstakel blijkt. ‘De vacaturebanken van het UWV en van het VDAB, het Belgische equivalent, tonen alleen de vacatures binnen de landsgrenzen, terwijl er vlak over de grens natuurlijk ook geschikte vacatures zijn.’ Zo moeten werkloze Essenaren solliciteren op functies drie kwartier verderop in Antwerpen, terwijl er op fietsafstand in Roosendaal werk zat is. Volgens Van Tichelt zouden zij moeten kunnen samenwerken, maar zoiets is dan toch moeilijk te realiseren.
Het heeft volgens Van Tichelt te maken met administratieve rompslomp, maar ook met het feit dat ambtenaren en bestuurders elkaar niet kennen, waardoor grensoverschrijdend overleg niet vanzelfsprekend is.
En er is natuurlijk het cultuurverschil. ‘Er is geen taalbarrière, maar we spreken toch anders. Een Belg stelt zich bescheiden op en maakt zijn punt met een omweg, een Nederlander is veel directer.’
Voor echte wrijving zorgt het cultuurverschil niet. Het enige wat nog wel eens tot wrevel kan leiden, zijn de kleine verschillen in verkeersregels: ‘Nederlanders willen maar niet leren dat je in België niet tegen de rijrichting in mag parkeren. Daar storen de Belgen zich wel aan.’
Van een dergelijke onmin is in Baarle-Hertog bij Disco Nel, een café, zo ongeveer óp de grens, geen sprake. In het café in deze Belgische enclave in Nederland kijkt de 96 jaar oude barvrouw Nel tevreden uit over de mannen op leeftijd die de barkrukken bezet houden en allemaal naar het biljart in de hoek kijken. Ze spelen een toernooitje en de zestigjarige zoon van Nel houdt vanachter een ronde bartafel de score bij. Uit de ouderwetse jukebox klinken afwisselend André Hazes en Clouseau. Nel is Belgisch, maar haar klandizie is voor ongeveer de helft Nederlands. ‘Hier maakt het niks uit of je Belg bent of Nederlander,’ zegt de zoon trots, terwijl hij stiekem een biertje voor zichzelf tapt als zijn moeder even niet oplet. ‘Hier zijn we allemaal vrienden van elkaar.’
Dit artikel werd gerealiseerd met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.

