Wat een pijlgifkikker zegt over de handel in tropisch wild

Het bestellen van een pijlgifkikker is niet veel ingewikkelder dan het bestellen van een paar sokken. Bij online dierenwinkels kies je het gewenste exemplaar op je scherm en betalen maar. Prijzen voor de felgekleurde exotische amfibieën variëren: van drie tientjes tot meer dan honderd euro. Soms worden ze zelfs thuisbezorgd door een dierkoerier, voor vijftien euro extra.

Verzamelaars kunnen legaal pijlgifkikkers als de populaire Adelphobates galactonotus kopen op sites als Hobbyzoo.nl. Tot in de jaren 90 was de handel in ‘galacts’, zoals verzamelaars ze noemen, illegaal. De pijlgifkikkers konden namelijk niet afkomstig zijn uit legale handel vanuit het land van herkomst, maar kwamen voort uit even lucratieve als wrede smokkelpraktijken tussen het Braziliaanse tropisch regenwoud en Nederlandse dierenhandelaren.

Hoe heeft dit beestje ooit een legale status in Nederlandse terraria kunnen krijgen? Wie die vraag wil beantwoorden, komt uit bij een probleem dat veel breder is en verder reikt dan alleen het lot van de Adelphobates galactonotus. Het is een vraag die leidt naar duistere smokkel, corruptie, wegkijkende autoriteiten en een dubieuze rol voor Duitsland.

arsebook police

Bij hobbyisten is de Adelphobates galactonotus inmiddels een gangbare verzamelsoort. Ook Remco Stuster en Sander Bauer, respectievelijk de voorzitter en secretaris van ’s werelds grootste gifkikkervereniging Dendrobatidae Nederland, kennen hem. Die controversiële felgekleurde kikker plaatst hun geliefde hobby in een onnodig negatief daglicht, vinden ze. Zelf zijn ze meer van de ‘kleine bruine kikkertjes die de meeste mensen niet interessant vinden’.

Daarvoor bouwen ze verfijnde terraria die zo nauw mogelijk overeenkomen met het natuurlijke leefgebied. ‘Je zoekt alles uit om zo’n habitat optimaal af te stemmen op de specifieke diersoort, daar ga ik echt volledig nerd op,’ zegt Bauer. Hij houdt van het ‘gefrunnik’ met zijn terrarium en het gedrag van de kikkers. ‘Als ik het gefluit van een gifkikker op YouTube aanzet, dan reageren ze daarop. Dat is toch grappig!’

Voorzitter Stuster heeft zelf geen kikkers. In zijn hobbykamer ving hij geen koudbloedige amfibieën op, maar Oekraïense vluchtelingen. Na de zomer hoopt hij weer wat ‘bruine, onbekende’ kikkertjes te mogen verwelkomen. ‘Gelukkig houdt mijn vrouw ook van kikkers,’ zegt hij.

De galactonotus, vertelt Stuster, werd gedurende de jaren negentig door een smokkelaar illegaal uit Brazilië naar Europa geëxporteerd. Dat is het enige land waar deze kikkersoort voorkomt. Op redelijk grote schaal, blijkt uit interne communicatie van de NVWA. Daarom leidt een simpele Google-zoekopdracht tegenwoordig naar tal van websites waar de galacts – in minimaal vijf kleurvarianten – zij aan zij met andere koudbloedigen worden aangeboden.

De galacts zijn ook beschikbaar op Marktplaats en Facebook. Op Marktplaats heeft Stuster, in de tijd dat hij nog wel kikkers had, weleens nakweek van zijn dieren aangeboden. Daar is hij snel mee gestopt. Mensen kopen in een enthousiaste bui een dier, zonder erover na te denken. ‘Die mieteren die beesten thuis in een aquarium,’ zegt hij, en dat komt het dierenwelzijn niet ten goede.

Op Facebook vindt de handel onder meer plaats in besloten groepen; eigenlijk is het verhandelen van (exotische) dieren verboden op het platform. ‘We publiceren geen dieradvertenties of advertenties die daarop lijken,’ staat daarom in het reglement van zo’n besloten groep. Samen met een lijst van verboden woorden, zoals ‘for sale’, ‘available’ en ‘Houten/Hamm’ (steden waar grote reptielenbeurzen plaatsvinden). In de groep worden foto’s van reptielen en amfibieën gedeeld met slechts een summier bijschrift: de Latijnse namen van de dieren plus een cijfercode, waarmee het aantal mannetjes- en vrouwtjesdieren (en geslacht onbekend) wordt bedoeld. Geïnteresseerden kunnen de verkoper een privébericht sturen voor meer informatie. Alles heimelijk, om de ‘Arsebook Police’ (dixit een groepsbeheerder) om de tuin te leiden.

