Interview

Of ze ooit weleens een partner heeft gehad? Ze is toch wel eens verliefd geweest? Sociaal psycholoog Lenie de Zwaan (89) hoort deze vragen al heel haar volwassen leven. Haar standaardantwoord: ‘Ik ben een gelukkige single met een mooie vriendenkring. En daar heb ik zeer bewust voor gekozen.’
Als jong meisje wist ze al dat ze ‘single wilde worden als ze later groot was’. Ze zag het vrije leven van haar alleenstaande tantes en vond dat zo aantrekkelijk dat ze het als voorbeeld stelde. ‘Mijn tantes gingen vroeg in de ochtend de deur uit om uren te wandelen. En tante Ans maakte reizen in haar eentje, ze had de meest geweldige verhalen. Terwijl ik mijn moeder de hele dag zag schoonmaken en voor vijf kinderen zag zorgen.’
Ook juffrouw Bokmans, een ongehuwde vriendin van haar moeder, was een voorbeeld. Deze onderwijzeres had veel plezier in haar werk en hield van een borreltje. In De Zwaans ogen hadden deze vrouwen het prima voor elkaar. Ware rolmodellen waren het.
<blockquote>De Zwaan vraagt zich af waarom mensen anno 2022 nog steeds massaal dromen van huisje, boompje, beestje. Nu het niet meer hoeft.</blockquote>
Lenie de Zwaan leeft nog steeds hun autonome leven, waarin vriendschap de hoogste vorm van liefde is.
De Zwaan vraagt zich af waarom mensen anno 2022 nog steeds massaal dromen van huisje, boompje, beestje. Nu het niet meer hoeft. Toen De Zwaan jong was, kwamen alleenstaanden niet eens in aanmerking voor een eigen huis. Vrouwen konden pas in 1956 een eigen bankrekening openen. Alleen leven was voor velen dus lange tijd onmogelijk.
Ondertussen is er allang een alternatief en nog steeds kiezen de meeste mensen voor een, in de ogen van De Zwaan, verstikkend model. Haar persoonlijke idee van geluk wijkt af van de heersende norm.
En met die norm is ze al dertig jaar in gevecht. Ze richtte er het Centrum voor Individu en Samenleving (CISA) voor op. Want in de praktijk botst de single nog altijd tegen de dikke muur van de heersende norm. Probeer maar eens alleen of samen met vrienden een huis te kopen. Of geld na te laten aan een goede vriend. Dan gelden er andere wetten voor alleenstaanden. Oneerlijk, vindt De Zwaan. ‘Onze overheid stelt de alleenstaande heel bewust achter. Onze wetten zijn ontworpen om mensen te dwingen een partner te zoeken; zo wordt de groep alleenstaanden bewust verzwakt. En er is geen politicus die het voor ze opneemt.’
Het rechtvaardigheidsgevoel van De Zwaan was te groot om daar niet tegen in actie te komen. ‘Onder de Duitse bezetting werden mensen aangemoedigd te trouwen en veel kinderen te maken, om soldaten te kweken. Toen de nazi’s verdwenen, hadden alleenstaanden geen recht op een woning en moesten ze bij ouders of gehuwde vrienden inwonen. Singles betaalden tot eind jaren zestig alleenstaandenbelasting, dat was gewoon een strafheffing. Ik weet nog dat ik eens iemand op de radio hoorde zeggen: Nederland vaart wel dankzij de vrijgezel.’
Met CISA probeert De Zwaan nu al jaren politici te bewegen zich in te zetten voor alleenstaanden, en ze vertelt in de media met veel vuur over de ongelijkheid. Want ze weet, draagkracht is onontbeerlijk in een systeemverandering.
