Lang leve de Senaat

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

Je hebt de gebeeldhouwde openingszin van Honderd jaar eenzaamheid, u kent ’m vast uit het hoofd, en je hebt die, nog geornamenteerder (en nog een stuk langer), van Bezonken rood en van ‘Brief uit het verleden’ (uit Nader tot U). Maar dan heb je ook deze:
‘Begin 1880 schonk Hedwig Volkbein, een zeer wilskrachtige soldateske schoonheid van Weensen bloede – ondanks haar zeer gegronde twijfel betreffende de raadzaamheid van de instandhouding van het door God uitverkoren maar door de mensheid misprezen ras – in een met kostbaar fel scharlaken bekleed hemelbed waarvan de val bedrukt was met de gevorkte vleugels van het Habsburgse Huis en de satijnen hoes van het dekbed in massief maar verdoft gouddraad het wapen der Volkbeins droeg, op vijfenveertigjarige leeftijd het leven aan haar enige kind, een zoon, zeven dagen na het tijdstip waarop volgens de voorspelling van de arts haar ure had moeten komen.’ (De tweede zin mag er overigens ook wezen: ‘Zich omwendend op het slagveld, dat schudde op de maat van het gekletter der morgense paarden in de aangrenzende straat, als een generaal die grof en luisterrijk tegelijk het vaandel groet, noemde zij hem Felix, stiet hem van zich en stierf.’)
Aldus begint Djuna Barnes haar Nachtwoud, een van de bijzonderste en bevreemdendste romans die tijdens (de nadagen van) het modernisme, het interbellum zeg maar, zijn verschenen, en wel in 1936.
<blockquote>Nightwood stelt hoge eisen aan zijn lezers.</blockquote>
Nu spuug ik niet op een volzin, en toen ik deze eerste achter de kiezen had, in het originele Engels, dacht ik nog: Alright!, en: Bring ’em on! 
Maar Nightwood stelt hoge eisen aan zijn lezers. Ik heb zo het idee dat het boek ook een Engelstalige nu en dan naar de betekenis van een van die convolutische perioden laat tasten, als een blinde die slaat naar een ei.
<h5>Djuna Barnes 2.019</h5>
Alles welbeschouwd is die openingszin alleen maar lang, maar verder eigenlijk eenvoudig en glashelder te noemen. Deze daarentegen: ‘Soms ontmoeten wij een vrouw die beest is dat mens wordt. Elk harer bewegingen kan herleid worden tot het beeld van een vergeten ervaring; een fata morgana van een eeuwige bruiloft, geprojecteerd op de oerherinnering der mensheid; een even ondraaglijke vreugde als het droombeeld van een eland, statig schrijdend langs het middenpad, tussen de bomen, bekranst met oranjebloesem en een bruidssluier, één hoef geheven in de eenvoud van de angst, voortstappend met de schroomvallige gedrevenheid van het vlees dat mythe wordt; zoals ook de eenhoorn geen mens en ook geen echt beest is, maar de menselijke honger, borst aan borst gedrukt met zijn prooi’ … En het is beslist niet de enige van dit slag.
Misschien wel als keerzijde van Barnes’ emotionele ontreddering nadat haar geliefde Thelma Wood, een Amerikaanse beeldhouwster en tekenares, haar in 1928 had verlaten en waarvan zij zich in de jaren dat ze aan Nachtwoud werkte niet had weten te bevrijden: deze soms tot in het uitzinnige opgetuigde, maar wel syntactisch meticuleus in de hand gehouden en intellectueel veeleisende zinnen demonstreren beheersing. Kon ze de loop der dingen niet veranderen en zich laten voegen naar haar verlangen, wat ze wél kon was haar versie ervan op háár manier, zó en niet anders, op zijn manier subliem, op papier zetten.
Zou dit boek, als er een reïncarnatie van Djuna Barnes opstond, vandaag op dezelfde manier geschreven worden? Best mogelijk; in zekere zin zelfs: hopelijk wél. Aangezien je in de kunst eigenlijk maar beperkt van vooruitgang kunt spreken, het is niet zo dat er tegenwoordig wezenlijk béter, dat wil zeggen effectiever, geschreven wordt dan bijvoorbeeld tachtig jaar geleden, en aangezien van alles wat tegen de eenheidsworstendraaierij ingaat in ieder geval de moed en de intentie moeten worden toegejuicht, is er geen reden waarom een Djuna Barnes 2.019 niet al even tegendraads, weerbarstig en ja, moeilijk zou kunnen of mogen schrijven.