In de groep vind je onder meer Australische reptielen. Australië verbiedt de commerciële handel in hun inheemse diersoorten. Daardoor is het aannemelijk dat de dieren niet legaal de Europese Unie zijn binnengekomen – en dus het product van smokkel zijn.

Hoe groot deze handel in dieren is, is lastig te zeggen. Illegale handel in wilde dieren is wereldwijd de vierde zwarte markt en is zo’n 20 miljard dollar per jaar waard, denkt Interpol. De legale handel in wildlife is jaarlijks zelfs 119 miljard waard, blijktuit wetenschappelijk onderzoek – het is de vraag waaronder de Adelphobates galactonotus valt.

Drugshandel

De handel in de Adelphobates galactonotus wordt internationaal geregeld met het CITES-handelsverdrag. Dat moet de handel in ruim 40.000 plant- en diersoorten in goede banen leiden en voorkomen dat ze uitsterven. Per soort verschilt het of en onder welke voorwaarden erin gehandeld mag worden.

Pijlgifkikkers zoals de galactonotus mogen op papier commercieel verhandeld worden, mits ze over de juiste documenten beschikken. Maar omdat deze kikkers wettelijke bescherming genieten in hun enige herkomstland (Brazilië) en dit land nooit exporttoestemming heeft gegeven voor de huisdierenhandel is het onmogelijk dat de galacts in Europa van legale komaf zijn.

In haar onderzoek en inlichtingenwerk legt de stichting Wildlife Justice Commission (WJC) bloot dat criminele organisaties de handel in drugs, mensen en wild regelmatig combineren en dat er een link is tussen wildlifecrime en fraude, corruptie en witwassen. ‘Voor levende dieren zijn smokkelmethodes wel anders,’ zegt WJC-directeur Olivia Swaak-Goldman. ‘Zij overleven het niet om weken per boot vervoerd te worden, dus gaat het vaak per vliegtuig of per post. Doordat ze vaak verborgen zijn in koffers of pakketjes met gelimiteerde zuurstoftoevoer en geen eten of drinken, sterven vele dieren onderweg.’

Zoals gebeurde in 2013. Toen werden meerdere zendingen met kaaimannen ontdekt op Schiphol. De kaaimannen zaten soms wel met zijn vijftigen in één slecht geventileerde kist die eigenlijk maar ruimte voor drie dieren bood. Van de 444 kaaimannen overleefden 323 de reis niet.

Grijs gebied

Dankzij die barbaarse smokkelmethoden hoppen er nu galacts door hobbyterraria in Europa. Niet alleen de gifkikkervereniging vond dat vreemd, de Europese autoriteiten en de NVWA ook. Die begonnen daarom in 1999 het internationale Poollevi-onderzoek naar de handel in de Adelphobates galactonotus. Een jaar later bleek dat een Nederlandse smokkelaar jarenlang twee kleursoorten galacts uit Brazilië smokkelde: de bloedrode en de steenrode.

‘Op een gegeven moment kregen we informatie binnen dat er iemand in de trein staande was gehouden,’ memoreert Harald Garretsen, NVWA-inspecteur bij team Natuur en Milieu en toentertijd betrokken bij het Poollevi-onderzoek. ‘Dat was een koerier. Hij had slangen en rode kikkers bij zich.’ De Nederlandse handelaar stuurde de kikkers steevast naar Duitsland, waar een koerier ze vervolgens over Europa verspreidde. Al die kikkers kregen binnen de kortste keren jongen. ‘Je moet het zien als een olievlek. Er worden honderden dieren geïmporteerd. Allemaal wildvang. En binnen een half jaar heb je er duizend.’

Zo ontstond in een populatie rode galacts die ‘misschien wel vijftiende of zestiende generatie na wildvang was’, zegt Garretsen. ‘Maar al die nakweekdieren zijn van illegale herkomst. Als je kijkt naar de wetgeving, en deze soort is niet volgens de wettelijke bepalingen geïmporteerd, is ook de nakweek illegaal.’ Maar duizenden kikkers in beslag nemen is ondoenlijk, zegt Garretsen. De Nederlandse officier van justitie besloot daarom dat alleen de wildgevangen dieren in beslag moesten worden genomen, dieren uit nakweek werden gedoogd.

In Duitsland werden de rode galacts allemaal gelegaliseerd, waardoor dezelfde soort binnen de Schengenzone nu zowel legaal als illegaal gehouden wordt. En er is nog een achterdeurtje: in Duitsland worden in beslag genomen dieren ook opgevangen in commerciële asiels met toestemming om te fokken. Formeel mag dat, maar andere EU-lidstaten zien ervan af omdat ‘legale’ populaties van gesmokkelde dieren door elkaar gaan lopen.

