Onderzoek

<div class="info-box">
<p><iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1485714463%3Fsecret_token%3Ds-91hJTekn4o5&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no"><span data-mce-type="bookmark" style="display: inline-block; width: 0px; overflow: hidden; line-height: 0;" class="mce_SELRES_start">﻿</span></iframe><br />
<em>Dit verhaal is ook te beluisteren.</em></p>
</div>
<p>‘Welke smaken verkoop je?’ ‘Energy drink, mango ice, cola ice. De rest is op,’ zegt de dealer via Snapchat. ‘Half zes op het station is goed.’</p>
<p>Het is druk op Rotterdam Centraal. Een jongen van een jaar of 17 met een zwarte pet komt aangelopen. Hij draagt een zwart Adidas-vest en een grijze trainingsbroek, op zijn kin zit een beginnend baardje. De dealer haalt een wegwerpvape – goed voor 2800 hijsjes – uit zijn zak en pakt het briefje van tien euro aan. Hij geeft een boks, draait zich om en verdwijnt tussen de mensen.<strong> </strong></p>
<p>Het recent ingevoerde smaakverbod, dat de verkoop van vapes met smaken als apple peach, blueberry ice en coconut puff in winkels verbiedt, moet de e-sigaret minder aantrekkelijk maken voor jongeren. Volgens het Trimbos-instituut zijn er steeds meer aanwijzingen dat gebruik van een e-sigaret zou kunnen leiden tot schade aan de luchtwegen en het hart- en vaatstelsel. Bovendien zorgen de zoete smaakjes ervoor dat gebruikers sneller overstappen naar een gewone sigaret.</p>
<p>Vapes zijn populair onder scholieren: meer dan de helft van zesduizend ondervraagde minderjarigen heeft er weleens een uitgeprobeerd. In dezelfde <a href="https://nos.nl/artikel/2435594-vapes-roken-op-de-school-wc-sommige-docenten-geloven-dat-het-markeerstiften-zijn">enquête</a> geven scholen aan regelmatig leerlingen vapend te betrappen in de wc’s of de gangen.</p>
<p>In de jaren dat vapen onder jongeren steeds normaler is geworden, zijn TikTok en Snapchat het hardst <a href="https://www.newcom.nl/social-media-onderzoek-2023/">gegroeid</a> van alle sociale media in Nederland.</p>
<p>The Investigative Desk verzamelde duizenden vapevideo’s en gebruikersprofielen op sociale media en voerde gesprekken met TikTok-influencers, Snapchat-dealers en sociale mediagebruikers en ontdekte hoe minderjarigen hun smartphone gebruiken om e-sigaretten buiten de reguliere paden om te kopen én verkopen. Zo is de nieuwe vapegeneratie het smaakverbod te slim af.</p>
<h5>Trucjes met dampwolken</h5>
<p>De wereldberoemde Franse voetballer Kylian Mbappé loopt de catacombe onder het voetbalstadion uit en neemt een hijsje van een vape. YouTuber Robbert Rodenburg opent een fles wijn, op tafel voor hem ligt een felblauwe e-sigaret. Scholieren zien dit soort video’s regelmatig voorbij komen op hun <em>For You Page, </em>de tijdlijn met gepersonaliseerde video’s op TikTok.</p>
<p>Het bereik van de vapevideo’s op TikTok is enorm. Zoektermen gerelateerd aan vapen leveren duizenden resultaten op in een softwareprogramma dat hashtags op TikTok analyseert. Bij elkaar zijn de video’s miljarden keren bekeken. In sommige video’s raden tieners het gebruik van vapes af of leggen ze de gevaren uit, maar het merendeel bestaat uit video’s waarin mensen vapen, trucjes met dampwolken doen of de vapehype in een sketch verwerken. En dit is nog maar het topje van de ijsberg, vertelt TikTok-expert Joey Scheufler. ‘Hashtags worden op TikTok nauwelijks gebruikt. Het algoritme werkt voornamelijk op het beeld.’ De meeste vapevideo’s blijven hierdoor onzichtbaar voor de zoekmachine.</p>
<blockquote><p>‘Op het moment dat er een melding van overtreding wordt gemaakt en de video wordt verwijderd, heeft die al twintig miljoen mensen bereikt.’</p></blockquote>