Hester den Boer

Steven Vanden Bussche

De nieuwe Nederbelg trekt de grens over voor betaalbare woningen

Reconstructie

Kim van Keken

Wie is er bang? Tussen wolvenhaters en wolvenknuffelaars

Onderzoek

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1307976802&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿</iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren.
</div>
Van wie is Zeeland? Die vraag staat in april centraal in een door de provincie georganiseerde bijeenkomst in het Zeeuwse dorp Kamperland. Een boerenschuur is omgebouwd tot evenementenhal, aan de oude balkenstructuur hangen kroonluchters. Bestuurders, boeren en burgers voeren een verhit ‘rondetafelgesprek’, met het publiek in plastic stoeltjes eromheen, terwijl professionele filmcamera’s alles registreren. De ambities in Zeeland zijn groot. Natuurbehoud, woningbouw, akkerbouw, alles eist ruimte op. Terwijl het aanbod aan grond beperkt is.
Ook kijken boeren met argusogen naar hun Belgische buren, die steeds meer grond zouden opkopen in Zeeuws-Vlaanderen. Een onderzoek van het Kadaster meldt dat 15 procent van de landbouwgrond in Oost-Zeeuws-Vlaanderen inmiddels in handen is van Belgen. Een man in het publiek steekt zijn vinger op. ‘Nederlandse jonge boeren die grond willen kopen kunnen niet opbieden tegen Belgische investeerders,’ uit hij zijn zorgen. ‘Zij bieden steevast meer.’
Wat is er aan de hand? Zijn de Zeeuwse zorgen terecht en trekken Belgische boeren massaal de grens over om Zeeuwse landbouwgronden op te kopen? Onderzoekscollectief Spit en het Belgische journalistieke platform Apache reisden af naar Zeeuws-Vlaanderen om het uit te zoeken. We doken in de Kadasterdata, plozen cijfers uit over de Antwerpse havenuitbreiding en interviewden boeren, makelaars en bestuurders. Wie zijn die Belgische grondkopers? En wat zijn hun motieven? Het Kadaster maakte voor Spit en Apache een lijst van de honderd grootste Belgische grondeigenaren in Zeeland.
<blockquote>Uit ons onderzoek blijkt dat het Belgisch grondbezit nog groter is dan tot nu toe bekend.</blockquote>
Het Belgische grondbezit is inderdaad aanzienlijk. Daar zijn historische redenen voor. Maar er is ook een meer recente ontwikkeling. Vooral de grondhonger van de Antwerpse haven maakt de landbouwgrond aan de Nederlandse kant van de grens duurder. Uit ons onderzoek blijkt dat het Belgisch grondbezit nog groter is dan tot nu toe bekend. Een aantal grote investeerders koopt landbouwgrond via Nederlandse bv’s, waardoor ze niet als buitenlandse kopers in de statistieken staan. 
<h5>Zetbazen van de haven</h5>
Wie bij Boerengat de Westerscheldetunnel uitrijdt en richting Terneuzen wil, moet eerst een sluizencomplex over. Tussen graafmachines, bouwketen, hoge bergen zand en een dozijn hijskranen hobbel je naar de overkant. In deze bouwput wordt gewerkt aan een nieuwe zeesluis. Die wordt zo groot als de sluizen in het Panamakanaal en zorgt ervoor dat de grootste schepen ter wereld straks via het kanaal van Terneuzen naar de haven van Gent kunnen.
Niet alleen de belangen van het grensoverschrijdend havenbedrijf North Sea Port, dat zich uitstrekt van Gent tot Vlissingen, hebben gevolgen voor het Zeeuwse landschap. Ook de uitbreiding van de Antwerpse haven is voelbaar voor de boeren in Zeeuws-Vlaanderen.
Voorbij Terneuzen kronkelt de weg langs de oever van de Westerschelde naar Ossenisse. Aan een smal dijkweggetje, achter een tuin als een bloemenzee, staat de boerderij van Gerard Mangnus. Hij is voorman van de Zeeuws-Vlaamse afdeling van de boerenorganisatie ZLTO én akkerbouwer, zoals de meeste boeren hier. Aardappels en bieten zijn de gewassen van de streek.