<h5>‘Ik wil promoveren’</h5>
In De Zwaans ruime vierkamerappartement in het lommerrijke Haagse Benoordenhout (‘wel wat groot voor iemand alleen, maar ik ben zelf klein en moet toch een beetje compenseren’) ligt de donkere houten eettafel bezaaid met folders van CISA en met kopieën van handgeschreven aantekeningen. Tegenover De Zwaan zit econoom en CISA-adviseur Kees van Leer (78). Ook Van Leer is al zijn hele volwassen leven alleenstaand, al woont hij sinds kort samen met chihuahua Wodan, die onafgebroken op zijn schoot zit. Van Leer: ‘Ik las dertig jaar geleden een stukje in de Haagse Courant over Lenie en CISA. Ik dacht gelijk: die vrouw moet ik ontmoeten. Ik ergerde me al zolang aan een maatschappij die niet voor mensen zoals ik is ingericht.’
Van Leer zit ook aan tafel omdat hij en De Zwaan ondertussen goede vrienden zijn geworden. Hun vriendschap ontstond tijdens ledenvergaderingen en hun lobbybezoeken aan de Tweede Kamer. ‘Lenie en ik hadden ook persoonlijk gelijk een klik. Ze was net als ik in economie geïnteresseerd en daar konden we heel lang over praten. Ach, waarin is Lenie niet in geïnteresseerd? Natuurkunde, scheikunde, ze vindt het allemaal interessant. En ze leert heel snel.’
‘Ik wist al jong dat ik zelfstandig wilde leven,’ zegt De Zwaan, ‘en daar hoorde een goede baan bij. Ik heb na de mulo nog een avondstudie gymnasium gedaan, daarmee kon ik sociale psychologie studeren in Leiden. Mijn ouders begrepen niet dat zo’n leuk meisje als ik niet wilde trouwen, maar ze steunden me in mijn keuzes.’
<blockquote>‘Politieke partijen richten hun beleid in op het leven van de meeste mensen. Maar een rechtstaat houdt juist in dat elke burger voor de staat gelijkwaardig is, dus er moet getoetst worden aan het juridisch gelijkwaardigheidsaspect.’</blockquote>
De Zwaan stelt zichzelf op haar bijna negentigste nog steeds grote doelen. Over de losse handgeschreven aantekeningen die overal op tafel liggen: ‘Ik heb dat allemaal duidelijk opgeschreven, ik moet het alleen nog even in de computer zetten. Dat ga ik binnenkort doen. Ik wil promoveren.’
Haar stem wordt fel als ze vertelt waarop ze wil promoveren: het juridisch gelijkwaardigheidsaspect. ‘Politieke partijen richten hun beleid in op het leven van de meeste mensen. Maar een rechtstaat houdt juist in dat elke burger voor de staat gelijkwaardig is, dus er moet getoetst worden aan het juridisch gelijkwaardigheidsaspect.’
Gelijkwaardigheid, die mist De Zwaan nu. Bijvoorbeeld in het familierecht. Aan een kind of een echtgenoot kan geld worden nalaten tegen een zeer gunstig tarief, maar voor een allerbeste vriend sinds de middelbare school geldt het ‘vreemdentarief’.
‘Dat tarief geldt zelfs voor broers en zussen. Het is toch schandalig dat ze dat vreemden noemen? Dat impliceert dat de Nederlandse staat alleen mensen die in het echt verbonden zijn of die een samenlevingscontract hebben als elkaars familie ziet. Al het andere is minderwaardig aan die levensvorm.’
Kees knikt, als econoom was belastingrecht zijn specialiteit en zag hij alleenstaanden meebetalen aan een maatschappij die niet op hen is ingericht. ‘We waren allebei zeer verontwaardigd over het afschaffen van de alleenstaandentoeslag in 1989. Als je alleen woont, heb je relatief hoge kosten maar betaal je wel mee aan alle leuke dingen voor gezinnen, zoals de kindertoeslag. Die alleenstaandentoeslag compenseerde wat, maar zelfs die kleine compensatie werd afgeschaft.’