<p>De Nederlandse <a href="https://wetten.overheid.nl/BWBR0004302/2022-08-01#Paragraaf3">wet</a> verbiedt iedere vorm van promotie van vapes – betaald of onbetaald, bedoeld of onbedoeld. Ook de verkoop via sociale media is verboden. De NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) moet handhaven bij online verkoop, maar vindt dat lastig, vertelt een woordvoerder. ‘De kans iemand die de leeftijdsgrens niet naleeft te pakken is zeer klein, omdat onze inspecteurs de overtreding met eigen ogen moeten zien gebeuren.’</p>
<p>De verantwoordelijkheid wordt dan ook bij de sociale mediakanalen gelegd. Zij kunnen na een melding een account of de content verwijderen.</p>
<p>Maar de handhaving op TikTok is behoorlijk laks. De promotie van sigaretten, tabak, e-sigaretten en devices is inderdaad verboden, zo is te lezen in de <em>Community Guidelines</em> van het platform. Toch glipt er regelmatig iets doorheen wat niet mag. ‘Het algoritme <em>pusht</em> een video eerst als het merkt dat het veel bekijks trekt. Op het moment dat er een melding van overtreding wordt gemaakt, er een moderator naar kijkt en de video wordt verwijderd, heeft die al twintig miljoen mensen bereikt,’ legt TikTok-influencer Lars Peterzon uit.</p>
<h5>Sluikreclame</h5>
<p>Alle tabaksgiganten hebben een eigen e-sigaret, maar jongeren zijn vooral fan van felgekleurde wegwerpvapes gemaakt door jonge Chinese vapeproducenten. Die spelen handig in op de lakse handhaving op sociale media, blijkt uit gesprekken met influencers. Het Chinese vapebedrijf Zoovoo benaderde de Nederlandse TikTok-tweeling Aaron en Quinn Bezemer via een berichtje op Instagram met een promotieverzoek. En ook influencer Lars Peterzon ontving in de app waar hij zijn betaalde promotie regelt een samenwerkingsverzoek van Zoovoo voor een <em>unboxing video</em> (een filmpje waarin iemand een gekregen pakketje uitpakt en commentaar geeft).</p>
<p>Ook Elfbar, een jong en razend populair Chinees bedrijf dat vapes produceert, verleidt TikTok-makers om het merk te promoten in video’s, ontdekte de Britse krant <em>The Observer</em> in juli 2022. Eerder adverteerde Elfbar al met posters op de welbekende rode dubbeldekkers in het Verenigd Koninkrijk. Geekbar, ook van Chinese makelij, spoort videomakers aan zich te melden voor hun TikTok Program. Via een openbaar formulier op de website kunnen influencers zich inschrijven voor ‘Paid Collaboration Opportunities’.</p>
<p>De vapende scholieren zijn zich van zulke sluikreclame niet bewust. ‘Het is denk ik niet echt promotie hoor, iedereen vapet gewoon,’ vertelt Rashida (14) op het schoolplein van een middelbare school in Amsterdam-Oost. Op de muur achter haar hangt een bordje met de tekst ‘Dit terrein is rookvrij’. Klasgenoot Anna (14), wier appelgroene trainingsbroek perfect matcht met de e-sigaret in haar hand, vult aan: ‘Het is vooral op de achtergrond. Iemand doet een dansje ofzo, en neemt dan snel een hijsje.’</p>
<h5>V@p3</h5>
<p>Vijftig euro om een e-sigaret in een video te promoten. De 17-jarige Tiktok-influencer Jacey van Aarle krijgt ongeveer twee keer per week zo’n soort promotieverzoek van accounts als ‘Shelovesvapes’, ‘Vapeskoning’ en ‘Vapedebestevannl’. Niet op TikTok, maar via een ander medium: Snapchat. Via deze app kun je foto’s en video’s <em>(</em>snaps<em>) </em>naar elkaar sturen, zonder dat die voor buitenstaanders te zien zijn. De snaps kunnen maar één keer geopend worden, daarna verdwijnen ze automatisch. Gesprekken (chats<em>) </em>via de app zijn slechts 24 uur zichtbaar. Vapeverkopers maken hier handig gebruik van. ‘Ze zoeken influencers op Instagram en TikTok en benaderen ze via Snapchat,’ legt Jacey uit. ‘Dat is toch wat anoniemer.’</p>
