Het complot aan de macht

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Interview

‘Taal is cruciaal,’ vindt Glenn Albrecht. In zijn onlangs vertaalde boek Aarde-emoties: Een nieuwe taal voor een nieuwe wereld probeert de Australische emeritus hoogleraar woorden te vinden voor de gevoelens die horen bij klimaatverandering en andere schade aan de natuur. Hij bedacht ook een vocabulaire voor de emoties die horen bij een betere toekomst. Door de emoties te benoemen, krijgen ze bestaansrecht en worden ze serieuzer genomen, is de gedachte erachter. Hij muntte termen als ‘solastalgia’, verwant aan het Nederlandse woord landschapspijn, om het gevoel over een teloorgaand landschap tot uitdrukking te brengen. Of – hoopvoller – het woord ‘symbioceen’, waarmee Albrecht een nieuw tijdperk bedoelt waarin de mens in een evenwichtige, wederkerige relatie leeft met de aarde. 
Aarde-emoties betekende voor Albrecht zijn doorbraak op het wereldtoneel als schrijver en denker, maar zijn ideeën zijn ingebed in een lange wetenschappelijke carrière. Hij onderzocht tot hij in 2014 met emeritaat ging als hoogleraar duurzaamheidsstudies de relatie tussen ecosystemen en mentale gezondheid. Ze blijken hand in hand te gaan. Zo ontdekte hij dat open steenkoolwinning in het zuidoosten van Australië direct verband houdt met gevoelens van trauma bij de bewoners van het gebied. 
Tijdens het interview in Leusden klinkt door het openstaande raam van de Internationale School voor Wijsbegeerte toepasselijk het geraas van de nabije snelweg en dartelen tegelijk de eekhoorns onder de bomen.
Kent u het door u gemunte woord &#8216;klimaatangst&#8217; uit eigen ervaring? 
‘Een van de meest overgebruikte woorden in Australië is tegenwoordig ‘ongeëvenaard’. Voortdurend zijn er nieuwe klimaatextremen. Dat is het nieuwe normaal. Mijn vrouw en ik woonden tot voor kort op een boerderij in de natuur, zo&#8217;n vijftig kilometer landinwaarts. Het is gebruikelijk dat het er ‘s zomers zo‘n 35 graden is, maar in de zomer van 2016-2017 gaf de thermometer 47 graden aan. Ook de daarop volgende drie jaren waren extreem heet en droog. Hele stukken land en bos brandden af en op onze boerderij gingen veel bomen dood. Op een dag hingen er helikopters in de lucht en zag ik op mijn telefoon dat een bosbrand met grote snelheid steeds dichterbij mijn huis kwam. Een beklemmend gevoel vloog me naar de keel. We werden gered doordat plotseling de wind draaide. Sindsdien had ik de hele zomer last van klimaatangst. Vandaar dat we onlangs zijn verhuisd naar een koelere regio, in de bergen ten noordwesten van Sydney.’
U schrijft in uw boek dat de huidige ontreddering die mensen wereldwijd ervaren vergelijkbaar is met die van de Aboriginals na 1788, het begin van de kolonisatie van Australië. Is dat niet overdreven, zeker in Nederland, waar velen de effecten van klimaatverandering nog makkelijk kunnen negeren?
‘Misschien nu nog, maar ook in Nederland wordt de steeds warmer wordende atmosfeer een nachtmerrie, zeker in de delen onder zeespiegel. We spelen Russisch roulette. We leven in het antropoceen, het tijdperk waarin de mens de atmosfeer en het leven op aarde beslissend beïnvloedt. De economische krachten die daaraan ten grondslag liggen zijn nietsontziend, koloniseren al wat leeft en ontwrichten hele samenlevingen, vergelijkbaar met de impact van het kolonialisme op de inheemse bevolking van Australië. Een cultuur die duizenden jaren bestond en in evenwicht was met de omgeving, werd vernietigd. De Aboriginals ervaren nu met de klimaatverandering een tweede golf van ontwrichting.’
Hoe gaan woorden ons helpen bij het bestrijden van de klimaatcrisis?
‘Solastalgia introduceerde ik 21 jaar geleden en wordt nu gebruikt in de kunsten, sociale wetenschappen en door actiegroepen, dus blijkbaar is het een behulpzaam concept. Het drukt iets uit waarvoor eerst nog geen woord was. Taal is cruciaal, het kan sociale bewegingen zoals Extinction Rebellion helpen in hun protesten tegen gebruik van fossiele brandstoffen. Veel mensen maken zich zorgen over klimaatverandering en de teloorgang van hun omgeving. Door die emoties te benoemen krijgen ze bestaansrecht, wordt het makkelijker om erover te praten en gaat de mensheid er hopelijk ook rekening mee houden. Een woord als ‘duurzaamheid’ werkte niet omdat het makkelijk te misbruiken is voor greenwashing. Het had geen inhoud.’ 
<blockquote>‘Als het zo doorgaat gaan we naar de zevende uitstervingsgolf, oftewel het uitsterven van ons, homo sapiens.’</blockquote>
Is het probleem niet dat ieder een eigen idee heeft over wat problematisch is? Zelf mis ik bijvoorbeeld het gezang van de veldleeuwerik, die door de intensivering van de landbouw grotendeels is verdwenen. Maar veel anderen kennen dat gemis helemaal niet. De rechtse meerderheid in de Nederlandse politiek bagatelliseert juist klimaatverandering en de achteruitgang van de biodiversiteit. 
‘Jij lijdt aan solastalgia, en de mensen die de leeuwerik níet missen lijden waarschijnlijk aan wat de Amerikaanse auteur Richard Louv een &#8216;natuurtekortstoornis&#8217; noemt. Een toenemend gebrek aan rechtstreeks natuurcontact, met negatieve gevolgen voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid. Je zit in de voorhoede van wat iedereen uiteindelijk zal ervaren. Jij mist de leeuwerik. Het volgende is voldoende schoon kraanwater. We krijgen te maken met steeds meer stormen en hevige regen. Dat is geen ideologie of nepnieuws, dat is harde wetenschap, we zitten in de zesde uitstervingsgolf en die is grotendeels toe te schrijven aan menselijk handelen. Als het zo doorgaat gaan we naar de zevende uitstervingsgolf, oftewel het uitsterven van ons, homo sapiens. Als we wijs zouden zijn, zouden we niet hele landschappen opblazen, grondstoffen opgebruiken en schadelijke en giftige stoffen uitstoten, die we in borstvoeding, onze longen en andere organen terug vinden.