Maar wat vermoedelijk wél anders zou zijn, is het (al dan niet onbewuste) racisme en antisemitisme dat in Nachtwoud met de grootste vanzelfsprekendheid in het rond wordt gestrooid. Dat zou, gok ik, vandaag toch moeilijker liggen, en de hedendaagse reïncarnatie van T.S. Eliot – destijds groot pleitbezorger én redacteur van de roman bij uitgever Faber &amp; Faber – zou denkelijk niet de explicietste (homo)seksuele passages wegwieden, zoals wijlen de Nobelprijswinnaar dus gedaan heeft, maar wel dingen als ‘ongeoorloofd bloed’, ‘dezelfde royale kabbalistische neuslijn’, ‘de gang van de Wandelende Jood is al zijn zonen eigen. Waar en wanneer men hem ook tegenkomt, hij schijnt juist ergens vandaan te zijn gekomen – waar hij ook vandaan mag zijn gekomen –, ergens uit een land door hem eerder verslonden dan bewoond, ergens uit een geheime landstreek waar de aarde hem heeft gevoed al kan hij haar niet beërven’ – enzovoort, want er wordt nog meer uit dit vaatje getapt.
<blockquote>En dat is de wezenlijke ervaring die het boek overbrengt: taal als bezwering van de last van het leven.</blockquote>
Om nog te zwijgen van de uitvoerige beschrijving, in het eerste hoofdstuk, van ‘de neger die vroeger in het Cirque de Paris met een beer worstelde’ – daarin is het gebruik van dat naar het schijnt intussen verboden woord (‘nigger’ in het origineel) wérkelijk het minste kwaad.
Of hoe aspecten van een boek die bij het verschijnen ervan niemands speciale aandacht zouden hebben getrokken, tachtig jaar later de kern ervan haast uit het gezicht dreigen te doen verdwijnen, terwijl het destijds ‘scandaleuze’ – een roman bevolkt door uitsluitend mensen in de marge: biseksuelen, lesbiennes, een transgender-travestiet, circusvolk – nu nauwelijks nog tot een gefronste wenkbrauw zou leiden.
En wat is die kern dan wel?
<h5>Taal als bezwering van de last van het leven</h5>
Het verhaal is eenvoudig genoeg: de hierboven genoemde, bij zijn geboorte wees geworden Felix Volkbein (zijn verwekker Guido Volkbein was een half jaar eerder al overleden), zich uitgevend voor baron, trouwt in Parijs (waar Barnes zelf ook, zoals zovelen van de Amerikaanse Lost Generation, in de jaren twintig had gewoond) met de bloedjonge (maar toch al drankzuchtige en promiscue) Robin Vote, die hem na enige tijd een gehandicapte zoon schenkt, en vervolgens verlaat, waarna ze naar Amerika gaat. Daar krijgt ze een relatie met Nora Flood, alter ego van Barnes, met wie ze naar Parijs terugkeert, waarna ze ook haar hart breekt – nog meer relaties volgen, niemand van deze mensen weet hoe lief te hebben, hoe te leven, maar sterven kunnen ze ook niet.
Tussen hen in wordt – en daarmee zijn we dan wellicht bij het werkelijke hart van de roman beland – steeds weer dokter Matthew O’Connor opgevoerd, gynaecoloog zogenaamd (voor het beoefenen van de geneeskunde is hij niet bevoegd), Ierse Amerikaan en op Ierse wijze zéér goed van de tongriem gesneden, begaafde charlatan, travestiet, vrouw in een mannenlichaam, ongewijde biechtvader/moeder en raadsman/vrouw van zielen in nood. Hij krijgt de meeste tekst – en wat voor tekst: dit is, je kunt niet anders zeggen, virtuoos geraaskal, trapezewerk in een door Escher ontwerpen circus, door paniek aangedreven verbale acrobatiek.
En dat is de wezenlijke ervaring die het boek overbrengt: taal als bezwering van de last van het leven – vruchteloos en toch ook weer niet. Zolang de hoogmis van het vertellen wordt gecelebreerd, met dokter ‘Matthew-de-Machtige-korrel-zout-Dante-O’Connor’ als hogepriester van het verdriet, zolang is nog niet alles verloren en blijft er misschien iets als zin, of dan toch verlossing, mogelijk. Dat er daarbij ook enormiteiten en regelrechte nonsens, of op zijn minst ondoorgrondelijke orakelspreuken worden gedebiteerd maakt niet uit: er is nu eenmaal geen sluitende, voor iedereen geldige verklaring voor alles. ‘Verdriet bespeelt de ribben en niemand hoeft dadelijk zijn hand op iets te leggen: er is geen directe weg,’ zoals O’Connor tegen Nora zegt als zij hem in haar radeloosheid om het verdwijnen van Robin komt opzoeken. Maar evengoed heeft Barnes soms rake inzichten of verbluffende formuleringen in huis. ‘Ik verzeker u, Madame, als iemand ooit een hart op een schotel baarde, zou dat nog ‘Liefde’ zeggen terwijl het lag te stuiptrekken als een afgehakte kikkerpoot.’
