Analyse

<div class="info-box">
<p><iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/901840903&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=true&amp;show_comments=false&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=false" width="100%" height="166" frameborder="no" scrolling="no"></iframe><br />
<em>Nikki&#8217;s verhaal is met dank aan Blendle ook te beluisteren.</em></p>
</div>
<p class="tekst">‘Zelfs weldenkende mensen in mijn omgeving hoor ik nu ineens over complottheorieën,’ zei een kennis onlangs. Herkenbaar: ook ik zie de laatste maanden steeds vaker berichten in mijn inbox of op sociale media langskomen over hoe we worden voorgelogen, of het nu gaat over Covid-19, 5G of een elite die achter de schermen aan de touwtjes trekt. De afzenders zijn niet alleen onbekenden die me als journalist hebben opgezocht, ook vrienden en kennissen delen ineens lange berichten met vergaande theorieën en kreten als ‘Word wakker!’</p>
<p class="tekst">Soms ga ik de discussie aan. Na de protesten op het Malieveld tegen de virusmaatregelen in juni dit jaar gingen er beelden rond van politie in burger. Wat ik zag: politie in burger stapt uit een ME-bus, mengt zich onder de demonstranten en arresteert een oproerkraaier. Maar een kennis bleef bij hoog en laag volhouden dat het hier geen arrestatie betrof, dat de politie erop uit was geweest om opzettelijk voor de camera’s van de NOS te vechten en op deze manier de demonstratie in diskrediet te brengen. Een andere gezamenlijke kennis, die bij de politie werkt, bemoeide zich er ook mee. Ze legde uit dat agenten in burger wel vaker mensen oppakken die zich in massa’s schuilhouden, omdat dat minder escaleert dan wanneer de ME in vol ornaat inbreekt bij een demonstratie. Dat was volgens de eerste kennis onzin: ze wist toch zeker zelf wel wat ze had gezien?</p>
<h5>‘Zoek het uit!’</h5>
<p class="tekst">Je kunt inmiddels een draaiboek uittekenen voor dergelijke discussies. Je werpt feiten tegen, er ontstaat emotioneel ongemak, iemand graaft zich nog verder in, de discussie wordt stekelig en vervolgens komt het verwijt dat je je werk als journalist niet goed doet: ‘Zoek het uit!’</p>
<p class="tekst">Maar als je het daadwerkelijk gaat uitzoeken en de uitkomst nog steeds ongewenst is, wordt ook zelden getwijfeld aan het eigen gelijk. Zo gingen er over de voormalige president van de Verenigde Staten Barack Obama wilde geruchten dat hij eigenlijk in Kenia was geboren en niet op Hawaï, iets wat ook de huidige president Donald Trump destijds zei te geloven. Maar toen Obama in juni 2008 zijn geboorteakte liet zien, leidde dat niet tot een verwerping van de theorie. Sterker nog, er circuleerden direct weer aanvullende theorieën dat het een vervalsing betrof.</p>
<p>In hoeverre is het zinvol om te discussiëren met mensen die overal vijandelijke inmenging zien? De basisvoorwaarde van een discussie is immers dat je elkaar probeert te overtuigen met redelijke argumenten en feiten. Maar die blijken veelal ondergeschikt aan het rotsvaste geloof in de eigen theorie. En zelfs wanneer je denkt dat in een dergelijke discussie een ander wel een eindje jouw kant op beweegt, is iemand soms via een retorische schijnbeweging alweer drie complottheorieën verder en blijf je voor je gevoel bezig met ontkrachten.</p>
<h5>Niet zo uit de hoogte</h5>
<p class="tekst">Hoe kan het dat we soms zo anders naar dezelfde informatie kijken?</p>
<p class="tekst">Die vraag stelde ik mezelf toen ik vorig jaar in een discussie verzeild raakte met een bevriende moeder over het vaccineren van kinderen. Ze kwam met een wetenschappelijk artikel op de proppen waarin zou staan dat de BMR-vaccinatie (bof, mazelen, rodehond) niet zou werken. Samengevat stond in de studie dat er werd geadviseerd om deze vaccinatie tweemaal te geven, omdat de eerste vaccinatie bij 5 procent van de ingeënte kinderen niet werkt. Na de tweede vaccinatie is de dekkingsgraad meer dan 99 procent. ‘Heb je eigenlijk wel gelezen wat je zojuist deelde?’ vroeg ik haar. Die opmerking viel niet in goede aarde. Ze had hoofdzakelijk onthouden dat de BMR-vaccinatie niet goed werkt en verder moest ik niet zo uit de hoogte doen.</p>