<p>De aanbieders zijn geen grote tabaksmerken of Chinese vapebedrijven, maar clandestiene vapeverkopers die via Snapchat met klanten afspreken: Snapchat-dealers. Wie erachter zit, is lastig te achterhalen. Op de app heb je geen openbaar profiel met een leeftijd of foto’s, alleen een gebruikersnaam.</p>
<p>De Snapchat-dealers zitten door het hele land. In een TikTok-video vraagt een gebruiker: ‘Weet iemand waar ik een v@p3 kan halen zonder ID in Leiden of Utrecht of Rotterdam?’ (het algoritme van TikTok werkt ook op tekst in beeld, door <em>vape</em> op deze manier te schrijven wordt de video er niet tussenuit gevist, red.). Een behulpzame gebruiker reageert: ‘Gwn op Snap zoeken op “vapes” en dan de code van je stad erbij. Er komen dan wss 100 verschillende Snapchataccounts.’</p>
<p>De behulpzame gebruiker heeft gelijk. Een zoektocht op een van de 142 Nederlandse netnummers of stadsnaam in combinatie met zoektermen als ‘vapes’, ‘vapeverkoop’, ‘Elfbar’ en ‘Puffbar’ (een ander bekend vapemerk) levert ruim 250 profielen op die op deze manier werken. Aan het ouderwetse netnummer van de vaste telefoon in de gebruikersnamen is te zien dat Snapchat-dealers niet alleen actief zijn in de grote steden, maar in alle hoeken van het land. Zo zijn er ook profielen die verwijzen naar het Overijsselse Oldenzaal (netnummer 0541), het Noord-Brabantse Deurne (0493) en het Friese Kollum (0511). En dit zijn slechts de dealers die werken met een regiocode.</p>
<p>In de Community Guidelines van Snapchat is niets terug te lezen over de verkoop van tabak en e-sigaretten. Een woordvoerder laat weten dat het tegen de Snapchat-voorwaarden is om ‘de app te gebruiken voor de verkoop van vapes, e-sigaretten of andere rookwaar aan mensen van elke leeftijd, laat staan minderjarigen.’ Snapchat zegt content te verwijderen van gebruikers die zich niet aan de Snapchat huisregels houden. Veel zin heeft dit niet. Er circuleren genoeg accounts waarbij in de biografie staat ‘dat er al twee accounts geblokkeerd zijn’. Een nieuw profiel is zo aangemaakt.</p>

<h5>Doosjes met kleurige vapes</h5>
<p>‘Zit jij toevallig in een toetsweek en wil je je stress verminderen?’ Vape_kopen124 mikt hiermee duidelijk op een jonge doelgroep, maar hoe oud moet je zijn om een vape bij hem te kopen? ‘Niet jonger dan 14 jaar,’ reageert hij. De Snapchat-dealers zitten zelf vaak ook nog op school. Zo vertelt een dealer uit het Noord-Brabantse plaatsje Steenbergen dat hij 15 jaar oud is en hij vapes verkoopt aan mensen tussen de 12 en de 18 jaar. Zijn waar importeert hij via een tussenpersoon vanuit Amerika. Niet uit China, want ‘dat is rotzooi’. Hij komt aan deze goede contacten in de groothandel doordat hij ‘twee jaar illegale sigaretten heeft verkocht’. Ook een dealer uit Enschede verkoopt aan ‘kinderen tussen de 12 en 18 jaar oud’. Hij haalt zijn voorraad via Duitsland uit China en verkoopt een stuk of vijftig vapes per week. Andere dealers verkopen er tweehonderd, vierhonderd of zelfs vijfhonderd per week.</p>
<blockquote><p>Jongeren kopen hun vapes al lang niet meer in tabakswinkels of vapeshops.</p></blockquote>
<p>De combinatie van verschillende sociale media werkt perfect: TikTok voor het bereik, Snapchat voor de anonimiteit. Zo post een vapedealer uit Tiel op zijn TikTok-account een video van zijn <em>stash:</em> een rij doosjes met kleurige vapes. In beeld verschijnt een tekst: Puff bar plus 800 puffs! €10. Smaken: aardbeienijs, cool mint, blue razz lemonade. In de <em>caption</em> van de video staat: ‘voeg Snapchat toe’, met daarachter zijn Snapchat-gebruikersnaam. Eenmaal op Snapchat toegevoegd kun je via de chatfunctie de vapedealer berichten. Voor een 17-jarige dealer uit Nijmegen is het met vijftig euro per week een leuk zakcentje. ‘Als iemand er meerdere koopt, geef ik korting. Marketing!’</p>