<blockquote>Nachtwoud biedt grote intensiteit én interessantdoenerij, schitterend vuurwerk én hoofdpijnverwekkende ketelmuziek.</blockquote>
‘Ach – liefde, die vreselijke liefde,’ zoals O’Connor bij een andere gelegenheid zegt. Of, hetzelfde maar anders: ‘Rijs, eeuwige rivier: daar komt verdriet!’
Een observatie waaraan het zeer korte slothoofdstuk – dat Robin en Nora weer samenbrengt (zij het alleen letterlijk, ruimtelijk) en waarin Robin met Nora’s hond iets je zou haast zeggen sjamanistisch lijkt te doen –, raadselachtig en, opmerkelijk, geheel dialoogloos als het is, niets zal veranderen.
Om de dokter het laatste woord te geven: ‘Op een keer zei Pater Lucas tegen me: “Wees eenvoudig, Matthew, het leven is een eenvoudig boek, een open boek, lees het en wees eenvoudig als de dieren des velds; alleen maar ongelukkig zijn is niet genoeg – je moet ook weten hoe je dat moet zijn.”’
Een bijzonder boek? Jazeker, zonder meer.
<h5>Tierelantinitis</h5>
Maar dat Nachtwoud nooit een groot publiek zal bereiken staat wel vast. Zonder dat ik met zekerheid zou kunnen zeggen of die hoge drempel samengaat met een even hoge kwaliteit. Het is verbluffend en pretentieus, diepgravend en hoogdravend tegelijk, biedt grote intensiteit én interessantdoenerij, schitterend vuurwerk én hoofdpijnverwekkende ketelmuziek. Het is duidelijk beter dan die ellendige Steppenwolf van Hesse, negen jaren eerder verschenen – maar heeft toch ook iets van de zwakheden van dat boek.
En of het over het wezen van de liefde, want dat is uiteindelijk het thema, wérkelijk iets meer te melden heeft dan je ook uit Turks fruit kunt halen … Ik ben er niet echt van overtuigd.
(Voor wie de vertaling bezit, of weet te bemachtigen (want in druk is Nachtwoud bij de Bezige Bij niet meer): Gerardine Franken, Joyce- en Woolf-vertaalster, verdient respect voor haar manhaftige poging deze hondsmoeilijke tekst ook in het Nederlands gestalte te geven. Tegelijk valt er, helaas, nogal wat af te dingen op haar vertaling, waarvan het fundament 56 jaar oud is, en de definitieve versie bij de tweede, ‘geheel herziene’ druk van Nachtwoud in 1979 verscheen.
‘Elk harer bewegingen’: in een Nederlandse tekst uit 1936 zou dat helemaal niet vreemd geklonken hebben, en ik vind het verdedigbaar om die vorm in 1963 te gebruiken, en hem in 1979 te handhaven – daar liggen wat mij betreft de moeilijkheden niet. Maar Franken is bezweken voor de verleiding van zowel de plechtstatigheid als het opgeschroefde, de tierelantinitis, die het origineel, hoewel beslist niet geschreven volgens het ‘Doe maar gewoon’-parool, op deze manier niet bezit. En verder is deze overzetting er een van de uitleggerige, soms haast uitsloverige soort, met veel extra omhaal van woorden (het flagrantste voorbeeld is een zin die in het origineel 24 woorden omvat, en in de vertaling exact het dubbele daarvan: 48), hier en daar ook weleens om een onhelderheid of moeilijkheid in het origineel aan het gezicht te onttrekken.
Neem de tweede zin, hierboven geciteerd: ‘(&#8230;) het slagveld, dat schudde op de maat van het rauwige gekletter der morgense paarden in de aangrenzende straat (&#8230;)’. Ik ben zo vrij geweest dat ‘rauwige’, dat er in het origineel volstrekt niet staat (‘(&#8230;) which shook to the clatter of morning horses in the street beyond’), te schrappen, maar eigenlijk moet ook dat ‘op de maat’ weg; en wat die ‘morgense’ paarden betreft: nou jaaa…
Tegelijk is erkentelijkheid op zijn plaats, want tenzij uw beheersing van het Engels van Olympisch niveau is (en vleit u zichzelf niet al te zeer: dat is zeer waarschijnlijk niet zo), zult u meer dan eens mistasten bij het interpreteren, waarbij deze vertaling dan een uitkomst is, en al is een betere beslist denkbaar: doe het eerst maar eens, om dit kluwen te ontwarren, draadje voor draadje, en wel in tijden vóór internet, waarin het uitwisselen van informatie zoveel minder snel ging en je niet ‘even’ een collega of expert kon raadplegen, desnoods aan het andere eind van de wereld. Ja, er staan aperte missers in. Niemand is volmaakt.