<blockquote><p>Ons brein is niet ingericht op het maken van hard onderscheid tussen fabels en feiten. De kans om te overleven is groter wanneer je een keer te vaak gevaar ziet dan een keer te weinig.</p></blockquote>
<p class="tekst">Vooropgesteld: ons brein is totaal niet ingericht op het maken van hard onderscheid tussen fabels en feiten. Dat is evolutionair bepaald: de kans is groter om te overleven wanneer je ergens een keer te vaak gevaar ziet dan een keer te weinig.</p>
<p>In 2005 werd onderzoek gedaan naar hoe mensen informatie over vaccinaties verwerken. Proefpersonen kregen een folder met wilde geruchten over een griepvaccinatie, gevolgd door feiten die die wilde verhalen moesten ontkrachten. Dertig minuten na het lezen van de folder konden proefpersonen geen onderscheid meer maken tussen de twee. De wilde verhalen bleken in het geheugen opgeslagen als feiten. ‘Het herhalen van onjuiste informatie, zelfs als waarschuwing, kan onbedoeld leiden tot het geloof in die informatie,’ concludeerden de onderzoekers.</p>
<p><em>(tekst loopt door onder afbeelding)</em></p>
<p><img decoding="async" class="size-image_640 wp-image-481451" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/complotdenkers-2-640x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/complotdenkers-2-320x427.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/complotdenkers-2-640x853.jpg 640w" alt="Complotdenkers" width="640" height="853" /></p>
<h5>Dwarsdoorsnede</h5>
<p class="tekst">Dat vrijwel iedereen complotdenkers in zijn omgeving heeft, is logisch omdat ze een dwarsdoorsnede van de samenleving vormen. ‘Het zijn niet de rafelranden van de maatschappij,’ schreef Rob Brotherton in 2015 in zijn boek <em>Suspicious Minds: Why We Believe Conspiracy Theories</em>. Laagopgeleide mensen geloven er misschien iets vaker in dan hoogopgeleiden. Maar ook professoren, presidenten en winnaars van de Nobelprijs kunnen eraan ten prooi vallen. Of, zoals Brotherton het zelf verwoordde: complotdenken is letterlijk een inside job. ‘Het ligt aan jou. Sterker nog: het ligt aan je brein.’</p>
<p class="tekst">Om die reden kan ik zelf ook niet pretenderen dat ik een baken van feiten en ratio ben, want in ieder mens schuilt een complotdenker. Als ik eerlijk bij mezelf te rade ga, dan heb ik bijvoorbeeld ook m’n twijfels of Jeffrey Epstein wel echt zelfmoord pleegde in zijn cel. Zijn dood kwam immers verdacht goed uit voor hooggeplaatsten die dankzij Epstein minderjarige meisjes zouden hebben misbruikt. Bovendien bleken bewakers te worden verdacht van het vervalsen van het logboek, deed een van de camera’s in de gang van Epsteins cel het niet en is zijn nek op meer plaatsen gebroken dan verklaarbaar is.</p>
<h5>Uit de hand gelopen grap</h5>
<p class="tekst">Het helpt ook niet dat sommige complotten gewoonweg blijken te bestaan en vruchtbare grond vormen voor mijn eigen journalistieke vakgebied – denk aan Watergate.</p>
<p class="tekst">Er waren inderdaad geen massavernietigingswapens in Irak, tabaksfabrikanten wisten al veertig jaar dat roken dodelijk was voordat zij dat in 1990 toegaven, en de afdeling Toeslagen van de Belastingdienst pakte zonder wroeging willens en wetens onschuldige mensen aan (en deed vervolgens alles om dat toe te dekken).</p>
<blockquote><p>Soms zijn complottheorieën ook gewoon een uit de hand gelopen grap.</p></blockquote>
<p class="tekst">Soms zijn complottheorieën ook gewoon een uit de hand gelopen grap. Wanneer je de internetpagina <a href="https://www.nsa.gov/">itanimulli.com</a> wilt bezoeken (‘Illuminati’, maar dan andersom gespeld), kom je uit op de site van de Amerikaanse geheime dienst NSA (U.S. National Security Agency). De Amerikaan John Fenley, die niets met de NSA van doen heeft, registreerde ooit de domeinnaam en linkte deze door naar de internetpagina van de geheime dienst. Naar eigen zeggen kon hij destijds niet stoppen met lachen om zijn eigen grap, maar tot op de dag van vandaag zijn er mensen die deze doorverwijzing als een bloedserieuze aanwijzing zien.</p>