We moeten toe naar een systeemverandering die meerdere generaties beslaat. Dat is precies wat biologie doet: kijken hoe het leven werkt op lange termijn. Ik ben nu 71 jaar en al een halve eeuw denker en activist. Het is pijnlijk om te zien hoe langzaam de verandering gaat of zelfs uitblijft, maar het is geen reden om het niet nóg harder te proberen. Overigens merk ik wel dat mijn pleidooi voor systeemverandering als steeds minder radicaal wordt gezien en dat er meer waardering komt voor ‘aarde-emoties’, voor de zorgen om en betrokkenheid bij de toestand van onze planeet.’
Hoe bent u op het concept ‘symbioceen’ gekomen, het nieuwe tijdperk waarin mens en natuur met elkaar in balans leven? En wat behelst het precies? 
‘Het antropoceen is het eerste tijdperk waarin de mens beslissende invloed heeft op wereldwijde klimatologische en geologische processen. Het begrip is ongelofelijk belangrijk geweest om het bewustzijn op gang te brengen over dat het systeem niet houdbaar is, maar mensen beklaagden zich het gebrek aan een narratief voor een betere toekomst. Daarom ben ik op zoek gegaan naar het tegenovergestelde van het antropoceen, naar iets krachtigs om de boel in een goede richting te wijzen. Ik zocht naar een idee dat niet gebaseerd was op uitputting, niet voor verlies en uitsterven zorgt, maar levensbevestigend is. Dat is het symbioceen: het tijdperk na het antropoceen, waarin mens en natuur in balans leven en menselijke activiteiten geen restanten of uitstoot opleveren en waarin alles biologisch afbreekbaar is en weer wordt opgenomen in de levenscyclus.’ 
Een mooi voorbeeld is mijn grafkist. Een Nederlands bedrijf werkt eraan om die volledig van mycelium te maken (het ondergrondse schimmelwerk waarmee bomen, planten en paddenstoelen met elkaar in verbinding staan, red.). Symbiose is een essentiële voorwaarde om het leven te laten voorbestaan. We leven bijvoorbeeld dankzij enorme hoeveelheid micro-organismen in en op ons lichaam, wij zijn dus ook symbiotische wezens. Een gezond microbioom blijkt op zijn beurt samen te hangen met een rijk bodemleven. Dat wordt in de reguliere landbouw grotendeels vernietigd door het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen. Vanuit symbiotisch perspectief is dat heel dom. De onderlinge afhankelijkheid in de natuur wordt steeds duidelijker, door inzichten uit de biologie die laten zien dat veel uiteenlopende organismen niet zonder elkaar kunnen. Het is een visie op de toekomst die aanspreekt, merk ik als ik presentaties geef, vooral onder jongeren.’
Juist onder jongeren is er veel bezorgdheid, door u omschreven als ‘wereldsmartenpijn’: een gevoel van ontreddering vanwege het vooruitzicht van een apocalyptische toekomst. 
‘We worden telkens geconfronteerd met nieuwe vormen van ecocide, de vernietiging van ecosystemen door de mens. Het gaat door de stijgende temperaturen bijvoorbeeld steeds slechter met het Great Barrier Reef, het grootste koraalrif ter wereld. Daar maak ik me kwaad over en met mij heel veel anderen; de meeste mensen willen dit helemaal niet, maar het wordt ons opgelegd door een wereld waarin een steeds kleiner groepje rijken en grote bedrijven de dienst uitmaakt.’
<blockquote>‘Als we ons afscheiden van de natuur, verbreken we het contact met ons evolutionaire verleden en veroorzaken we existentieel lijden.’ </blockquote>
Als de meeste mensen dit niet willen, waarom laten we het dan gebeuren?
‘Mensen zijn niet dom, maar vaak onwetend. Het antropoceen is het tijdperk waarin de mens doet alsof het mogelijk is om gescheiden van de natuur te leven. Dat veel van jouw landgenoten het geluid van de leeuwerik niet meer kennen is een symptoom van terugval in ons ecologisch bewustzijn, van eco-agnosie, oftewel onwetendheid over ecologie. Soms uitmondend in ecofobie of biofobie, angst voor het leven. Er is vooral in de westerse wereld een pandemie van mentale ziekten, van eenzaamheid, burn-outs, gebrek aan zingeving. Die psychologische ontevredenheid en instabiliteit valt niet los te zien van de illusie dat wij autonome wezens zouden zijn. Als we ons afscheiden van de natuur, verbreken we het contact met ons evolutionaire verleden en veroorzaken we existentieel lijden.’ 
Gaat een symbiotische toekomst ons er ook mentaal weer bovenop helpen?
‘In het tweede deel van mijn boek sta ik uitgebreid stil bij positieve aarde-emoties. Woorden die uitdrukking geven aan het gevoel als je wél de leeuwerik hoort, van biofilie, hartstochtelijke liefde voor het leven. Ik leun daarbij onder andere op het werk van de Australische auteur Elyne Mitchell, die het woord ‘aardgeest’ gebruikte. Een gevoel van onderlinge verbondenheid met andere wezens, van de eenheid van al het leven, het besef onderdeel te zijn van iets groters. Als je je ervoor openstelt, kun je die ‘aardgeest’ zelf ervaren. Door vogels te kijken, te bosbaden, de zee te zien en beleven. Het gevoel van verbondenheid roept een respectvolle houding op naar alles wat leeft. Je zou het spiritueel kunnen noemen. Het helpt ons om ons te richten op wat er echt toedoet in het leven. Laten we daarmee aan de slag gaan. Dat kan ik niet nu mijn eentje, het is een collectieve taak.’
<div class="info-box">
<h5>VRIJ NEDERLAND VERNIEUWT</h5>
Er gaat veel veranderen bij Vrij Nederland. Zo gaan we de redactie uitbreiden, de website en het blad opnieuw vormgeven en ons meer richten op onze oorspronkelijke missie. Benieuwd? Lees <a href="https://www.vn.nl/vrij-nederland-vernieuwt/">hier</a> meer!
</div>