<p>Gebrek aan toezicht vanuit de overheid, nauwelijks handhaving op sociale media, wildgroei aan illegale dealers die schadelijke producten aan minderjarigen verkopen: de felgekleurde wereld van e-sigaretten op het internet is een chaos. Het smaakverbod dat de verkoop van vapes met smaakjes aan banden moet leggen, zal voor veel jongeren weinig uitmaken. Die kopen hun vapes al lang niet meer in tabakswinkels of vapeshops. De dealer uit Steenbergen maakt zich dan ook weinig zorgen om het verbod. Sterker nog, hij kijkt ernaar uit. ‘Voor mij is het alleen maar een voordeel. Mensen die hun vapes normaal in de winkel halen, komen straks bij mij.’</p>
<div class="info-box">
<h5>The Investigative Desk</h5>
<p><a href="http://www.investigativedesk.com" target="_blank" rel="noopener">The Investigative Desk</a> is een groep gespecialiseerde onderzoeksjournalisten. Zij financieren hun werk met donaties, subsidies, beurzen en honoraria. De geldgevers hebben geen rol in of inhoudelijke zeggenschap over de onderzoeken en publicaties.</p>
</div>
<div class="info-box">
<h5>Verantwoording onderzoek</h5>
<p>Voor dit onderzoek sprak The Investigative Desk met TikTok-influencers, sociale-media-experts en Snapchat-dealers. Voor het in kaart brengen van de hoeveelheid vapevideo’s op TikTok is de <a href="https://www.bellingcat.com/resources/how-tos/2022/05/11/this-new-tool-lets-you-analyse-tiktok-hashtags/">hashtag scraping tool</a> van onderzoekscollectief Bellingcat gebruikt. Deze geeft maximaal duizend resultaten per zoekterm. De scraper is gebruikt op 11 augustus 2022. Er is gezocht op verschillende zoektermen die gerelateerd zijn aan vapen. Zo levert de hashtag ‘vape’ 946 video’s op die samen 2,7 miljard keer bekeken zijn, ‘vaping’ krijgt 379 hits met 958 miljoen views en ‘Elfbar’ – een populair merk voor e-sigaretten – scoort 963 video’s met een bereik van 322 miljoen.</p>
<p>Nederland kent 142 netnummers die bij een regio horen. Er is bij ieder netnummer op zowel TikTok als Snapchat gezocht op kernwoorden als ‘vapes, vaping, puffbar, elfbar, damping’ in combinatie met het netnummer of de plaatsnaam die bij het netnummer hoort. Bij de grote steden is een maximum van tien resultaten gebruikt. In sommige regio’s waren er geen accounts vindbaar. Bij 54 netnummers was er geen dealer op Snapchat of TikTok te vinden die voldeed aan onze criteria. In totaal hebben we in september 2022 256 dealers gevonden die via deze manier werken. Inmiddels is een aantal van de accounts niet meer actief.</p>
<p>Ieder kwartaal publiceert TikTok een zogeheten ‘<a href="https://www.tiktok.com/transparency/en-au/community-guidelines-enforcement-2022-3/">Community Guidelines Enforcement Report</a>’ waarin is te lezen hoeveel video’s er verwijderd zijn en in welke categorie deze vallen. Het meest recente rapport gaat over het kwartaal juli tot en met september 2022. Hier is uit op te maken dat in die periode 3,1 miljoen video&#8217;s werden verwijderd vanwege de regels over ‘alcohol, controlled substances, alcohol and tobacco’. Hoeveel van deze 3,1 miljoen video’s zijn verwijderd vanwege het tonen of gebruik van vapes wil het platform niet verder toelichten.</p>
<p>De meeste gesprekken met Snapchat-dealers vonden via Snapchat of WhatsApp plaats. De gebruikersnamen zijn in het stuk niet genoemd omdat de gebruikers minderjarig zijn. Deze namen zijn wel bij de redactie bekend.</p>
</div>


Samenleving