<h5>Schapen</h5>
<p class="tekst">Wat ook meespeelt, is dat ons leven door de online dimensie veel informatierijker is geworden. Om samenhang in die dagelijkse stortvloed aan informatie te creëren, leggen onze hersenen verbanden – of dat nu terecht of onterecht is. We zoeken houvast in theorieën die verklaren waarom de dingen gaan zoals ze gaan.</p>
<p class="tekst">Complottheorieën zijn ook handig voor wie verkiezingen, geld of macht heeft verloren en daar een oorzaak voor wil aanwijzen. Daarnaast dragen social media eraan bij dat je makkelijker mensen vindt die denken zoals jij. En hoe meer mensen iets geloven, hoe groter de kans dat jij het zelf ook voor ‘waar’ aanneemt.</p>
<p>Ook draagt het denken in complottheorieën bij aan een gevoel van superioriteit, een gevoel speciaal te zijn en iets te zien wat anderen niet zien. Zo komt de reflex dat jijzelf vast anders reageert en niet voor de gek te houden bent, steevast naar voren in onderzoeken naar media-effecten. Proefpersonen schatten maar al te graag in dat ‘de media’ veel meer invloed op anderen hebben dan op henzelf. Die anderen zijn schapen die in de kudde meelopen, geloven wat de media hun voorschrijven, ze zijn niet zo kritisch en slim als zijzelf.</p>
<p><em>(tekst loopt door onder afbeelding)</em></p>
<p><img decoding="async" class="size-image_640 wp-image-481461" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/complotdenkers-3c-1-640x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/complotdenkers-3c-1-320x427.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2020/09/complotdenkers-3c-1-640x853.jpg 640w" alt="" width="640" height="853" /></p>
<h5>Niet meer dan vroeger</h5>
<p class="tekst">Toch lijkt het er niet op dat er door internet meer complotdenkers zijn dan vroeger. De Amerikaanse politicologen Joseph E. Uscinski en Joseph M. Parent bestudeerden meer dan 100.000 brieven die tussen 1890 en 2010 naar <em><span class="Cursief">The</span> New York Times</em> en de <em>Chicago Tribune</em> werden gestuurd. Van al die brieven gingen er 875 over complottheorieën. In de jaren zestig daalde het aantal jaarlijkse brieven daarover en sindsdien is het aantal redelijk stabiel gebleven.</p>
<p class="tekst">Ook uit meer recent onderzoek blijkt dat het aantal Amerikanen dat in complottheorieën gelooft, de afgelopen jaren niet is gestegen.</p>
<blockquote><p>Complottheorieën kunnen de media niet helemaal kwalijk worden genomen, nu politici en presidenten er volop over twitteren of eraan refereren.</p></blockquote>
<p class="tekst">Dat we er vaker mee in aanraking komen, komt volgens Uscinski en Parent door de media. Die hebben vanaf de jaren zestig elk decennium wel een keer uitgeroepen tot hét tijdperk van de complottheorie. Daarbij komt en gaat de aandacht met golven. Zo publiceerde <em>The New York Times</em> in november 2017 elke dag minstens één artikel met de term ‘complottheorie’. In de veertig jaar ervoor bevatte geen enkel artikel in de maand november diezelfde term.</p>
<p>Tegelijkertijd kan het de media niet helemaal kwalijk worden genomen, nu politici en presidenten volop complottheorieën twitteren of eraan refereren, waarna media zich geroepen voelen erover te berichten en er een <em>factcheck</em> op los te laten. Het gevaar bestaat daarbij wel dat juist de complottheorie blijft hangen en niet de feitelijke ontkrachting ervan, al is ook daar weer wetenschappelijke discussie over.</p>
<h5>Twijfel zaaien</h5>
<p class="tekst">Wel nieuw in het huidige tijdsgewricht is het feit dat er soms niet eens meer wat te factchecken valt voor deskundigen en journalisten. Politicologen Nancy L. Rosenblum en Russell Muirhead publiceerden vorig jaar hun boek <em>A Lot of People Are Saying.</em> In hun onderzoek naar complottheorieën kwamen ze steeds vaker een complot-zonder-theorie tegen. Waar complotdenkers eerder nog in eigen beheer boekjes uitbrachten met lange onderbouwingen van hun theorieën, is het tegenwoordig genoeg om een losse kreet eruit te gooien. Of alleen ergens vraagtekens bij te zetten.</p>
