Rondgang

Acht kogels en een kapmes maakten twintig jaar geleden een einde aan het leven van Theo van Gogh – en aan alles wat hij te vertellen had. Beticht van Jodenhaat en islamofobie sprak regisseur, presentator en opiniemaker Theo van Gogh omstreden opvattingen uit, naar eigen zeggen in naam van het vrije woord.
Na zijn dood lijkt de toon van het publieke debat sterk veranderd. Scherpe opmerkingen over de islam worden door opiniemakers veelal vermeden. Tegelijkertijd hebben politieke partijen met een anti-moslimagenda juist een sterkere electorale positie dan ooit tevoren. Op vrijdagavond verzorgt het Amsterdamse debatpodium de Balie een panelgesprek over deze ontwikkelingen. We vroegen een aantal panelleden hoe het publieke debat zich de afgelopen jaren heeft ontwikkeld. Drukt men zich genuanceerder uit, of is er sprake van (zelf)censuur uit angst voor de consequenties? En is dat een verrijking voor het publieke debat of juist een verlies?
<h3>Doemdenken in de mode</h3>
Van Goghs biograaf, Jaap Cohen, kan zich de periode na de moord goed herinneren. ‘Het was een woelige tijd. Zijn dood maakte meer los dan alles wat hij bij leven gedaan en gemaakt had. Op televisie, maar ook in huiskamers, werd doorlopend de vrijheid van meningsuiting ter discussie gesteld: waar liggen de grenzen van wat je mag zeggen? Doemdenken raakte in de mode. Sommige publieke personen voorspelden dat kritische geesten definitief het woord ontnomen zou worden.’
Zover is het gelukkig niet gekomen. ‘Al markeerde Van Goghs dood wel een keerpunt. Sindsdien zijn mensen terughoudender geworden om kritiek te leveren op de islam’, zegt Cohen. ‘Er worden ook nog maar zelden grappen over gemaakt, vermoedelijk wil men Theo’s lot ontlopen. Die terughoudendheid is geen goede zaak. Waarom zou je elke godsdienst mogen bespotten, behalve de islam?’
<h3>Metaaldetectoren en tassencontroles</h3>
Yoeri Albrecht, directeur van de Balie, zag genoeg reden om dat niet te doen, vertelt hij. Albrecht was een vriend van Van Gogh en raadde de opiniemaker af om op beledigende toon over de islam te schrijven. Hij was bang dat het hem fataal zou worden. ‘Zeer orthodoxe moslims sloegen aan op de prikkelende opmerkingen van Theo. Helaas was de vrijheid van meningsuiting toen ook al in het geding. Ver voor zijn dood werd hij al veelvuldig bedreigd.’ 
In dat opzicht is er niet veel veranderd, merkt Albrecht bij de Balie. ‘De mogelijkheden om de islam kritisch of spottend te benaderen, zijn nog steeds beperkt. Als we islamcritici uitnodigen, moet de beveiliging flink opgeschroefd worden. Toen Kurt Westergaard (omstreden vanwege zijn cartoon over de profeet Mohammed, red.) bij ons te gast was, kwamen er zelfs metaaldetectoren en tassencontroles aan te pas. We kunnen dit soort omstreden personen niet te vaak uitnodigen. Het vergt te veel energie en mankracht. Dat schuurt. We leggen onszelf censuur op. Maar ja, kunnen we anders, met Theo’s dood in gedachten?’
<h3>Voorwaardelijke vrijheid</h3>
Dilara Bilgiç, auteur van De Gelabelde, is het niet met Albrecht eens. Ze stelt dat ze niet beter weet dan dat islamkritiek, en in haar optiek zelfs islamofobie, openlijk wordt geventileerd. ‘Toen ik nog een hoofddoek droeg, werd me vaak gevraagd of ik niet onderdrukt was,’ vertelt ze. ‘Nadat ik hem afdeed, ontving ik juist complimenten. Ik zou bevrijd zijn van oppressie en ultraconservatieve waarden. Dat soort sentimenten zijn irritant, maar illustreren vooral dat er in Nederland nog veel misverstanden bestaan over de islam en de belijders ervan.’