Herman Jacobs

De ongelezen boeken uit de kast #3: ‘Nachtwoud’ van Djuna Barnes

Vele jaren later, ruim vijfentwintig na aanschaf om precies te zijn, gezeten in een leesstoel die ik toen nog niet bezat, leer ik dan eindelijk de destijds hooggeroemde trilogie Familiecircus van de toen net gestorven Servische literaire reus Danilo Kiš daadwerkelijk kennen, door De Bezige Bij eind 1993, na de drie boeken eerder afzonderlijk te hebben gepubliceerd, in één dikke, intussen al flink vergeelde paperback bij elkaar gebracht. Een korte verhalenbundel, geen honderd pagina’s dik, Kinderleed; een relatief korte roman, met de wat vreemde titel Tuin, as; en ten slotte een wat langere roman, Zandloper.
Ik heb er drie dagen de tijd voor genomen – en nu wil het geval dat ik op de middelste daarvan, 21 februari, op de volgende passage (uit Zandloper) stuit:
‘Als alles gebeurt volgens de streng deterministische wetten van de God-natuur, volgens het algemene principe causa sui, dan kan er geen sprake zijn van toeval als objectief fenomeen, noch op kosmische schaal, noch in de simpelste verschijningsvormen, zoals, bij voorbeeld, wanneer iemand zijn boek in de trein laat liggen (…), en wanneer iemand anders (door voorbestemming?) op diezelfde plaats gaat zitten en daar een in zwart leer gebonden boek vindt (Tractatus theologico-politicus), dat op die ander een blijvende, sterke invloed zal uitoefenen.’
21 februari, dat wist ik niet maar een vriend post er die dag op Facebook iets over, is de sterfdag van Baruch Spinoza, zoals u weet auteur van de Tractatus theologico-politicus. Dat ik, van al de 365 of 366 dagen die een jaar telt, nu juist op deze dag nu juist deze geëlaboreerde zin, een halve pagina lang, over het toeval lees, is, uiteraard, zuiver toeval. Maar als Mulisch-lezer weet je dan: hé – toch even kijken of dat iets betekenisvols oplevert.
Dat is een vraag, en het antwoord luidt: misschien.
Danilo Kiš laat in deze streng doorgecomponeerde, steeds opnieuw naar elkaar verwijzende verhalen namelijk weinig tot niets aan het toeval over (vorm). Tegelijk echter ontkom je als lezer niet aan de indruk van de ondraaglijke willekeur van leven en lot (inhoud) die de trilogie oproept. Waarbij het eerste alles welbeschouwd eenvoudigweg de keerzijde is van het laatste: voorbestemdheid bestaat niet, maar met toeval kun je niks in verhalende kunst, dus we maken uit die baaierd van op zich zinloze feiten een dwingend geheel – het is hetzelfde én niet hetzelfde!, zoals Harry met het hem kenmerkende aplomb zou hebben gezegd.
De mulischiaanse monterheid van die formule is overigens volkomen afwezig in dit schrijven – als Familiecircus nu één ding niet heeft, dan is het lichtheid. Als er nu iets niet in valt, dan is het te lachen. Als het nu op één manier niet leest, dan is het lekker weg.
Dat heeft zo zijn redenen. Een daarvan is dat eind jaren zestig, begin jaren zeventig, toen de Servische originelen werden geschreven, een periode was van literair experiment, dat tegenwoordig ongetwijfeld als nutteloze ‘moeilijkdoenerij’ zou worden weggezet. Iene miene mutte, tien pond Rutte, tien pond Klaas, pleur-op-met-dat-gedoe is de baas. En ja, je moet hier als lezer wel van je luie reet af komen. Ook al, een andere reden, omdat wát er verteld wordt zich lastig leent voor frivoliteit.
Danilo Kiš, vandaag 22 februari geboren in Subotica, zij het dan in 1935, en door longkanker geveld op 15 oktober 1989 in Parijs, waar hij zich in 1979 definitief gevestigd had, was de zoon van een joods-Hongaarse vader en een Montenegrijnse moeder. Zijn kindertijd bracht hij door in Novi Sad in de Vojvodina, het (toen nog veel sterker verhongaarste) noorden van Servië, en de jaren 1942, 1943 en de eerste helft van 1944 in het zuidwesten van Hongarije zelf, in het stadje Kerkabarabás.
