Rubriek

Wat moeten we in onze samenleving begrenzen?
‘We zouden paal en perk moeten stellen aan de toenemende macht van de Nederlandse overheid. De wens het demonstratierecht in te perken, de uitbreiding van de bevoegdheden van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten; dat zijn kwesties waarin de overheid de laatste jaren sluipenderwijs meer macht naar zich toe trekt. De surveillance in ons land neemt toe: de politie vraagt bijvoorbeeld tegenwoordig de persoonsgegevens op van demonstranten, én die van hun ouders en kinderen. Terwijl je daar als liberaal juist heel voorzichtig in wilt zijn.
Die zucht naar macht zien we ook bij de Europese Unie. De EU heeft inmiddels zo’n twintig Russische tv-zenders en websites geblokkeerd ‘om verdere verspreiding van propaganda en desinformatie te voorkomen’. Om het zogenoemde vrije Europa te beschermen tegen propaganda uit het onvrije Rusland doen ze iets dat indruist tegen het liberale gedachtegoed, namelijk mediavrijheid beknotten. 
Vorig jaar stelde de EU een wet voor om alle whatsappberichten te scannen op kindermisbruik. Niemand is tegen het bestrijden van kinderporno, maar je moet overheden niet in staat stellen tot massasurveillance. Gelukkig heeft het Europese Parlement om die reden tegen gestemd. Als overheden eenmaal toegang hebben tot die berichten, kun je je voorstellen dat het heel verleidelijk is om te filteren op andere ‘dreigingen’. Bijvoorbeeld op video’s van imams zodra de islamitische terreurdreiging hoog is.’
Wanneer wordt vrijheid onderhandelbaar?
‘Zodra een onderwerp door de overheid of politiek wordt gepresenteerd als een veiligheidskwestie, wordt het makkelijker ondemocratische maatregelen te nemen. “Securitization” heet die tendens. Dat zie je nu bijvoorbeeld gebeuren met migratie. Je kunt op veel manieren naar immigratie kijken: bijvoorbeeld als een economische of een humanitaire kwestie. Het huidige kabinet brengt het als gevaar voor de nationale veiligheid, waardoor een noodwet ineens gelegitimeerd lijkt. 
Tijdens de coronapandemie was er ook een besef van een noodsituatie. Grondrechten die we normaal gesproken als onaantastbaar zien, werden ineens onderhandelbaar. Zoals bewegingsvrijheid, de vrijheid om je eigen medische keuzes te maken, de vrijheid om samen te komen, te demonstreren. We werden geregeerd door het Outbreak Management Team, het OMT. Het democratische proces werd toen wel heel erg afgeslankt.’
Welke vrijheid wordt als te vanzelfsprekend gezien?
‘Nederlanders realiseren zich te weinig hoe belangrijk het is dat wij geen almachtige overheid hebben. We weten uit de geschiedenis dat de overheid tot de grootst mogelijke wreedheden in staat is ten aanzien van eigen burgers. Als er nu aan onze privacy wordt getornd, kunnen minder goedbedoelende politici daar later misbruik van maken. Nu lijkt vooral extreemrechts zich daar druk om te maken. Je wilt toch niet dat mensen die een gezonde dosis scepsis hebben over uitdijende overheidsmacht alleen bij Forum voor Democratie terecht kunnen?’
 Hoe kan vrijheid worden verdedigd? 
‘Door die in het politieke debat expliciet als waarde tot uitdrukking te brengen. Zoals je ziet in discussies rondom privacy en corona, kunnen waarden als vrijheid, veiligheid, gelijkheid en welzijn met elkaar in conflict komen. Het is aan politici om daarin de juiste balans te vinden, en aan de gekozen volksvertegenwoordiging om die balans te bekrachtigen. 
Dat betekent dat politici veel nadrukkelijker moeten vertellen vanuit welke waarden zij afwegingen maken. Je zou verwachten dat partijen als VVD en D66, die zichzelf liberaal noemen, vooral die vrijheid centraal stellen. En dat de meer links georiënteerde partijen bijvoorbeeld gelijkheid naar voren schuiven. CDA en ChristenUnie redeneren op hun beurt vanuit de waarde van gemeenschap. Op die manier komen in ons meerpartijenstelsel al die waarden expliciet aan bod, en kan op basis van een eerlijk gesprek een afweging worden gemaakt. 
Daarbovenop mag je van alle partijen trouw aan de democratie verwachten. Vanuit die waarde alleen al zouden ze allemaal moeten toegeven: we gaan niet per noodwet regeren puur omdat dat ons beter uitkomt, zoals nu met immigratie.
Het moeilijke is dat de Nederlandse politiek niet ideologisch is. In het tijdperk Rutte was het uitgangspunt: hoe kan het land het beste worden bestuurd? Dat klinkt als een goede vraag, maar dan raakt de afweging tussen de verschillende waarden op de achtergrond. Als je een beslissing presenteert als: dit is gewoon de effectiefste oplossing voor het probleem, gaat het niet meer om de  waardenafweging maar of de cijfers wel kloppen. Willen we in onze democratie echte keuzevrijheid, dan moeten we dat waardenconflict weer centraal stellen.’
<div class="info-box">Politiek filosoof Josette Daemen (1993) behaalde haar master aan Oxford University, en promoveerde aan de Universiteit Leiden op de waarde van zekerheid.</div>

Ideeën

Annemiek Leclaire

Gerelateerd