Michiel Bussink

Klimaatverandering vraagt om nieuwe taal

Achtergrond

Op een warme zomerdag in juni vorig jaar liep Meine Koopmans door zijn weilanden op Texel en rook hij het door zon en wind gedroogde kruidenrijke hooi. Het gras op het ongemaaide deel oogde frisgroen en levendig. Leeuweriken zongen hun hoogste lied. ‘Rustig aan, Meine, neem even de tijd dit alles in je op te nemen,’ zei hij tegen zichzelf. ‘Op dit moment voel, hoor en ruik ik wat mijn koeien de komende winter gaan eten.’
Een poëtische boer, deze Meine Koopmans van de biologisch-dynamische boerderij de Novalishoeve op Texel. Niet bepaald gemiddeld. Hooi? Het overgrote deel van de Nederlandse melkveehouders verwerkt het gemaaide gras tot kuilvoer. Leeuweriken? Die zijn in Nederland zeldzaam geworden.
De citaten komen uit de ‘Boerentroonrede’ die hij in januari in de Brabanthallen uitsprak op de jaarlijkse beurs van de biologische landbouw. Ook uit de rest van zijn verhaal bleek dat hij niet het type boer is die met brandend asbest een snelweg gaat blokkeren. ‘Laten we stoppen met het misbruiken van onze planeet en gaan werken aan een gezond makende omgeving, de levende aarde, de planten- en dierenwereld.’
Voor de landbouw betekent dat volgens Koopmans ‘het boerenbedrijf niet langer als biochemische fabriek zien, maar als levend organisme, zoals dat honderd jaar geleden is verwoord bij het ontstaan van de biologisch-dynamische landbouw.’
Meine Koopmans hoort tot het bescheiden groepje van 156 Nederlandse biologisch-dynamische boeren (zevenduizend wereldwijd). Een minderheid binnen een minderheid van ruim tweeduizend biologische boeren in ons land, die zo’n 4 procent van het totaal aantal boeren uitmaken. Met Pinksteren is het honderd jaar geleden dat Rudolf Steiner, de grondlegger van de antroposofie, in het toen nog Duitse Koberwitz een aantal lezingen hield. Die worden gezien als het begin van de biologisch-dynamische (BD) landbouw. Het was de eerste beweging die in georganiseerd verband kritiek had op de toen net begonnen industrialisering van de landbouw met bijbehorend gebruik van kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Een van de belangrijkste uitgangspunten van de BD’ers: als je voor een levendige, gezonde bodem zorgt, krijg je vanzelf weerbare planten die gezonde en vitale voeding leveren.
<div class="info-box">
<h5>VRIJ NEDERLAND VERNIEUWT</h5>
Er gaat veel veranderen bij Vrij Nederland. Zo gaan we de redactie uitbreiden, de website en het blad opnieuw vormgeven en ons meer richten op onze oorspronkelijke missie. Benieuwd? Lees <a href="https://www.vn.nl/vrij-nederland-vernieuwt/" target="_blank" rel="noopener">hier</a> meer.
</div>
<h5>loverendale</h5>
Behalve dat ze, net als hun ‘gewone’ biologische collega’s, geen kunstmest en bestrijdingsmiddelen gebruiken, gaan de BD-boeren nog een aantal stappen verder met hun milieu- en diervriendelijke bedrijfsvoering. Zo worden koeien niet onthoornd, hebben ze een stier bij de kudde lopen, zoals er ook hanen bij de kippen scharrelen, het veevoer verbouwen ze op eigen bedrijf of in de buurt. Vaak doen de BD-bedrijven aan directe vermarkting, met een eigen winkel of abonnementensysteem, waardoor er veel mensen op het erf komen. ‘De Novalishoeve op Texel, De Stadsboerderij in Almere, de Fruittuin van West (Amsterdam), de Riddamerhoeve in Amstelveen, de Genneperhoeve in Eindhoven: allemaal BD-bedrijven met een enorme uitstraling waar jaarlijks honderdduizenden mensen komen’, vertelt Bert van Ruitenbeek, directeur van BD-keuringsinstantie Demeter. ‘Het is niet voor niets dat je ze heel vaak ziet in tv-programma’s als Binnenste Buiten. Zo vaak, dat het bijna greenwashing wordt.’
Van Ruitenbeek bedoelt daarmee te zeggen dat het beeld zou kunnen ontstaan dat de hele Nederlandse landbouw er zo uit ziet als op de idyllische BD-bedrijven. Terwijl het vaak eilandjes zijn te midden van een zee van intensieve landbouw en veeteelt, waar de meeste dieren achter gesloten deuren zitten en de boer eenzaam met zijn trekker op monotone akkers en weilanden rijdt.
<blockquote>Er wordt momenteel genoeg voedsel geproduceerd voor ruim 10 miljard mensen. Dat er toch honger en ondervoeding bestaan, komt door oorlog, geweld en ongelijke verdeling.</blockquote>
De honderdjarige BD-geschiedenis is er een van eigenwijze pioniers die tegen de hoofdstroom in roeien. ‘Met een opvallende rol voor kapitaalkrachtige vrouwen,’ volgens journalist Ellen Winkel, die de geschiedenis van de Nederlandse BD-landbouw te boek stelde (De aarde zal weer vruchtbaar zijn, 2012).