Daar was zijn vader, Ede/Eduard Kis (Hongaarse spelling; wordt op precies dezelfde manier uitgesproken), namelijk heen verhuisd nadat hij op 22 januari 1942, door een van die grillige wendingen van het lot, puur toevallig ontkomen was aan de massaslachting die de Hongaarse bezetters daar toen onder voornamelijk de joodse inwoners van Novi Sad hadden aangericht (op exact dezelfde manier als van november 1944 tot februari 1945 in Boedapest zelf zou gebeuren, waar de Hongaarse nazi’s, de Pijlkruisers, lichtend voorbeeld voor menig huidig Jobbik-aanhanger, ze bij duizenden de Donau in knalden). In juli 1944 ging Eduard alsnog voor de bijl: hij werd opgepakt, en ‘verdween’, zoals Kiš het zou blijven formuleren, ten slotte in Auschwitz, samen met ongeveer zijn hele joodse familie. Danilo, toen negen jaar, zijn oudere zus Danica en hun moeder vonden toevlucht bij de (niet joodse) familie in Montenegro.
Dit trauma zou voor Kiš de rest van zijn leven een, mag je aannemen, even ongewenste als onontkoombare bron van inspiratie blijven. Familiecircus is ervan doordrongen, dit is een monument voor de vader die hem zo vroeg werd ontrukt – deze ‘grote acteur, held en martelaar’, zoals de zoon hem in Tuin, as noemt, begiftigd met een indrukwekkende eloquentie: ‘mijn vaders monologen waren even geniaal als de boeken van de profeten, het waren apocalyptische parabels, waaruit een diep pessimisme sprak, ze vormden een oneindig hooglied, een compacte en eloquente, bezielde, onherhaalbare jeremiade’. Want (een fragment uit Zandloper, waarin de vader, Eduard Sam, hier louter nog E.S. genoemd, zijn gedachten laat gaan over de aantekeningen die hij over zijn familie heeft gemaakt):
‘Hoewel hij op dit ogenblik moedeloos en vertwijfeld is, komt ergens diep in zijn bewustzijn het voorgevoel bij hem op dat die kleine episode van hun familiegeschiedenis, die korte kroniek, misschien de kracht in zich draagt van die annalen die, wanneer ze na een lange reeks van jaren of zelfs na millennia voor de dag komen, tot getuigenis van een tijdperk worden (ongeacht over wie ze handelen), zoals de fragmenten van handschriften die in de Dode Zee gevonden zijn of in ruïnes van tempels op op muren van gevangenissen.’
En ja, krachtig is de indruk die deze vijfhonderd dichtbedrukte bladzijden nalaten absoluut. Zij het dat je tegelijk, als ik heel eerlijk ben, niet élke pagina ervan graag nog eens en nog eens en nóg eens zou willen lezen. Sommige nouveau roman-elementen had ik misschien kunnen missen, zoals het meticuleus, om niet te zeggen tergend exact beschreven dienblad dat de moeder van verteller Andreas Sam, Eduards zoon, het verhaal in draagt op de eerste bladzijde van Tuin, as. Idem dito voor de nogal L’Année dernière à Marienbad-achtige openingssequentie van Zandloper – al komen daarin niet de weelderige interieurs van een barokhotel, maar juist de ‘bedrieglijke contouren’ van een leeggehaalde, elementaire, kale, koude en donkere armemensenhuiskamer, meer een hol eigenlijk, langzaam in beeld.
Maar die ver doorgevoerde beschrijvingszucht, die in alle drie deze boeken is terug te vinden, is natuurlijk (het ligt zozeer voor de hand dat ik toch een bijna dertig jaar oude recensie van Marjoleine de Vos nodig had om er op te komen) een manier om al het weggevaagde, alles wat de oorlog zo bruut en bitter heeft laten verdwijnen, toch vast te houden, te heroveren op de leegte en de dood.