<blockquote>‘Het is dichtbij de grens, de kavels zijn een stuk groter dan in het versnipperde Vlaanderen en ook nog goed ontwaterd en gedraineerd. Voor Belgische boeren is het een ideaal alternatief.’</blockquote>
‘Wij maken ons zorgen over de uitbreiding van de Antwerpse haven,’ vertelt hij aan de eikenhouten keukentafel. ‘De haven heeft grond nodig, meestal is dat landbouwgrond. En dan moet er ook nog natuur gecompenseerd worden. Dat betekent dat Belgische boeren weg moeten. Daar krijgen ze een royale afkoopsom voor, of ze krijgen er een ander stuk grond voor terug. En wat is mooier dan een kavel vruchtbare kleigrond in Zeeuws-Vlaanderen? Het is dichtbij de grens, de kavels zijn een stuk groter dan in het versnipperde Vlaanderen en ook nog goed ontwaterd en gedraineerd. Voor Belgische boeren is het een ideaal alternatief.’
Dat is zorgwekkend omdat lokale (aspirant-)boeren zo bijna geen kans maken om zelf grond te kopen. ‘Zetbazen van de haven werken met rentmeesters, die lopen hier continu rond en weten eerder dan de buurman wanneer iets te koop komt. Ze kunnen meer bieden en hebben de faciliteiten om snel te handelen. Zij hoeven niet te onderhandelen met een bank over een lening.’
<div class="info-box">
<h5>De grens voelt niet zo hard</h5>
Voor dit onderzoek vroegen we het Kadaster een lijst te maken van de honderd grootste Belgische grondeigenaren in Zeeland. Die lijst hebben we aangevuld met een aantal Nederlandse bedrijven met Belgische eigenaren. Met aanvullend onderzoek in bedrijfsregisters maakten we een indeling in vier categorieën. Aanvullend voerden we gesprekken met boeren, bestuurders en onderzoekers. Alle in het onderzoek genoemde bedrijven hebben we om een reactie gevraagd. Geen van hen wenste te reageren.
Het Antwerpse havenbedrijf laat weten dat er niet genoeg gronden in de grondenbank zaten om aan de verwachtingen van landbouwers te voldoen. ‘Landbouwers verkiezen over het algemeen grondenruil omdat ze dan hun bedrijf verder kunnen zetten,’ zegt woordvoerder Gert Ickx (Port of Antwerp-Bruges). ‘Veel van de landbouwers in het gebied zijn ook over de grens in Nederland actief, dus werd ook daar gekeken naar beschikbare landbouwgronden.’
Off the record spraken we met een aantal Belgische boeren die grond kopen in Zeeland. Zij erkennen dat er druk is op de Zeeuws-Vlaamse grondmarkt door de uitbreiding van de haven. Dat speelt al decennia, geven zij aan. Daarbij voelt de landsgrens niet zo hard in Zeeuws-Vlaanderen. Boeren werken al generaties aan beide kanten van de grens. Dat is historisch zo gegroeid.
</div>
<h5>Concurrentievervalsing</h5>
Belgische boeren en zetbazen van de haven. Hoe werkt dat precies? Op de lijst van honderd grootste Belgische grondbezitters staan 43 Belgische boeren. Zij bezitten samen 1.743 hectare landbouwgrond. Dat komt overeen met ruim 30 procent van het totale grondbezit van de honderd grootste Belgische eigenaars in Zeeland. Het gros van die boeren komt uit Oost-Vlaanderen, vooral uit het Waasland.
<blockquote>De Vlaamse betaalt gemiddeld 126.000 euro per hectare. In de Nederlandse provincie Zeeland liggen de grondprijzen rond de 80.000 euro per hectare.</blockquote>
Al decennia breidt de Antwerpse haven daar gestaag uit. Een plan uit 2009 leidde tot de oprichting van een grondbank door de Vlaamse overheid en het Antwerpse havenbedrijf. Die grondbank kocht sinds 2009 ruim 440 hectare landbouwgrond in België op. Voor die aankopen legden de Vlaamse overheid 55,8 miljoen euro op tafel, gemiddeld 126.000 euro per hectare. Dat is ruim boven het gemiddelde in de Belgische provincies Oost-Vlaanderen (61.000 euro per hectare) of Antwerpen (72.000 per hectare), blijkt uit cijfers van de laatste <a href="https://www.notaris.be/nieuws-pers/detail/landbouwbarometer-gemiddelde-prijzen-van-landbouwgronden-in-de-lift" target="_blank" rel="noopener">Landbouwbarometer</a> van de Belgische notarissen. In de Nederlandse provincie Zeeland liggen de grondprijzen rond de 80.000 euro per hectare. ‘Met die hoge uitkoopsommen kunnen Belgische boeren aan de Zeeuwse kant van de grens Nederlandse agrariërs die willen uitbreiden makkelijk overbieden’, zegt ZLTO-voorman Mangnus.