De Zwaan: ‘Er zitten zoveel dingen scheef. Eerst kreeg je alleen zorgverlof om voor je partner te zorgen. Ik werkte destijds op het Ministerie voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, daar heb ik toen gepleit voor een zorgverlof als je voor familieleden en vrienden zorgt.’
Van Leer: ‘Dat uitgebreide zorgverlof is er toen ook gekomen, dat is een wapenfeit van CISA.’
<h5>Floppydisk</h5>
Lenie de Zwaan en Kees van Leer en de andere vrijwilligers maken zich al jaren hard voor de rechten van singles. Maar toch loopt het bij CISA geen storm. Sterker nog: nieuwe leden zijn er nauwelijks en de gelederen zijn vergrijsd. En dat terwijl het aantal alleenwonenden de laatste jaren snel toeneemt. Volgens het CBS wonen er in 2047 3,6 miljoen mensen alleen in Nederland. Mensen gaan massaal de straat op voor de rechten van vrouwen, mensen van kleur en homoseksuelen. Maar een grote alleenstaandendemonstratie is er nog nooit geweest. Dus als er zoveel ongelijk is, waarom horen we deze groep dan niet?
Dat vroeg podcastmaker Maartje Duin zich acht jaar geleden ook af. In de podcast ‘Lenie en ik’ probeert ze De Zwaan te helpen meer singles op de been te krijgen voor de goede zaak. Duin prijst De Zwaan om haar idealisme, noemt haar een ‘onvermoeibare rebel’. CISA heeft op dat moment 500 donateurs en dat zijn niet de jongste. Duin zegt dat haar handen jeuken als ze rondkijkt in het thuiskantoor van De Zwaan, ze treft er stapels aantekeningen en ontdekt dat De Zwaan nog steeds op haar oude computer werkt, in Word Perfect. Ze converteert documenten naar Word met behulp van een floppydisk.
Hoog tijd voor een update, vindt Duin. Ze introduceert De Zwaan in de wereld van sociale media en gaat langs bij een campagnestrateeg, die De Zwaan vertelt hoe ze haar boodschap kort en bondiger kan overbrengen. Hij vertelt De Zwaan dat, wil ze jonge mensen bereiken, ze sociale media moet inzetten.
Voor een vrouw van in de tachtig die nog floppydisks gebruikt, is dat niet zo eenvoudig, beseft ook Duin. Ze wil De Zwaan graag helpen met haar stichting, maar uiteindelijk is er iets dat haar tegenhoudt. Met horten en storten vertelt ze De Zwaan aan het einde van de podcast dat ze verliefd is geworden. Op een boekverkoper, bij wie ze een boek afrekende over alleenstaanden. Een mooie anekdote, maar ook een bekend verhaal voor De Zwaan: dat van singles die enthousiast zijn over haar strijd maar afhaken wanneer ze een partner vinden.
<blockquote>‘We dachten echt: Wouter Koolmees gaat politiek iets voor ons betekenen, hij zag dat alleenstaanden achtergesteld worden. Maar toen kreeg hij een gezin en hoorden we niks meer van hem.’</blockquote>
Aan de eettafel in haar Haagse appartement vertelt ze over D66-politicus Wouter Koolmees. Een van de weinigen die volgens Van Leer en De Zwaan echt enthousiast waren wanneer ze een bezoek brachten aan het Binnenhof. ‘We dachten echt: hij gaat politiek iets voor ons betekenen, hij zag al langer in dat alleenstaanden achtergesteld worden. Maar toen kreeg hij een gezin en hoorden we niks meer van hem.’
Ook de bekendste single van Den Haag, Mark Rutte, krijgen De Zwaan en Van Leer niet mee. De Zwaan: ‘Hij lijkt net als wij een bewuste alleenstaande maar praat er duidelijk liever niet over. Heel jammer, want hij zou veel voor de emancipatie van singles kunnen betekenen. Door bijvoorbeeld te zeggen hoe blij hij is met zijn werk, familie en zijn vriendschappen, dat het voor hem genoeg is om gelukkig te zijn. Je hebt geen idee hoe het beeld dat anderen over je status hebben je zelfbeeld beïnvloed.’