Het jongetje Andreas/Andi Sam is de verteller in Kinderleed, maar vervolgens verschuift het perspectief steeds meer naar Eduard Sam, later E.S. (het is wellicht vergezocht, maar misschien betekent het hier toch iets dat ‘sam’ in het Servisch de eerste persoon enkelvoud van het werkwoord ‘zijn’ is, ‘ik ben’ dus). Een kleurrijk type, deze ‘gepensioneerde hoofdinspecteur bij de spoorwegen’, drankzuchtig, eigenwijs, bij momenten clownesk, lijdend aan een angststoornis, auteur van een door zijn zoon zonder ironie als ‘Urfaust’ aangeduide Dienstregeling van het autobus-, scheepvaart-, spoorweg- en vliegverkeer, in de derde, nooit voltooide want onvoltooibare editie waarvan hij, zoals blijkt, eigenlijk de hele wéreld wil samenballen en bedwingen, en waaraan hij jaren zal werken – daartoe op het idee gebracht door de verzengende flits van genie en waanzin tegelijk die besloten ligt in de vraag: ‘Hoe reist men naar Nicaragua?’ …
Bij dat laatste is er iets als een glimlach die zich opmaakt om je mond te verschijnen; een zeldzame gewaarwording bij het lezen van deze drie boeken. De grote ernst die de overheersende toon is in de trilogie staat overigens de emotie niet per se in de weg. Juist door Kiš’ weglatingskunst, zijn manifest onopzichtige schrijven om een leegte heen (een oxymoron dat goed bij deze schrijver past), de terloopsheid waarmee hij de gruwel tegelijk onontkoombaar aanwezig stelt, word je nogal eens onverhoeds overvallen door een zin die je even onzacht raakt als de pickel in 1940 Trotski’s schedel (een motief in Zandloper): ‘(Zsigmond Lukács is) een oude kennis van me. (…) Hij heeft enige tijd in de gevangenis van Pétervarád gezeten, en vandaar is hij overgebracht naar Belgrado. Ik heb gehoord dat ze hem hebben doodgeslagen. Ze hadden hem de mond volgestopt met vuile lappen, terwijl ze hem sloegen.’
Juist door dat gedempte, ‘objectieve’, dat zich met name in het laatste boek manifesteert, waarin grote delen in de vorm van een ‘Getuigenverhoor’ en ‘Gerechtelijk onderzoek’ worden verteld, is de emotie des te heviger als ‘E.S.’ toch in de ik-vorm het laatste woord krijgt, in het schitterende voorlaatste hoofdstukje, dat begint met ‘Ik heb een mooier en rijker leven gehad dan jullie, dank zij het lijden en de waanzin, en daarom wens ik ook waardig de dood in te gaan’, en zo eindigt: ‘En al wat de dood overleeft is een kleine onbenullige overwinning op de eeuwigheid van het Niet – een bewijs voor de menselijke grootheid en Jahwehs genade. Non omnis moriar.’ Ik zal niet helemáál sterven: en plotseling loopt er een rilling over je ruggegraat, krimpt je hoofdhuid even. Bij mij althans wel.
Waarna het helemaal afgemaakt wordt op de slotbladzijde, met dit magistrale citaat uit de Misjna, de ‘mondelinge leer’ van de joodse Thora: ‘Het is beter te behoren tot de vervolgden dan tot de vervolgers.’
Sprakeloze ontroering, aan het einde van een tocht die nu en dan doorzettingsvermogen vereiste, met name in dat slotdeel, zoveel minder lyrisch dan de kinderverhalen en dan Tuin, as (dat hier misschien iets te weinig aandacht krijgt, want wellicht het gaafste van de drie delen is). Maar het is het waard geweest. Hopelijk komt er eind dit jaar, bij Kiš dertigste sterfdag, toch nog eens een herdruk. Hallo, De Bezige Bij?

De ongelezen boeken uit de kast #2: ‘Familiecircus’ van Danilo Kiš

Nu ik u toch aan de lijn heb: hebt u toevallig De donkere kamer van Damokles gelezen? Ik tot heel recentelijk niet, wat een tikje vreemd mag heten, aangezien ik de afgelopen 35 jaar gemakkelijk 90 procent van de Totale Hermans tot mij heb genomen, en in ieder geval al de overige belangrijke titels, tot De God Denkbaar Denkbaar de God toe. Maar, tja, om de een of andere reden was het al die tijd nooit van Damokles gekomen.
Maar nu moet ik u toch bekennen: ben ik blij, nu ik het boek onlangs geheel uitgelezen heb dichtgeklapt?
Nee.
Is dit een van de Absolute Toppen van de naoorlogse twintigste-eeuwse Nederlandse literatuur? Die reputatie heeft deze roman &#8211; maar ik begrijp, nu ik &#8216;m dan eindelijk gelezen heb, wérkelijk niet waarom.
Dit boek kan, lijkt mij, alleen de oprechte belangstelling vasthouden van iemand die psychisch op dezelfde manier bedraad is als hoofdpersonage Henri Osewoudt, en dat is een sociopathische seriemoordenaar die lelijk in de knel komt te zitten als hij na de oorlog de liquidaties en de moorden die hij zonder met de ogen te knipperen heeft gepleegd niet overtuigend kan beargumenteren.