<blockquote> ‘Als de lokale economie er nog wat aan had, dan was het een ander verhaal. Nu zijn we niet meer dan een wingewest.’</blockquote>
Het gaat de Nederlandse boeren niet alleen om de moeilijkheid om grond te kopen, zegt Mangnus. Ook de sociale cohesie en de lokale economie staan onder druk. ‘Belgische boeren komen meestal niet hier wonen, dus ze gebruiken hier de voorzieningen niet. Zaaizaad, kunstmest en landbouwmachines kopen ze in België bij hun eigen leverancier, ze oogsten met een loonwerker uit België en ze voeren de oogst af naar eigen afzetkanalen over de grens’, vertelt Mangnus.
‘Als de lokale economie er nog wat aan had, dan was het een ander verhaal. Nu zijn we niet meer dan een wingewest, terwijl onze overheid wel investeert in gunstige omstandigheden, bijvoorbeeld door ruime kavels te creëren met ruilverkaveling,’ aldus Mangnus. Het leidt tot concurrentievervalsing, zo blijkt ook uit een <a href="https://edepot.wur.nl/366650" target="_blank" rel="noopener">onderzoek</a> van de landbouwuniversiteit in Wageningen (WUR). Ondernemers geven aan dat het belastingssysteem in België gunstiger is en dat arbeid, diesel en bestrijdingsmiddelen er goedkoper zijn.
<blockquote>‘Het gaat alleen nog maar om productie draaien. Voor duurzame landbouw is steeds minder ruimte.’</blockquote>
Dat heeft ook weer gevolgen voor de verduurzaming van de landbouw. Die lijdt onder de grondhonger van de Antwerpse haven. De diepere zakken van gecompenseerde Belgische boeren hebben een prijsopdrijvend effect op de grond. Duurdere grond betekent ook hogere kosten voor de boer die de grond gebruikt, stelt Mangnus. Het maakt de transitie naar extensieve en duurzame landbouw ingewikkeld. ‘Je moet de opbrengst per hectare maximaliseren, anders trek je het gewoon niet. Bedrijven gebruiken daarom een heel intensief teeltplan, of ze verhuren grond voor tulpenbollen en andere zeer intensieve teelten. Het gaat alleen nog maar om productie draaien. Voor duurzame landbouw is steeds minder ruimte.’
<h5>Winkel van sinkel</h5>
Niet alleen Belgische boeren kopen grond in Zeeland, ook het Antwerpse havenbedrijf zelf vinden we als grondeigenaar terug in het Kadaster. In 2016 kocht het Antwerpse Havenbedrijf 80 hectare grond, goed voor een twintigste plaats in de top-100. Van die 80 hectare is een kwart inmiddels weer doorverkocht aan twee Belgische boeren.
En die ‘zetbazen van de haven’? In onze lijst troffen we zo’n 25 Belgische ondernemers. Vermogende bedrijven die samen ongeveer 1.750 hectare Zeeuwse grond in bezit hebben (een kwart van alle Zeeuwse grond in bezit van de honderd grootste Belgische eigenaars). De grootste is Bijloke bv, een Nederlands bedrijf in eigendom van de Belgische familie Huts. Ferdinand Huts werd groot met zijn bedrijf Katoen Natie, de ‘winkel van sinkel’ van de Antwerpse haven. Het concern is actief in tal van bedrijfstakken waaronder de chemische industrie, afvalverwerking en transport. Daarnaast is de flamboyante Huts een fervent kunstverzamelaar.
<blockquote>In 2016 kocht Bijloke bv 450 hectare Zeeuwse landbouwgrond, die in bezit was van de Gentse sociale dienst. De Europese Commissie zette vorig jaar grote vraagtekens bij die vastgoedtransactie.</blockquote>