<p class="tekst">Dat deed onder meer het Nederlandse model Doutzen Kroes op haar Instagrampagina met 6,4 miljoen volgers, waar ze het officiële verhaal over Covid-19 in twijfel trok. Hebben overheid, wetenschap en farmaceutische bedrijven er stiekem baat bij dat de samenleving angstig blijft? Willen ze ons wel gezond hebben?</p>
<blockquote><p>Het gaat hier om twijfel zaaien zonder echt deel te nemen aan een complex debat, waarbij de bewijslast volledig bij anderen wordt gelegd.</p></blockquote>
<p class="tekst">Ze had naar eigen zeggen uren onderzoek gedaan en riep anderen op dat ook te doen. De retorische kreten van complotdenkers konden hierbij een voor een worden afgevinkt: <em>follow the money, wake up people, connect the dots, follow your heart and instinct</em>. Kroes deed niet aan bewijsvoering en volop aan verdachtmakingen door allerlei vragen ertegenaan te gooien.</p>
<p>Het is eenzelfde soort retorische truc als roepen dat iets nepnieuws is, zonder onderbouwing wat er dan nep zou zijn. Of beschuldigingen uiten aan het adres van ‘de elite’ of verwijzen naar een <em>deep state</em>, zonder uit te leggen wie de hoofdrolspelers zijn en wat dan hun vermeende plan is. Het is twijfel zaaien zonder echt deel te nemen aan een complex debat, waarbij de bewijslast volledig bij anderen wordt gelegd.</p>
<h5>Stel je verwachtingen bij</h5>
<p class="tekst">Maar wat kun je eraan doen? Complotdenkers wegzetten als paranoïde gekken is volgens deskundigen zo ongeveer het slechtste wat je kunt doen. Daar worden mensen alleen maar defensiever van en bovendien duw je ze ermee in een sociaal isolement. Het is beter om iemand vroegtijdig te behoeden voor tunnelvisie dan achteraf puin te ruimen.</p>
<p class="tekst">Als je het gesprek aangaat, doe dat dan vooral respectvol en empathisch, zo luidt een veel gegeven advies. Daarbij doet afstand de discussie geen goed, dus probeer met iemand af te spreken. Of kijk of je een online discussie privé kunt houden, en ga niet in alle openbaarheid in discussie op iemands Facebookpagina.</p>
<p>En stel je verwachtingen bij: je kunt hooguit proberen de bewijslast terug over de schutting te gooien, een paar misvattingen recht te zetten of een zaadje van twijfel te planten door kritische vragen te stellen over iemands bronnen. Maar verwacht geen aardverschuiving in paradigma’s.</p>
<p class="tekst">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>
<p>Een van de meest zinvolle tips vind ik nog wel om in te schatten of het überhaupt zin heeft om met iemand de discussie aan te gaan. Is diegene al zo overtuigd van de eigen boodschap dat hij of zij alleen nog maar kan zenden en je toch niet door die monoloog heen komt? Begin er dan maar niet aan. Het is soms beter om niet meer bij iemand op visite te gaan die de coronamaatregelen negeert dan een zinloze discussie te voeren.</p>
<p>Is een discussie bovendien daadwerkelijk nodig? Natuurlijk is het belangrijk mensen te wijzen op de risico’s van niet-vaccineren, maar is het écht een familieruzie waard wanneer je oom gelooft dat 9/11 een <em>inside job</em> is geweest?</p>
<p>Hoe bevreemdend en beangstigend het geloof in complotten zich ook laat aanzien, de meeste complotdenkers beschouwen hun eigen preoccupatie vooral als een interesse of als entertainment. Slechts een zeer kleine fractie voelt ook echt de noodzaak om iets te gaan doen. Als we vrijwel allemaal in complotten geloven, dan zijn de mensen die de 5G-zendmasten in brand steken niet de regel maar de uitzondering. Door elke complottheorie zonder onderbouwing te beschouwen als een existentiële ondermijnende dreiging, maken we ons schuldig aan hetzelfde mechanisme als de complot-zonder-theorie-verspreiders.</p>
<p>Mijn eigen strategie, namelijk laf wegduiken omdat ik op voorhand geen zin in heb in een discussie, lijkt me al met al nog niet eens zo slecht.</p>
<p><em>In een eerdere versie van dit verhaal stond een redactionele toevoeging dat Doutzen Kroes haar Instagram-post verwijderd had, dit bleek echter niet het geval te zijn.</em></p>


Samenleving

Nikki Sterkenburg

Gerelateerd

Hoe voorkom je dat iemand een aanslag pleegt?