<h5>Hermansiaanse miezerigheid</h5>
De mensen die hij uit de weg heeft geruimd waren weliswaar óf Duitse bezetters óf collaborateurs (onder wie zijn eigen vrouw) &#8211; maar de man in wiens opdracht de dan nauwelijks twintigjarige Osewoudt aan zijn verzetscarrière begonnen is, naar zijn eigen verklaringen die hij na de oorlog aflegt, is namelijk een zekere Dorbeck, luitenant van de Nederlandse strijdkrachten. Die man lijkt behalve door hem, Osewoudt, zelf nooit door enig ander iemand die dan nog in leven is te zijn gezien. En, goed, zijn slachtoffers waren dan wel fout &#8212; maar is het niet wel héél toevallig dat álle verzetsmensen met wie hij in contact is gekomen (afgezien van de geheimzinnige Dorbeck) de Duitsers in handen zijn gevallen en daar het leven bij hebben verloren, terwijl hij zelf, hoewel ook hij wordt gepakt (en bij die gelegenheid afgetuigd), verder zonder een centje pijn het einde van de oorlog haalt, levend en wel?
<blockquote>Het verhaal, dat een je de keel dichtschroevende tragedie had kunnen zijn, gaat ten slotte ten onder in zeurderigheid.</blockquote>
Kortom: hij wordt voor een verrader gehouden en niemand gelooft hem, hij kan van het bestaan van die Dorbeck van hem immers ook niet één overtuigend materieel bewijs leveren. Van de twee cruciale foto&#8217;s waar de man op stond, althans volgens Osewoudt, verpest hij zelf, nog helemaal in het begin van de bezetting, de eerste bij het ontwikkelen. De tweede blijkt domweg niet op het fotorolletje te staan waar ze naar zijn onwrikbare overtuiging op móést staan.
Die hele afwikkeling van de plot, met Osewoudt die zich probeert te rechtvaardigen en daar telkens weer niet in slaagt, wordt om te beginnen heel lang uitgesponnen, te lang, je verliest uiteindelijk domweg je belangstelling, en wel door de zeer specifieke hermansiaanse miezerigheid van alles, ik vind er geen beter woord voor, de autistische mist van misschien niet en misschien wel, ware feiten en details waarvan nooit het grotere geheel duidelijk wordt. Waardoor dit verhaal, dat een je de keel dichtschroevende tragedie had kunnen zijn, ten slotte ten onder gaat in zeurderigheid.
<h5>&#8216;Een paar blauwe plekken en een bloedneus&#8217;</h5>
Maar even erg is de wel heel flauwe mogelijke verklaring die Hermans in het laatste kwart van het verhaal suggereert: is die Dorbeck niet gewoon een verzínsel van Osewoudt? Een waanvoorstelling van een psychisch niet bepaald goed sporend iemand? (Qua rancune, gefrustreerdheid met zeer agressieve ondertoon, gelijkhebberigheid e.d. is Osewoudt een oertypische Hermans-hoofdfiguur, dat is in ieder geval waar.)
&#8216;Het was maar een droom&#8217;: nog afgezien van het diep onbevredigende dat zo&#8217;n verklaring aankleeft, is er het technische aspect dat de auteur zijn lezers hier dan eenvoudigweg belazert. Door het vertelperspectief zie je als lezer alles door de ogen van Osewoudt. Maar als diens waarneming fundamenteel onbetrouwbaar zou zijn (waar je volgens mij overigens weinig of geen goede argumenten voor kunt vinden), dan kom je terecht in een anything goes dat de dood in de pot is voor alle kunst. En waar Hermans trouwens een broertje dood aan had: de wereld was dan wel één grote afgrijselijke niet te beheersen en niet te begrijpen rotzooi – maar zijn literaire werk moest wel klóppen, en wel zó dat er geen mus in van een dak mocht vallen, enzovoort, u kent de beroemde uitspraak. Dus, nee, Osewoudt is geen hallucinerende gek.

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
 <div class="teaser__content__container">
 <div class="teaser__header">Messcherp en bloedstollend</div>
 
 <div class="teaser__text">Ontvang het hele jaar door onze nieuwsbrief over spannende detectives en de akeligste thrillers.</div>
 </div>

 <div class="teaser__btn__container">
 <div class="teaser__btn">
 <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
 href="/nieuwsbrieven"
 data-ga-category="banner-newsletter-button" 
 data-ga-label="Messcherp en bloedstollend" 
 data-ga-action="clicked">Schrijf je in ></a>
 </div>
 </div>
</div>
Tegelijk is het wel zo dat die eminent belangrijke tweede foto van Dorbeck, door Osewoudt zélf gemaakt, uiteindelijk niet blijkt te bestaan. En nee, er is niet iets misgegaan bij het ontwikkelen van het fotorolletje of zoiets, de foto is niet mislukt – ze staat alleen domweg niet op het rolletje, technisch gesproken kan het niet anders of die bewuste foto is gewoon nooit gemaakt. Maar er is wel degelijk een scène (in mijn uitgave op pagina&#8217;s 219-220), waarin het maken van die foto in detail wordt beschreven.