Zijn BV Bijloke is eigenaar van 525 hectare Zeeuws-Vlaamse landbouwgrond, wat hem meteen de grootste Belgische grootgrondbezitter van Zeeuws-Vlaanderen maakt.
In 2016 kocht Bijloke 450 hectare Zeeuwse landbouwgrond, die in bezit was van de Gentse OCMW (de Belgische sociale dienst). De Europese Commissie zette vorig jaar grote vraagtekens bij die vastgoedtransactie. Het Gentse hof van beroep beslist dit najaar of er sprake is geweest van <a href="https://www.apache.be/2021/07/08/europese-commissie-ziet-staatssteun-verkoop-ocmw-grond?cdlnk=YkIyL0gzN1dST0tNMmdJam9RYnUvT3NJL3ZpVHdaUHRGYjVLRnRQb0lSVFN3Y2lBMDNWblFzcHZSYlE9Ojo1YjJjZWQ5M2ZmYTBmMWU1YTRmNDdjNmE4MjM3Y2RjZQ%3D%3D" target="_blank" rel="noopener">illegale staatssteun</a>.
Een andere grote investeerder in de landbouw is de familie Christiaen, eigenaar van een firma in autobekledingen voor onder meer Volvo Car Gent. Via Nederlandse bv&#8217;s bezitten zij 313 hectare Zeeuwse landbouwgrond. En zo zijn er meer Belgische ondernemers die zich op de Zeeuwse grondmarkt hebben gestort.
In de top tien van grootgrondbezitters staat het Gentse bedrijf Clover, in handen van een bestuurder achter zeepfabrikant Christeyns. Voorts bezitten ook de eigenaar achter een Gents tankopslagbedrijf, een Antwerpse wegenbouwer, veevoederfabrikanten, een notaris, een advocaat en een aantal dokters grote partijen landbouwgrond in Zeeuws-Vlaanderen. 
<h5>Het roept vragen op</h5>
Maar wat moeten de bazen van een Oost-Vlaamse stoelbekleder of een Antwerpse vorkliftverkoper met boerengrond over de grens? De bedrijven zelf noch hun eigenaren beantwoorden onze vragen aan hen. Het zou kunnen dat ze de landbouwgrond als belegging zien waar ze rendement op maken. Maar boeren vermoeden dat deze industriëlen samenwerken met het Antwerpse havenbedrijf. Dat zou de grond weer doorverkopen of verpachten aan Belgische boeren, mocht de haven hun grond in België nodig hebben voor uitbreidingsplannen, of om goodwill te creëren met ruilgrond. De boeren die we spraken willen dat niet on the record zeggen, omdat ze in de toekomst mogelijk nog zaken met deze bedrijven willen doen op de grondmarkt.
‘Het roept wel vragen op,’ zegt akkerbouwer en ZLTO-bestuurder Gerard Mangnus. ‘Moet een overheidsbedrijf als de haven van Antwerpen grond kopen in Zeeland? Als het een Chinees staatsbedrijf zou zijn, zouden de kranten er vol van staan.’
Maar anders dan voor Chinezen geldt voor Belgen binnen de EU vrij verkeer van personen en goederen, werpt Jos Verschueren tegen. Als agrarisch makelaar verkoopt hij ook aan Belgische investeerders grond in Zeeuws-Vlaanderen. Ja, er is een trend dat grote investeerders uit België grond kopen, beaamt hij in zijn tuin in Zaamslag, waar een grasmaairobot op en neer snort. Maar dat Belgen massaal de Zeeuws-Vlaamse grond opkopen, klopt volgens Verschueren niet. ‘Er zijn ook veel kleine Belgische beleggers die hun grond weer verkopen. Die grond komt weer op de markt. Het totale grondbezit van Belgen in Zeeuws-Vlaanderen is niet toegenomen.’ Dat blijkt ook uit <a href="https://edepot.wur.nl/564381#:~:text=Het%20buitenlands%20eigendom%20van%20landbouwgrond,totaal%20areaal%20landbouwgrond%20in%20Nederland" target="_blank" rel="noopener">onderzoek</a> van de Wageningen Universiteit en het Kadaster, al zit in die statistieken niet het Zeeuwse grondbezit van Belgen die handelen via een Nederlandse bv.
Dat de Antwerpse haven zou samenwerken met grond kopende industriëlen ontkent Verschueren. ‘De haven koopt zelf gronden, die heeft daar geen derde partijen voor nodig.’ Het havenbedrijf zelf laat desgevraagd weten ‘geen kennis te hebben van aankopen van grond in Zeeland door de vermelde partijen’.