Ze vervolgt: ‘Radicaal-rechtse politici vinden echter dat dit soort meningen geventileerd moeten kunnen worden. Hun uitgangspunt is immers dat het vrije woord onbegrensd zou moeten zijn. Wars van inconsistentie is dit niet. Zodra een opvatting hen minder welgevallig is, wordt deze vrijheid plots voorwaardelijk, neem Mohammed Khatib (een Palestijnse activist, die door verschillende kabinetsleden als terrorist omschreven werd en de toegang tot Nederland werd ontzegd, red.).’
Het valt Bilgiç op dat islamofobie steeds harder oprukt, met name de afgelopen maanden. ‘Vriendinnen van me krijgen sinds de laatste verkiezingen te maken met nare opmerkingen als ze een hoofddoek dragen. Het lijkt alsof islamofobie meer genormaliseerd wordt. Ik geloof dat sommige media daar een dubieuze rol in spelen. Ze ageren onvoldoende tegen Wilders. Tijdens de laatste campagne werd hij liefkozend Milders genoemd.’
<h3>Loopgravenstrijd</h3>
Nu de PVV de grootste regeringspartij is en media als Ongehoord Nederland voet aan de grond hebben gekregen, ontstaat er een nog groter probleem, ziet Ahmed Marcouch, burgemeester van Arnhem. Na de moord op Van Gogh was hij woordvoerder van de Amsterdamse moskeeën, en in die rol werd hij een belangrijke stem van de islamitische gemeenschap. ‘Extremisme en rauwe haat zijn de laatste twintig jaar geïnstitutionaliseerd’, zegt hij. ‘Ook zenden politici tegenwoordig veel en gaan ze kritische vragen van journalisten uit de weg. Door sociale media is haat bovendien zichtbaarder. We zijn allemaal onze eigen pers geworden en zijn niet in gesprek met elkaar.’  
Dit heeft bijvoorbeeld geleid tot meer moslimhaat, stelt Marcouch. Hij zag het al in 2017 in ‘zijn’ Arnhem. Toen demonstreerden Geert Wilders en Marjolein Faber, destijds Gelders Statenlid, tegen Marcouch’ benoeming tot burgemeester. ‘Geen Arnhemmistan, we raken ons land kwijt!’, stond op een spandoek. De stad was dit jaar ook het decor van een koranverbranding. ‘Dat is geen debat, dat is mensen de grond in boren. Zulke daden en uitspraken zijn een voedingsbodem voor het in de fik zetten van een moskee en het vernietigen van een bevolkingsgroep.’ 
Het past bij wat de burgervader ‘affectieve polarisatie’ noemt. ‘Gifspuierij, verdachtmakingen, vernederingen en het eigen gelijk etaleren maken onze democratische rechtsorde niet sterker’, zegt Marcouch. ‘Die uitsluitingsmechanismen zorgen ervoor dat er een generatie moslimjongeren niet anders weet dan dat er gigantisch veel moslimhaat is. Daardoor ontstaat een soort loopgravenstrijd.’ Hij denkt dat we onze democratie kunnen versterken door een publiek debat waar ideeënvorming en een ideeënstrijd centraal staan. 
<h3>Onbewust censureren</h3>
Dat onderschrijft Sonny Spek. Hij studeerde Midden-Oosten- en Islamstudies en is nu wethouder in Katwijk namens de lokale partij DURF. ‘De PVV heeft het debat over de islam in Nederland altijd gedomineerd’, zegt hij. ‘Wilders is vrij stellig. Neem zijn opmerking over de kopvoddentaks: die zorgt ervoor dat de discussie wordt platgeslagen.’ In het huidige kabinet ziet Spek überhaupt weinig discussie over de islam, aangezien Wilders het onderwerp ‘in de ijskast’ heeft gezet. Zonde, vindt de Katwijkse wethouder, want het kabinet had het publieke debat kunnen voeden met een kritische beschouwing van de islam in de democratische samenleving.
En dus pleit hij voor een inhoudelijke discussie. ‘Je loopt nu gevaar als je kritiek levert op de islam, ook als die inhoudelijk is. Ik denk dat veel mensen zichzelf onbewust censureren sinds de aanslag op Charlie Hebdo en de moord op Samuel Paty. Dat ze altijd denken: ik moet op mijn woorden passen. Van Goghs interviews vond ik geweldig omdat je zijn oprechte interesse in de ander zag én hij een open gesprek voerde. We moeten soms een misstap kunnen begaan, ongenuanceerd kunnen zijn en kunnen provoceren zoals Van Gogh, wie je ook bent en wat je ook denkt.’

Chard van den Berg