De Nederlandse kunstverzamelaar, grootgrondbezitster en ministersdochter Maria Tak van Poortvliet was zo’n vrouw. Toen ze in de jaren twintig kennismaakte met de biologisch-dynamische landbouwvisie besloot ze die toe te passen op de landerijen rond haar villa Loverendale in het Zeeuwse Domburg. ‘Voor het geluk van de mensheid,’ was haar motto. In 1927 stelde ze de Duitse bodemwetenschapper Ehrenfried Pfeiffer als bedrijfsleider aan, een leerling van Steiner. Ondanks een meewarige Zeeuwse gemeenschap, de nodige mislukkingen en financiële tegenslagen, bleken na zeven jaar de opbrengsten van de BD-landbouw op Loverendale prima. Waarna van heinde en ver mensen kwamen kennismaken met het biologisch-dynamische experiment. Uit Nederland, maar ook uit Duitsland, Zwitserland, Frankrijk, de Verenigde Staten en Egypte. Loverendale is de oudste nog werkzame BD-boerderij in Nederland.
<h5>milieubeweging</h5>
Ehrenfried Pfeiffer vertrok in 1936 van Loverendale om zijn Zeeuwse ervaringen te delen middels lezingen en boeken. Maar nadat de nazi’s de antroposofie verboden, werd het hem in 1940 te heet onder de voeten in Europa en vertrok hij met zijn gezin naar de Verenigde Staten. Daar begon hij een biologisch-dynamische boerderij en werd hij de grondlegger van de Amerikaanse biologisch-dynamische beweging. In de jaren vijftig begeleidde hij Marjorie Spock (zus van de beroemde kinderarts Dr. Spock) en Mary Richards bij het opzetten van hun biologisch-dynamische tuinderij op Long Island, New York. Maar de gifvrije groenteteelt was de vrouwen niet gegund. De federale regering besproeide met vliegtuigen hele delen van de noordoostelijke regio van de VS met het insectenbestrijdingsmiddel DDT. Inclusief Spock en Richards biologische tuinderij. Wanhopig probeerden de BD-vrouwen een deel van hun groenten te redden door ze af te dekken met plastic zeil. Maar de DDT en het bijbehorende hulpmiddel brandden dwars door het plastic heen.
Niet alleen werden hun zorgvuldig gekoesterde bodem en groenten vergiftigd. Het DDT bleek ook verregaande gevolgen te hebben voor de natuur, inclusief het bijna uitsterven van roofvogels zoals de iconische Amerikaanse zeearend. De rechtszaak die de tuindersvrouwen aanspanden tegen het besproeien van hun akkers, wordt gezien als de eerste milieurechtzaak in de geschiedenis. Ondanks de honderdduizend dollar die de vrouwen aan onderzoek en proceskosten besteedden, verloren ze de zaak. Maar de onderzoeksgegevens die Pfeiffer, Spock en Richards verzamelden over de gevolgen van het DDT-gebruik, deelden ze met schrijfster en bioloog Rachel Carson. Die gebruikte het als belangrijkste bron voor haar boek Silent Spring dat in 1962 verscheen (in 1964 vertaald als Dode lente). Het zou uitgroeien tot een wereldberoemd boek. Het gaf de aanzet voor het ontstaan van de milieubeweging en het uiteindelijke verbod op gebruik van het extreem giftige DDT, in de meeste landen.
<h5>oorlog</h5>
Net als in de tijd van Carson heeft de biologische landbouw tegenwoordig te maken met negatieve beeldvorming. ‘Daar wil je niet bij horen,’ is de sfeer onder reguliere boeren. De BBB zet op sociale media de biologische collega’s van de reguliere boerenachterban in de ‘geitenwollensokken’-hoek. In het licht van de miljarden business die de biologische sector wereldwijd is en het officiële EU-streven naar 25 procent biologisch in 2030, een wel erg versleten cliché.
<blockquote>Al is dat wat esoterische kantje slechts een van de vele kenmerken van de BD-landbouw, het heeft wel invloed op de beeldvorming: ‘BD’ers, dat zijn toch gekkies?’</blockquote>
Eén argument komt in de maatschappelijke discussies over landbouw en voeding steevast om de hoek kijken: ‘Met biologisch(dynamische) landbouw kun je de wereld niet voeden.’ Kunstmest is nu eenmaal nodig om opbrengsten te verhogen en chemische bestrijdingsmiddelen om gewassen te beschermen tegen ziekten en plagen, volgens die redenering. De opbrengsten per hectare zijn in de biologisch(-dynamische) landbouw inderdaad vaak een beetje lager, maar daar zit het probleem niet. Er wordt momenteel genoeg voedsel geproduceerd voor ruim 10 miljard mensen, volgens de VN-commissie voor voedselzekerheid. Dat er desondanks honger en ondervoeding bestaan, komt door oorlog, geweld en ongelijke verdeling, niet door gebrek aan voedsel. Wel is een kleinere veestapel nodig om een eerlijke verdeling van voedsel mogelijk te maken. Omdat de bio(dynamische)richtlijnen intensieve veehouderij verbieden, betekent een volledig biologische landbouw automatisch een kleinere veestapel.
<h5>wie is hier nou gek?</h5>