<blockquote>Vijftien Belgische adellijke families bezitten in Zeeuws-Vlaanderen 1516 hectare grond.</blockquote>
Dat <a href="https://www.zeeland.nl/sites/default/files/digitaalarchief/IB16_1d5595b7.pdf">15 tot 20 procent</a> van alle grond in Oost Zeeuws-Vlaanderen in Belgische handen is, heeft bovendien deels een historische oorzaak, duidt Verschueren. ‘Vroeger was dit namelijk een stuk Vlaanderen. In de middeleeuwen begonnen kloosters met het inpolderen. Veel grond is vervolgens in bezit gekomen van adellijke families. Dat zie je nu nog steeds.’
Inderdaad vormt de adel de derde categorie in de top-100 van Belgische grondbezitters in Zeeland.
Vijftien Belgische adellijke families bezitten in Zeeuws-Vlaanderen 1516 hectare grond. Zes van de twintig grootste grootgrondbezitters zijn van adel, de helft van hen zijn ook in Vlaanderen bekend als grootgrondbezitter.
Het grootste adellijke bezit in Zeeuws-Vlaanderen is van de familie D’Arenberg. Zij bezit 522 hectare Zeeuwse grond via de in Den Haag gevestigde bv De Eik, die een moederbedrijf heeft op Malta. De familie ’t Serstevens bezit 183 hectare landbouwgrond in Zeeland, bovenop kastelen en gronden in Grimbergen en Sint-Truiden in Vlaanderen. Andere grootgrondbezitters zijn leden van de Gentse adellijke familie de Kerchove de Denterghem en een hofdame van de Belgische koningin Mathilde.
<h5>Niet alleen negatief</h5>
Op het zestiende-eeuwse stadhuis van de vestingstad Hulst hangt een grote kaart die laat zien hoe Zeeuws-Vlaanderen in vroeger tijden is ingepolderd. Er staat een opgezette vos en op het bureau van wethouder Denis Steijaert ligt een pluche vosje: allemaal verwijzingen naar het middeleeuwse verhaal van de vos Reinaart, dat zich in deze regio afspeelt.
Steijaert is sinds twee weken wethouder. Daarnaast is hij akkerbouwer. ‘We hebben hier goede grond voor frietaardappelen. Een van mijn zonen gaat het bedrijf overnemen. De andere twee snijden friet. Die maken we zelf. Een korte keten is duurzamer.’
<blockquote>‘We hadden een keer interesse in een stuk grond. Dat is toen gekocht door een Belgische perenteler voor anderhalf keer de toen gebruikelijke grondprijs.’</blockquote>
Ook Steijaert voelt de druk van Belgische kopers met een goed gevulde portemonnee. ‘We hadden een keer interesse in een stuk grond. Dat is toen gekocht door een Belgische perenteler voor anderhalf keer de toen gebruikelijke grondprijs. Het gaat vaak achter de schermen. Dan blijkt de grond ineens verkocht.’
Steijaert ziet de gevolgen. ‘Jonge akkerbouwers die willen uitbreiden kunnen niet. Dan moet je vanuit huis geld meekrijgen. Dat kan leiden tot familieruzies.’
Toch wil hij niet alleen negatief zijn over Belgische grondkopers. ‘Wij pachten ook grond van een kleine Belgische belegger. Met eigen geld die grond kopen is niet te doen, maar met hulp van een Belgische belegger kun je de grond pachten.’
Onder de honderd grootste Belgische grondbezitters in ons Kadaster-onderzoek vinden we inderdaad ook een aantal kleinere beleggers, die wat rendement willen maken op hun spaargeld. Met hen is het volgens de boeren die we spraken prima zakendoen.
Nemen de Belgen Zeeuws-Vlaanderen over? Nee, maar de grondhonger is groot, vooral die van de Antwerpse haven. ‘Niemand hier heeft ook maar iets tegen Belgische boeren,’ wil ZLTO-voorman Gerard Mangnus duidelijk maken. ‘Daar gaat het niet om. Maar als het gaat om grote investeerders, zeker als die gelieerd zijn aan de Belgische overheid, dan is er een probleem. Ik denk dat de Antwerpse haven zich echt eens moet afvragen of het zo moet doorgaan. Uiteindelijk creëert het een heleboel gedoe bij de Nederlandse buurman.’
Dit artikel werd gerealiseerd met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek.

