“Het is niet door de goedheid van de slager, de bakker of de brouwer dat we ons avondeten kunnen kopen. Het is hun eigenbelang.” Dit citaat van Adam Smith wordt gezien als de basis van het idee dat je eigen kompas volgen ook voor de samenleving het beste is. Dat eigenbelang leidt tot maatschappelijke welvaart vormt de basis van onze neoliberale meritocratie: we zijn verantwoordelijk voor ons eigen succes en onze eigen pech. Economen zien dit als een motor voor vooruitgang, maar die interpretatie van Smith’s woorden gaat voorbij aan een essentieel element: het collectieve belang.

Hoewel eigenbelang innovatie en welvaart kan stimuleren, toont de realiteit aan dat louter zelfzucht kannibaliseert op het collectief. Binnen groepen kan eigenbelang de algehele welvaart van de groep zeker stimuleren, maar op maatschappelijk niveau is altruïsme essentieel voor het behoud van collectieve goederen zoals sociale voorzieningen en natuurlijke hulpbronnen. De mensheid onderscheidt zich van andere soorten door ons grotere vermogen tot samenwerking en altruïsme, een succesfactor die we lijken te vergeten in het huidige tijdperk van grote problemen zoals de ecologische crises en toenemende ongelijkheid die een consequentie zijn van doorgeslagen najagen van eigenbelang.

De reflex die we steeds hebben als we deze problemen op willen lossen, is door zelf een baan met ambitie te zoeken of de eigen leefstijl aan te passen. Een fundamentele fout. Het woord zegt eigenlijk al genoeg: samenleving. Dat doe je dus niet alleen, maar ook in netwerken, gemeenschappen, clubs en met geestverwanten. Als individu zijn we zelf slechts de kleinste eenheid van de economische structuur, ingebed in sociale netwerken en met als basis de natuur. In tal van rollen – als vader of moeder, kind, burger, buurtgenoot, werknemer, ondernemer, consument, werknemer, kiezer – kunnen we anderen beïnvloeden door onze keuze.

De vraag die we onszelf daarom altijd moeten stellen is niet alleen of we individueel het juiste doen, maar ook of we collectief bijdragen aan het welzijn van onze gemeenschappen en de planeet. Dat is geen morele plicht, of vooruit, morele ambitie, maar een noodzaak. Een noodzaak om waar mogelijk, bij te dragen aan het collectief en collectieve normen. Kunnen we, in verschillende rollen, met grote en kleine bijdragen de sociale normen veranderen tot er een kritische massa ontstaat die een nieuw normaal creëert – een sociaal kantelpunt?

Dit vereist dat we ons eigenbelang af en toe opzij zetten, vooral zij die de middelen hebben om dat te doen. Door al onze acties – van stemmen tot consumeren, van werken tot belasting betalen – kunnen we helpen de grote problemen op te lossen. Elk individu speelt hierin een rol en zal dus ook moeten accepteren dat hij of zij af en toe moet inschikken. Een samenleving die alleen maar uit eigenwijze ikjes bestaat zal op den duur teloorgaan.

Samenwerking en altruïsme zijn niet nobel. Ze zijn simpelweg essentieel voor ons voortbestaan.