De dynamische variant van het biologische boeren kan nog op meer scepsis rekenen dan de ‘gewone’ biologische. De Engelstalige Wikipedia noemt ‘biodynamic farming’ ‘een vorm van alternatieve landbouw gebaseerd op ‘pseudowetenschappelijke en esoterische concepten’. Dat verwijst onder andere naar het rekening houden met de maanstanden, zoals sommige biodynamische tuinders doen en het gebruik van preparaten: een soort homeopathisch middel dat over de akkers wordt gesproeid en gunstig zou zijn voor de bodemvruchtbaarheid. De eventuele werking daarvan is niet met de reguliere wetenschappelijke methoden te verklaren. Desondanks gingen bijvoorbeeld gangbare Franse wijnboeren, die zagen dat hun biologisch-dynamische collega’s hogere opbrengsten haalden, vervolgens óók die preparaten gebruiken.
Al is dat wat esoterische kantje slechts een van de vele kenmerken van de BD-landbouw, het heeft wel invloed op de beeldvorming: ‘BD’ers, dat zijn toch gekkies?’, kreeg een BD-boerin te horen toen ze een zaal toesprak. Waarop de boerin repliceerde: ‘Ik zie op ons bedrijf koeien met hoorns, varkens op stro, bloemranden rond de akkers, heel veel vogels. Dat is toch precies wat iedereen wil? Dus wie is er hier nou gek?’
<h5>zorgboerderijen</h5>
Ook al is de biodynamische landbouw tot nu toe klein gebleven, de impact van die groep eigenzinnige boeren strekt verder dan de eigen kring. Vooral omdat de BD-landbouw een kraamkamer is gebleken voor allerlei initiatieven die later elders breed navolging kregen. Het fenomeen groente-abonnementen bijvoorbeeld, waarbij consumenten (meestal) wekelijks een tas groenten en fruit krijgen geleverd, is bedacht en geïntroduceerd door biodynamische boeren. Een manier om onafhankelijker te zijn van de machtige supermarkten en tussenhandel.
<blockquote>De onderliggende filosofie is dat de landbouw niet om financieel-economisch rendement zou moeten draaien, maar om maatschappelijke behoeften met respect voor al het leven.</blockquote>
‘Het waren na de oorlog antroposofische gehandicapteninstellingen die een BD-tuin of boerderij startten, omdat het helend was voor cliënten om er te werken,’ vertelt journalist Winkel. Op een gegeven moment gingen bestaande BD-bedrijven zoals Loverendale hun bedrijf combineren met zorg, waarna dat ook elders in de landbouw werd opgepikt. Inmiddels kennen we in Nederland zo’n twaalfhonderd zorgboerderijen. In de jaren tachtig werd er vanuit de BD-hoek Stichting Grondbeheer opgericht die landbouwgrond opkoopt, om die voordelig aan BD-boeren te verpachten. De laatste jaren is het idee afgekeken en schieten de initiatieven uit de grond van burgers die landbouwgrond opkopen om die te verpachten aan milieu- en natuurvriendelijke boeren. Ook in de jaren tachtig waren het betrokkenen bij de biologisch-dynamische landbouw die mede het initiatief namen voor het oprichten van een mens- en milieuvriendelijke bank, de Triodos Bank. Het kon destijds vanuit de rest van de bankwereld op grote meewarigheid rekenen, maar inmiddels is het een gerespecteerde bank.
<h5>respect voor het leven</h5>
Je zou kunnen zeggen dat het blijkbaar tijd kost voordat alternatieve ideeën gemeengoed worden. Zeker als de uitvoering van die ideeën ten koste gaat van gevestigde belangen. Zoals in de jaren zestig de industrie een verbod op DDT probeerde tegen te houden, zo proberen de huidige agrochemische producenten een verbod op onkruidbestrijdingsmiddel Roundup en andere strengere EU-regels voor bestrijdingsmiddelen te voorkomen. Vaak met succes en steun van een deel van de gangbare boeren, die hun hele bedrijf op die chemie hebben ingericht en daarom niet makkelijk het roer om kunnen gooien. Maar ook omdat ze niet anders geleerd hebben in het reguliere landbouwonderwijs.
Op de Wageningse Landbouwuniversiteit, agrarische hogescholen en middelbare agrarische scholen is nog steeds het dominante paradigma dat de aanstaande boeren als ideaalbeeld krijgen voorgehouden: met behulp van ingekochte inputs – chemie, kunstmest, veevoer – zoveel mogelijk kilo’s produceren. Heel anders dan dat de jongens, meiden en zij-instromende jonge boeren krijgen onderwezen op de Warmonderhof in Dronten, de enige biologisch-dynamische landbouwopleiding in Europa. Daar leren ze behalve koeien melken, akkers zonder gif onkruidvrij houden en de bodem optimaal bemesten ook iets over de onderliggende filosofie. Dat de landbouw niet om financieel-economisch rendement zou moeten draaien, maar om maatschappelijke behoeften met respect voor al het leven. BD-boer Meine Koopmans verwoordde het aan het eind van zijn Boerentroonrede zo. ‘Hier zitten we dan, met elke dag weer de bewuste keuze om trouw te blijven aan het ritme van de aarde, de natuur – die ons werkelijk voedt en ondersteunt – en aan ons hart.’