Salsabil Fayed (dataverwerking)

Hoe Belgische grondhonger in Zeeland Nederlandse boeren dupeert

Hoezo inspraak? In de praktijk staat de burger vaak buitenspel

De openbare ruimte is nog steeds het speeltje van de overheid en bedrijven

‘Als ik moest kiezen tussen een regering zonder journalistiek of journalistiek zonder regering, zou ik niet twijfelen en kiezen voor het laatste,’ zei Thomas Jefferson, een van de grondleggers van de Verenigde Staten, in 1787. Maar toen hij een kleine twintig jaar later tot president werd verkozen, leek hij daar anders over te denken. Nadat hij de nodige kritiek van de pers over zich heen had gekregen, zou hij gezegd hebben dat ‘niets kan worden geloofd wat in een krant staat’.
Toch bleef Jefferson er tot het eind van zijn leven van overtuigd dat een democratie alleen kan floreren met een vrije pers, die het beleid van machthebbers controleert en zo nodig bekritiseert. Zijn latere uitspraak was vooral gericht op de – in zijn ogen – belabberde kwaliteit van de kranten, en niet op de journalistiek zelf.
Daarin verschilde hij van Donald Trump, die de pers tot vijand van het volk verklaarde en alle kritische journalistiek per definitie wegzette als nepnieuws. Je zou het een soort staatspropaganda zonder censuur kunnen noemen. Je verbiedt de pers niet, maar zet iedere journalist bij voorbaat weg als incompetente leugenaar, met als doel de kritiek tegen je beleid te doen verstommen.
Tot onze schrik zien wij als onderzoeksjournalistiek collectief Spit dit ondemocratische, trumpiaanse gedrag van politici ook terug in de Nederlandse polder. En dan vooral op het niveau van de gemeentepolitiek, waar onafhankelijke journalistiek door de crisis in de dagbladsector toch al schaars is.
<h5>Lastig parket</h5>
Gemeenten zitten in een lastig parket. Door tal van decentralisaties de afgelopen decennia, hebben zij er steeds meer taken bij gekregen. Gemeenten gaan allang niet meer alleen over lantaarnpalen, losse stoeptegels en de subsidie aan de plaatselijke fanfare, maar ook over complexe opgaven als werkgelegenheid, jeugdzorg en ouderenzorg. Met de invoering van de Omgevingswet gaan ze ook over ruimtelijke ordening en ze staan zo aan het roer bij grote opgaven als woningnood en de energietransitie. De vraag is of het lokale bestuur al die nieuwe verantwoordelijkheden wel kan dragen.
Veel bestuurders vinden nog altijd net als Jefferson dat de macht van een overheid om tegenmacht vraagt. Dat helpt om tot afgewogen en breed gedragen beslissingen te komen. Maar met overbelaste gemeenteraden en onderbemande journalistieke redacties, is die tegenmacht in de regio vaak ondermaats. Deze zorg zien we terug in de groeiende bereidheid van private fondsen en overheden om geld in onderzoeksjournalistiek te investeren. Tijdrovende journalistiek die niet klakkeloos overtikt wat de wethouder zegt, maar eerst uitgebreid de feiten checkt. Het soort kwaliteitsjournalistiek dat Jefferson voor ogen had.
<h5>In de Trump-stand</h5>
Maar als die journalisten hun beleid vervolgens bekritiseren, schieten veel politici ineens alsnog in de Trump-stand. Wij maakten het mee in Renkum en Leiden, waar we voor Vrij Nederland <a href="https://www.vn.nl/netwerkcorruptie/?token=U0JTQjg2M2VYVFZ6ZU45dGFzeGN5SGNQbmZNbzJQVm5FNWJuOEJsQmNYTT0" target="_blank" rel="noopener">onderzoek</a> deden naar ‘netwerkcorruptie’ rond bouwprojecten. Wat was er aan de hand? Een blijf-van-mijn-lijfhuis in Oosterbeek, gemeente Renkum, gaat verhuizen en wil het terrein dat zij achterlaat verkopen. Dat kan 3 miljoen euro opleveren om te investeren in een nieuwe locatie. Maar de gemeente werkt niet mee. Die heeft het monopolie om te bepalen wie wat waar mag bouwen, en daar maakt Renkum misbruik van. Er wordt een zzp-ambtenaar ingehuurd om een deal te sluiten. Die komt er: het blijf van mijn lijfhuis mag wel verkopen, maar alleen aan de gemeente, en niet voor 3 miljoen, maar slechts voor 2 miljoen euro. In dezelfde transactie verkoopt de gemeente de grond voor een miljoen meer, dus alsnog voor 3 miljoen, door aan een joint-venture van het ontwikkelbedrijf van oud-burgemeester van Tilburg Peter Noordanus, en een dochterbedrijf van VolkerWessels.
De deal wordt onderhands gesloten. Andere ontwikkelaars krijgen geen kans. En de zzp-ambtenaar die de deal voor de gemeente sloot, gaat later in zee met een ander dochterbedrijf van VolkerWessels.
<blockquote>De gemeente steekt een miljoen in haar zak van de grondwaarde die een noodlijdend blijf-van-mijn-lijfhuis nodig had voor een nieuwe locatie.</blockquote>
Omwonenden van het project zijn woest. Zij werden pas op de hoogte gebracht toen de deal al beklonken was. Tot hun schrik blijkt ook dat de ontwikkelaar veel meer bos gaat kappen dan de bedoeling was.
Kort samengevat: de gemeente steekt een miljoen in haar zak van de grondwaarde die een noodlijdend blijf-van-mijn-lijfhuis nodig had voor een nieuwe locatie, en geeft vervolgens één ontwikkelaar de exclusieve mogelijkheid om te verdienen aan woningbouw. De ambtenaar die het mogelijk maakt, heeft een dubbele pet. En bewoners die het niet eens zijn met de plannen wordt voorgehouden dat ze inspraak krijgen, maar hebben in de praktijk geen enkele invloed.
<h5>Valse brief</h5>
Het tweede deel van het artikel speelt zich af in Leiden. Daar bouwt de Rotterdamse projectontwikkelaar RED Company drie woontorens, waarvan er één met 115 meter het hoogste gebouw van de stad wordt. De buurt is daar niet blij mee en spreekt in bij de gemeenteraadsvergadering. Maar wat doet RED Company? Dat bedrijf regelt kennissen om te komen en te vertellen wat voor fantastische oplossing de flats vormen voor de woningnood. Eén medewerker van RED gaat nog een stapje verder en steekt in een brief aan de raad de loftrompet over het project, maar ondertekent die met de naam van een buurtbewoonster die daar zelf niets van afweet.
De verantwoordelijk wethouder oordeelt dat er niets onoorbaars is gebeurd. Pikant is dat deze wethouder in haar vorige baan advocaat was bij een kantoor dat ontwikkelaar RED als klant had. En in die periode in een lokaal zakenmagazine pleitte voor een overheid die méér meedenkt met projectontwikkelaars.