De legale stroom aan illegaal geïmporteerde dieren maakt het voor smokkelaars eenvoudiger om vergunningen voor wildgevangen dieren te bemachtigen: ze kunnen simpelweg aangeven dat het afstammelingen zijn van dieren die in Duitsland worden gefokt. Op die documenten hoeft bovendien de kleurvariant niet te worden vermeld. Bij pijlgifkikkers is die relevant: de blauwe en witte kleurvarianten van de Adelphobates galactonotus werden bijvoorbeeld pas ruim tien jaar ná het Poollevi-onderzoek ontdekt. Die blauwe en witte kikkers kunnen, nadat zij naar Europa zijn gesmokkeld, worden afgedaan als nazaten van ‘legale’ rode galacts.

Daar komt bij dat Duitsland onzorgvuldig – onverschillig, volgens sommigen– is als het gaat om het afgeven van vergunningen voor CITES-dieren. Er kwamen ooit rode galacts op legale wijze Duitsland binnen, omdat werd gedacht dat het ging om een andere pijlgifkikkersoort. Daarnaast wordt Duitsland volgens Swaak-Goldman gezien als ‘een van de grootste hubs voor illegale reptielenhandel. Dat wijst erop dat Duitsland een belangrijke markt én doorvoerland is voor die dieren.’ En voor handhavers als Garretsen wordt het werk er alleen maar ingewikkelder door, we hebben immers een open markt in Europa. ‘In de handhaving of opsporing moeten we altijd rekening houden met: wat heeft Duitsland gedaan?’

Het is het topje van de ijsberg. Stichting Natuurwet, die al jaren onderzoek doet naar de legale handel in illegale koudbloedigen, vermoedt dat hetzelfde met verschillende pijlgifkikkersoorten gebeurt. En uit een reeks openbare CITES-vergunningen blijkt dat dit ook het geval is bij minimaal acht Australische varanensoorten, die zonder toestemming voor de export vooral in Duitsland opduiken, ook in Nederland.

Operatie Thunder

Het geld wordt verdiend door de smokkelaars en handelaren; herkomstlanden zitten juist met de gevolgen. Het gedogen van de handel in gesmokkelde dieren heeft een aanzuigende werking, denkt Stuster. ‘De kans is groot dat de natuur binnen no-time leeggeroofd is.’ Toen wetenschappers in 2012 de blauwe kleurvariant van de galactonotus ontdekten, deelden zij de locatie in een wetenschappelijke publicatie. Binnen een paar maanden was de kleursoort ook op de Europese markt verkrijgbaar.

Soms heeft deze illegale handel desastreuze gevolgen. Neem de Williams dwerggekko, een hagedis die alleen in Tanzania voorkomt en populair was in de huisdierenhandel. Het dier stond lange tijd niet op een CITES-lijst en zodoende waren er nauwelijks handelsbeperkingen. Inmiddels wordt de gekko ‘met uitsterven bedreigd’ volgens de Rode Lijst van natuurorganisatie IUCN. ‘Daarnaast spelen ook factoren als vernietiging van het leefgebied een rol,’ zegt Stuster. ‘Maar er zijn ook populaties die geen last hebben van bijvoorbeeld houtkap, maar ondanks hun gezonde habitat wel zienderogen afnemen. Dat komt veelal door smokkel.’

Ondanks dat een deel van de smokkelwaar de reis niet overleeft, is het een lucratieve handel. Volgens WJC-directeur Swaak-Goldman blijft dat zo zolang smokkel slechts als handelsovertreding wordt gezien: het CITES-verdrag is immers een handelsverdrag.

Maar handhaven kan wel. Wereldwijd worden er onder leiding van Interpol tijdens de jaarlijkse Operatie Thunder – helemaal gericht op illegale dierenhandel – honderden kilo’s aan ivoor, schubdierschubben en talloze levende dieren in beslag genomen door autoriteiten wereldwijd; in 2021 werden er binnen één maand 647 levende vogels, reptielen en amfibieën geconfisqueerd door de douane, politie en NVWA in Nederland alleen.

Dierensmokkel moet wat Swaak-Gold- man betreft worden gezien als georganiseerde misdaad. ‘Corruptie is de zuurstof die wildlife crime ademt, zonder kan het niet,’ zegt ze. Dat bestrijkt ambtenaren, douaniers en iedereen daar tussenin. Totdat overheden het probleem serieus nemen, verandert er niets, denkt ze. De winst van criminelen loopt op tot miljoenen euro’s per jaar. Ze zucht. ‘Ze vernietigen onze biodiversiteit voor winst.’