Een goed alternatief voor intensieve landbouw en veeteelt bestaat al lang

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1512498766%3Fsecret_token%3Ds-4LK0Nhm9pAt&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿</iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren.
</div>
Wij mensen zijn geen individuen. Ons lichaam is namelijk niet één organisme, maar een ecosysteem, met massa’s micro-organismen op onze huid, in onze darmen, in onze ogen, longen en alle andere denkbare fysieke krochten. We dragen honderdduizend miljard bacteriën en andere eencelligen met ons mee, minstens duizend verschillende soorten. Daarmee hebben we meer niet-menselijke genen bij ons dan humaan erfelijk materiaal. Bah, vies, akelig, denken we dan in eerste instantie misschien. Want we hebben geleerd dat bacteriën onhygiënisch en gevaarlijk zijn. Soms is dat inderdaad zo, maar dat zijn de uitzonderingen: het overgrote deel van de bacteriën en schimmels dat in en op ons leeft, is onontbeerlijk. Voor het functioneren van onze organen, voor het opnemen van voedingsstoffen, voor bescherming tegen virussen. Voor onze gezondheid dus, niet alleen fysiek, maar zeker ook mentaal. Dat blijkt uit onderzoek: proefdieren die bijvoorbeeld de darmflora van depressieve mensen kregen toegediend, werden zelf ook neerslachtig, anders dan proefdieren die lichaamsmateriaal van levenslustigen binnenkregen.
Wij zijn kortom symbiotische wezens: een verandering in de gemeenschap van voor ons blote oog onzichtbare lichaamsbewoners beïnvloedt ons welbevinden. Zo wordt bijvoorbeeld de verdubbeling in dertig jaar van het aantal mensen met allergieën en andere auto-immuunziektes in verband gebracht met onze veranderde darmflora en -fauna. Volgens Emeran Mayer, een Duits-Amerikaanse hoogleraar gastro-enterologie, kunnen ook aandoeningen als obesitas, hart- en vaatziekten, allerlei ontstekingsziektes en depressies niet los gezien worden van de toestand van de verzameling micro-organismen. Oftewel ons microbioom, onze interne biodiversiteit.
Hoe wij als gastheren samenwerken met dat microbioom wordt op verschillende plekken in de wereld onderzocht. Zoals de darmflora van negentig- en honderdjarigen in de befaamde Blue Zones, regio’s als Sardinië en Okinawa in Japan, waar mensen relatief oud worden. De onderzochte hoogbejaarden blijken niet zo zeer meer bacteriën bij zich te dragen, maar wel een twee keer zo hoge diversiteit als de gemiddelde volwassenen. Deze biodiverse ouderen waren gezonder, gebruikten minder medicijnen en hadden een langere levensverwachting.
Emeran Mayer gaat er uitgebreid op in in zijn boek The Mind Gut Connection. Hij is blij verrast dat na dertig jaar specialistisch darmenonderzoek zijn onderwerp ineens in het brandpunt van de belangstelling staat. ‘We zijn ons brein,’ vond hersenonderzoeker Dick Swaab in 2010. Dat blijkt nogal eenzijdig, op zijn zachtst gezegd. We zijn ook onze darmen. In de maag, dikke en dunne darm huist ons immuunsysteem. Inclusief een groot deel van onze hormonen die onze slaap, eetlust, pijnbeleving en stemming reguleren. Ons darmstelsel wordt aangedreven door een zenuwstelsel dat redelijk autonoom van de hersenen kan functioneren en is met een oppervlakte van 450 vierkante meter groter dan onze huid. ‘Het is een belangrijk raakvlak met ons milieu,’ volgens Mayer. ‘Net zoals in natuurlijke ecosystemen wordt de gezondheid van onze darmen bepaald door de diversiteit en de overvloed aan verschillende soorten bacteriën en andere micro-organismen, in wel duizend varianten.’ Hoe groter de diversiteit van ons microbioom, hoe weerbaarder en resistenter tegen ziektes. ‘Met minder kans op chronische ziektes zoals diabetes 2, obesitas, geheugenverlies, Parkinson en depressies.’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-566851" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2023/05/6-640x906.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2023/05/6-640x906.jpg 640w" alt="" width="640" height="906" />
<h5>Microbacteriële partners</h5>
Maar hoe komen we aan die innerlijke biodiversiteit? Het begint met onze moeder: via haar geboortekanaal ontvingen we de eerste cruciale porties heilzame microben, aangevuld via de moedermelk. Dat valt terug te zien in de statistieken: kinderen die met de keizersnede zijn gehaald of die geen borstvoeding kregen, hebben later grotere kans op het ontwikkelen van allergieën. Het is niet zo verwonderlijk dat antibiotica gebruiken, ook al is dat soms onvermijdelijk, een flinke aanslag op onze bacteriële rijkdom betekent. Patiënten met een rijke darmflora hebben die na een antibioticakuur wel sneller weer op orde dan zieken die voorafgaand aan de kuur van binnen met een meer monoculturele microbiële gemeenschap leven.
<blockquote>Dit door de officiële voedselrichtlijnen voorgeschreven advies klinkt ons bekend in de oren, maar de meeste westerlingen houden zich niet aan dat gezonde dieet.</blockquote>
Eet vooral veel verse groenten en fruit, noten, vezelrijk, onbewerkt voedsel, een beetje zuivel en vis en ongeveer een keer in de week wat vlees. Dit door de officiële voedselrichtlijnen voorgeschreven advies klinkt ons bekend in de oren. Het is een stuk gezonder dan een dieet van veel vlees, suiker, zout, witbrood, bewerkt en ultra bewerkt, industrieel kant-en-klaar-voedsel. Om verschillende redenen, maar naar nu blijkt óók omdat een in hoofdzaak plantaardig en vezelrijk dieet ons een rijker microbioom oplevert. De meeste westerlingen houden zich niet aan dat gezonde dieet. Dat zien wetenschappers terug onder hun microscopen. Wanneer ze het microbioom van bijvoorbeeld stedelingen in Noord-Amerika bekijken, is dat veertig procent minder divers dan wanneer ze dat van jager-verzamelaars in het Amazonewoud en in de Grote Slenk in Oost-Afrika onder de loep nemen.