<h5>Netwerkcorruptie</h5>
Waarschijnlijk is er in geen van deze zaken iets illegaals gebeurd. Maar wat we hier wel zien, is het misschien nog wel ernstiger fenomeen dat netwerkcorruptie wordt genoemd. Een groep mensen op posities met een zekere macht die elkaar de bal toespelen. En die de Ideeën en kritiek van buitenstaanders negeren, terwijl ze naar elkaar toe juist heel vergevingsgezind zijn. Dat was de insteek van ons artikel voor Vrij Nederland.
Tekenend voor die zelfbevestiging van het netwerk is de reactie op onze publicatie. In Renkum stapte de ambtelijke projectleider op. Op LinkedIn beklaagt zij zich dat wij geen wederhoor hadden gepleegd – dat klopt niet, ze was er zelf bij – en schrijft zij dat ze zich ‘in het gezicht getuft’ voelt. ‘Ik heb dit project twee jaar lang mogen doen met een team van zeer vakkundige, hardwerkende mensen die allen maar één doel voor ogen hadden: Het maken van een voor alle partijen zo goed mogelijk plan. Ik durf met 100 procent zekerheid te stellen dat deze mensen integer zijn.’
<blockquote>Er werd een vastgoeddeal gesloten zonder te luisteren naar kritische tegengeluiden, waardoor de uitkomst voor veel partijen buiten het netwerk helemaal niet zo gunstig was als de besluitvormers misschien voor ogen hadden.</blockquote>
Maar dat ambtenaren en andere betrokkenen niet integer zijn, dat hun intenties niet zuiver zouden zijn, dat was niet het punt van ons verhaal. Waar het om ging, is dat er een vastgoeddeal gesloten werd met misschien de beste bedoelingen, maar zonder te luisteren naar kritische tegengeluiden, waardoor de uitkomst voor veel partijen buiten het netwerk helemaal niet zo gunstig was als de besluitvormers misschien voor ogen hadden.
Toch doet de verantwoordelijk wethouder in de reacties onder de LinkedIn-post er nog een schepje bovenop: ‘Mooi verwoord (&#8230;)! Ook dapper dat je dit zo opschrijft. Je hebt volkomen gelijk en het is goed dat je een tegengeluid laat horen. In plaats van inhoudelijk te discussiëren over plannen trekken sommige inwoners meteen de integriteit van betrokkenen in twijfel. Van (lokale) media mag je verwachten dat ze dit niet klakkeloos overnemen of zelfs aanwakkeren. Maar het sentiment wordt eerder juist versterkt. (&#8230;) Meer tegengas tegen deze ontwikkeling in de samenleving en de media is broodnodig.’
In de raadszaal gaat de fractieleider van D66 nog even verder. ‘Het artikel schetst een zeer negatief, eendimensionaal en karikaturaal beeld over de wijze waarop wij in Renkum omgaan met ruimtelijke projecten.’ De fractieleider herkent zich totaal niet in het geschetste beeld en keurt het dan ook krachtig af.
In Leiden werd nog wel een poging gedaan tot een inhoudelijk debat te komen. Daar riep een aantal oppositiepartijen de wethouder op het matje. Maar het college vond dat de verantwoordelijk wethouder boven elke twijfel was verheven. ‘De gedane suggesties werpen we verre van ons.’ Er was geen sprake van netwerkrelaties of netwerkcorruptie, stelde het college. Of de insprekers die vóór het bouwproject kwamen inspreken in de raad waren geronseld door de projectontwikkelaar, is niet onderzocht. Of er een brief onder valse naam naar de raad is gestuurd, vond het college niet iets om te controleren.
<h5>Volwassen democratie</h5>
Dat de meeste bestuurders en ambtenaren het beste met de burger voor hebben, trekken we – uitzonderingen daargelaten – niet in twijfel. Waar het om gaat is dat die bestuurders zonder een kritische omgeving te zeer overtuigd raken van hun eigen gelijk en verkeerde afslagen kunnen nemen.
In een volwassen democratie wordt kritiek serieus genomen. Door die te weerleggen met feiten, of, als dat niet lukt, het beleid aan te passen. Dat dit in Renkum en Leiden niet gebeurde, roept de vraag op of de lokale democratie wel robuust genoeg is voor het dragen van belangrijke, nieuwe taken. Gezien de vele reacties uit het hele land op ons artikel, lijkt dit in meer gemeenten een probleem.
<div class="info-box">
Heeft u ook last van netwerkcorruptie of ervaart u andere problemen met uw plaatselijk bestuur? Tip Spit via <a href="mailto:info@oc-spit.com">info@oc-spit.com</a>
</div>

Trumpiaanse taferelen in de polder

Dieuwertje Kuijpers

Hand ophouden of zelf de pijn dragen? Hoe Quote 500-ondernemers omgaan met coronaschade