Dat is het punt waarop ik het opgeef. Wat de erg onsympathieke Osewoudt (het is, zoals gezegd, de facto een seriemoordenaar) nu al dan niet gedaan heeft: wat kan het mij uiteindelijk schelen? Het is namelijk allemaal even oninteressant, en, nog iets anders, nogal wat beschreven handelingen en plotwendingen komen mij voor als de een beetje onrealistische, zonderlinge én priegelige bedenksels van een autistische geest – ze ruiken naar de lamp.
Dat blijkt ook op nog een beetje andere manier wanneer Osewoudt bijvoorbeeld bij een ondervraging door de Duitsers zogenaamd aan gort geslagen wordt, ik bedoel: dat laatste is wat je als lezer op dat punt in het boek geacht wordt te geloven. Maar aansluitend weet Hermans niet echt overtuigend duidelijk te maken dat Osewoudt erg veel pijn moet hebben; in het ziekenhuis waar hij vervolgens heen wordt gebracht kan men trouwens ook niet zoveel bijzonders vaststellen. &#8216;Een paar blauwe plekken en een bloedneus&#8217;. Nou ja – die heb je als je een beetje ongelukkig van de trap valt, zou ik zeggen, niet als je helemaal in elkaar bent getimmerd.
<h5>Genderidentiteit</h5>
Nog ongeloofwaardiger wordt het als Osewoudt op zeker ogenblik tijdens de zoveelste ondervraging te horen krijgt dat zijn vriendin Marianne, van wie hij zelf in ieder geval meent veel te houden, die hem eerder een (doodgeboren) kind heeft gebaard en van wie hij al een hele tijd in de veronderstelling verkeert dat ook zij dood is, nog leeft. Veert hij op, roep hij uit: &#8216;Echt waar?!&#8217;, wil hij weten hoe het met haar gaat? Nee. Hij neemt het nagenoeg emotieloos voor kennisgeving aan en stelt aansluitend een min of meer &#8216;technische&#8217; vraag.
Maar één saving grace heeft het boek wél, zij het een, denk ik, zeer onverwachte. Het kookt en borrelt onder de oppervlakte van een wel héél modern thema: genderidentiteit!
Vergeet de onkenbaarheid van de wereld en het vergeefse van welhaast ieder menselijk streven (ook van het verzet tegen de Duitse bezetter, dat in deze roman van het amateurisme en stoethaspel aan elkaar lijkt te hangen. Het is heel goed na te voelen waarom nogal wat verzetsmensen niet erg te spreken waren over De donkere): natuurlijk zitten die erin, zoals in ongeveer íédere tekst van Hermans, maar die thema&#8217;s worden hier dus niet op een bijster interessante manier uitgewerkt.
Nee, dan dit:
&#8216;(Z)e houden mij niet gevangen omdat Dorbeck onvindbaar blijft, maar omdat ik een hoge stem heb als een castraat, een gezicht als een meisje en geen baard. In mijn uiterlijk heb ik mijn hele leven gevangen gezeten, mijn uiterlijk heeft mij gemaakt tot wat ik ben. Dat is de oplossing van het raadsel.&#8217;
(Vandaar ook de uitbarsting, ergens in de tweede helft, van Osewoudt over zijn eigen viriliteit: hij mag er dan vrouwelijk uitzien en ook zo klinken, met zijn hoge stemmetje, zijn wangen glad als een babybips en zijn zijdezachte blonde haar, maar het is toch maar mooi hij die al die moffen en collaborateurs heeft omgelegd, o zo. En hij neukt, in pakweg het eerste kwart van het boek, ook elke jonge vrouw met wie hij te maken krijgt.)
<div dir="ltr">
<div>
<div>
Gevangen zitten in een verschijningsvorm waar je aan zou willen ontsnappen: volgens mij is dát, veel meer dan &#8216;nihilisme&#8217; of weet ik wat, het eigenlijke kernthema in Hermans&#8217; autistische universum.
</div>
</div>
</div>

De ongelezen boeken uit de kast #3: ‘Nachtwoud’ van Djuna Barnes

De ongelezen boeken uit de kast #2: ‘Familiecircus’ van Danilo Kiš

De ongelezen boeken uit de kast: ‘De Donkere kamer van Damokles’