Dergelijke onderzoeksresultaten brachten de Britse hoogleraar Medische microbiologie Graham Rook op het idee eens goed naar de evolutie te kijken. Gewervelde dieren ontstonden vanaf 500 miljoen jaar geleden dankzij het eerste leven op aarde, de micro-organismen. Amfibieën, reptielen, vogels en zoogdieren ontwikkelden in voortdurende wisselwerking met die micro-organismen een ingewikkeld immuunsysteem. Rook: ‘Dat systeem “kweekt” honderden verschillende soorten microbacteriële partners en houdt tegelijkertijd schadelijke bacteriën, virussen en dergelijke buiten de deur.’
<h5>Grond eten</h5>
Behalve via hun moeder en via voeding kregen onze verre voorouders een grote diversiteit aan micro-organismen binnen via hun leefomgeving, waaronder de grond. Letterlijk door ervan te eten. ‘Alle jonge gewervelde dieren hebben de neiging om grond te eten. Ook menselijke baby’s,’ aldus Rook.’ Als je baby’s buiten hun gang laat gaan, stoppen ze dagelijks twintig gram grond in hun mond. Volgens Rook had Freud het mis toen hij beweerde dat dat iets van doen had met de seksuele ontwikkeling van het kind. ‘Een veel logischere verklaring is dat baby’s daarmee waardevolle micro-organismen opnemen.’ Geofagie, het eten van grond of klei, is onder sommige inheemse bevolkingsgroepen nog steeds gebruikelijk, vooral onder zwangere vrouwen, om daarmee gebrek aan bepaalde nutriënten te ondervangen.
Dat bracht Rook op het idee voor de aanzet voor een nieuwe theorie: de Old Friends-hypothese, ook wel Biodiversity-hypothese of Biodiversiteit-gezondheidshypothese genoemd. De basis van die hypothese is dat ons immuunsysteem biodiverse microbacteriën van buiten nodig heeft om goed te kunnen functioneren. Oftewel de ‘old friends’, waarmee we zijn geëvolueerd. Zowel van onze moeders, als die uit de natuurlijke omgeving. De hausse aan allerlei welvaartsziekten wordt dus onder andere veroorzaakt doordat we grotendeels in stedelijke gebieden wonen en te weinig in contact komen met een natuurrijke omgeving.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-566853" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2023/05/9-640x866.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2023/05/9-640x866.jpg 640w" alt="" width="640" height="866" />
<h5>Hutterietenstof</h5>
Met geld van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) zijn de universiteiten van Leiden, Amsterdam en Maastricht dit jaar begonnen de relatie te onderzoeken tussen de natuurlijke rijkdom in ons lichaam en die in planten, bodem en voeding. De onderzoeksprogramma’s kwamen er mede dankzij Marco van Es van Stichting Bac2nature. Twintig jaar lang werkte deze chemisch technoloog voor een bedrijf dat probiotica ontwikkelt. ‘De meeste immuun-gerelateerde ziektes houden verband met verarmde diversiteit van ons darmmicrobioom. Maar ik kwam erachter dat de diversiteit van ons microbioom niet zozeer gebaat is bij industriële probiotica.’ Wel bij diverse, plantaardige voeding én meer contact met planten, bomen, dieren, bodem. Alleen valt daar voor een probioticabedrijf niks mee te verdienen. Van Es besloot daarom voor zichzelf te beginnen en het bewustzijn erover in Nederland aan te wakkeren door onderzoek aan te jagen en kennis beschikbaar te maken. ‘Ik vind dit een ongelofelijk fascinerend onderwerp. Omdat op een meetbare manier blijkt dat wij mensen onlosmakelijk verbonden zijn met onze omgeving.’
Van Es vertelt over verschillende buitenlandse onderzoeken die de Biodiversiteits-gezondheidshypothese ondersteunen. Zoals Finse onderzoekers die een groep kinderen in de leeftijd van drie tot vijf jaar in tweeën opdeelde. De ene groep kinderen speelde gedurende twee weken op een speelplaats met een microbieel rijk bodemleven. De andere groep op een zanderige speelplaats, arm aan bacteriën. Na vier weken hadden de kinderen op de meer ‘natuurlijke’ speelplaats een gevarieerder darmmicrobioom en uit hun bloedwaarden bleek een grotere weerbaarheid tegen immuunziekten.
Verrassende resultaten kwamen ook uit een Amerikaans onderzoek onder kinderen op het platteland. De ene groep bestond uit amish, de andere uit hutterieten: twee gesloten plattelandsgemeenschappen met strenge protestantse leefwijzen die erg op elkaar lijken. Met één groot verschil: de amish bewerken hun land nog zoals meer dan honderd jaar geleden, met paard en wagen en zonder chemische bestrijdingsmiddelen; de hutterieten daarentegen hebben de intensieve, industriële landbouwmethoden, inclusief chemiegebruik volledig omarmd. Amish kinderen bleken vier tot zes keer zo weinig last te hebben van astma en andere allergieën. Laboratoriumonderzoek toonde een oorzakelijk verband aan met het microbieel veel gevarieerdere stof in de huizen van de amish kinderen. Muizen die stof van amish huishoudens kregen toegediend werden gezonder, van het hutterietenstof werden de muizen ongezonder.
Nu zou je misschien de conclusie kunnen trekken dat we onze hygiënische manier van leven overboord moeten zetten: laat baby’s lekker hun mondjes vol modder proppen als ze in de tuin rondkruipen, stop met handen wassen, laat het vaatdoekje op het aanrecht gewoon een paar weken liggen. Maar dat is toch iets te simpel. ‘Juist hygiënische maatregelen zoals fatsoenlijke riolering hebben ons de afgelopen eeuwen enorme gezondheidswinst opgeleverd,’ erkent van Es. ‘Maar het is niet handig om het kind met het badwater weg te gooien. Contact met de paar promille ziekmakende bacteriën moeten we vermijden, de rest hebben we hard nodig.’ Meer blootstelling aan natuurlijke bacteriën beschermt juist tegen ziekmakende bacteriën en maakt ons anderszins gezonder.

<h5>Microbacteriële rijkdom</h5>
Stel dat de biodiversiteitsgezondheidshypothese klopt, wat betekent dat dan voor onze landbouw, voeding en de inrichting van onze huizen en steden? Uiteindelijk komt de microbacteriële rijkdom uit de bodem. Daar huist een derde van de biodiversiteit op aarde. Maar het gaat nogal slecht met de Nederlandse landbouwbodems door overbemesting, chemische bestrijdingsmiddelen, zware landbouwmachines, verdroging en monoculturen.
<blockquote>‘Bijdragen aan meer biodiversiteit betekent voor ons een meer weerbare gezondheid. Met dat besef breng je de natuur weer bij je naar binnen.’</blockquote>
Daardoor is een flink deel van het bodemleven verdwenen, met uitzondering van die paar procent biologisch bebouwde landbouwgrond, waar het bodemmicrobioom veel rijker is. Wat voor invloed heeft dat op onze voeding en gezondheid? Dat wordt nu onderzocht door wetenschappers van onder andere de Universiteit van Maastricht en het Louis Bolk Instituut. Die gaan bijvoorbeeld tomaten geteeld op substraat vergelijken met tomaten van de volle grond en de invloed op ons darmmicrobioom. Er is wel onderzoek dat een indruk geeft van die invloed. De Oostenrijkse Universiteit van Graz vergeleek met chemische middelen geteelde appels met biologische appels. Die laatste bleken een veel grotere rijkdom aan bacteriën en schimmels te bevatten, waaronder ook meer bacteriën die als gezondmakend worden gezien.
<h5>Weerbare gezondheid</h5>
Microbioom in bodem, plant, voeding en mens, het hangt allemaal nauw samen, zoveel is wel duidelijk. Vandaar dat we de gezondheidsrichtlijnen die we voor onszelf hanteren, ook voor de aarde moeten aanhouden, vindt de wereldwijde beweging One Health: een natuurrijke landbouw is zowel goed voor onze eigen microben als voor die in de bodem en elders op de wereld. Naast ‘One Health’ heeft deze integrale manier van kijken een stoet aan andere nieuwe woorden opgeleverd. Zoals ‘eco-holobiont’ en ‘holomicrobioom’, oftewel het alomvattende netwerk waarin de microben op aarde, inclusief die van onszelf, samenleven. Het ‘Symbioceen’, waar we volgens de Australische milieufilosoof Glenn Albrecht naar zouden moeten streven, doet recht aan de onlosmakelijke verbondenheid tussen mens en natuur. Anders dan het huidige tijdperk van het door menselijke vervuiling en klimaatverandering gedomineerde Antropoceen.
De vraag is of we kunnen wachten op meer hard bewijs voor de Biodiversiteitsgezondheidshypothese. Marco van Es: ‘De EU streeft naar vijfentwintig procent biologische landbouw in 2030. Dat is sowieso al de bedoeling. Als de hypothese klopt, en daar zijn nogal sterke aanwijzingen voor, is dat een extra argument.’ Hetzelfde geldt voor de inrichting van onze steden. ‘Die zijn we al groener aan het maken om hittestress te bestrijden. De gezondheidsvoordelen via een rijker microbioom komen daar nog eens bij.’
Het mooie van de nieuwe inzichten over het belang van het microbioom is dat natuur daarmee niet langer iets is dat buiten ons staat, vindt Van Es. ‘Bijdragen aan meer biodiversiteit betekent voor ons een meer weerbare gezondheid. Met dat besef breng je de natuur weer bij je naar binnen.’

Onze darmen zijn de sleutel tot een lang en gezond leven

Dat Nederland de efficiëntste landbouw ter wereld heeft is een sprookje. Boer Meino Smit bedacht een alternatief

Reportage

De slag om de polder: van wie is de grond in Nederland?

Boer Piet keerde het kapitaal de rug toe: ‘Landbouw is geen businessmodel’

De zonneparkstrijd: klimaatbelang versus natuur en landschap