<h5>Romantisch ideaal</h5>
Ze weten dat het beeld van de bewuste single nog steeds niet massaal wordt omarmd, het romantische ideaal blijft overheersen. Ze ergeren zich dan ook rot aan het standaard einde van romantische films, waarin altijd geluk is gevonden in de liefde. De Zwaan: ‘Alsof dat de enige weg is naar geluk. Als je dat maar blijft bevestigen in de beeldvorming, gaan mensen het geloven. Ik smacht naar een einde waarin de hoofdpersoon beseft dat hij of zij heel gelukkig is zonder een romantische geliefde. Gelukkig met zichzelf en goede vrienden.’
In de gemiddelde romantische film is de single inderdaad nog altijd een naar liefde smachtende heteroseksuele vrouw die samenwoont met haar beste vriendin. Een vrouw die dronken en in het holst van de nacht mannen mee naar huis neemt waarmee het (natuurlijk) niet lukt een duurzame relatie op te bouwen. De single man in dergelijke films is juist niet op zoek naar romantische liefde, hij geniet van zijn leven zonder verantwoordelijkheden (casual seks is het streven en tot twee uur ’s middags brak in zijn bed liggen geen probleem) maar uiteindelijk wordt ook hij verliefd en merkt hij dat er in zijn leven toch iets ontbreekt.
Het lijkt wel of níet streven naar romantische liefde het laatste taboe is. In de hippe Zweedse Netflix-romkom Hjem til jul heeft de aantrekkelijke en zelfstandige dertiger Johanne seks met verschillende mannen, maar ook met een vrouwelijke collega. Intussen woont ze heel gelukkig samen met haar beste vriendin. En toch geeft ze, in deze woke variant van de klassieke romantische komedie, dit leven moeiteloos op voor een knappe twintiger.
Een uitzondering is de Noorse film The Worst Person in the World. In deze dit jaar voor een Oscar genomineerde film wordt de eigenzinnige en autonome hoofdpersoon twee keer smoorverliefd maar is ze aan het eind single. En overduidelijker gelukkiger dan in haar relaties.
Maar zo’n einde is nog steeds een uitzondering. In de film maar ook in de maatschappij. ‘Bewust geen partner en gezin willen wordt nog steeds gezien als weglopen van de grote verantwoordelijkheden,’ zegt Kees van Leer. Singles zijn flierefluiters die doen waar ze zin in hebben. Alsof mensen zonder partner of gezin hun maatschappelijke taak niet vervullen.
Terwijl singles vaak fulltime werken, alle rekeningen moeten immers worden betaald van een enkel inkomen. ‘Alleenstaanden hebben zoveel verantwoordelijkheden, ze zouden een standbeeld moeten krijgen,’ zegt De Zwaan.
<blockquote>Mensen met een partner wordt nooit gevraagd waarom ze nog samen zijn.</blockquote>
Ze lachen maar ondertussen menen ze het, van dat standbeeld.
Aan een single wordt altijd gevraagd waarom hij of zij nog steeds alleen is. Terwijl mensen met een partner nooit wordt gevraagd waarom ze nog samen zijn. Ze vragen het weleens. Omdat het leuk is de vraag om te draaien, maar ook om mensen bewust te maken van ingesleten patronen.
De Zwaan: ‘De hele maatschappij ingericht op het ideaalbeeld van de romantische liefde en het gezin als hoeksteen. Ik weet zeker dat als je steeds meer voorbeelden ziet van echt gelukkige singles, dat er dan ook ruimte komt voor echte vrije keuze.’
<h5>Dapper</h5>
Misschien heeft De Zwaan gelijk, zijn er meer rolmodellen nodig om alleen wonen uit het zielige hoekje te halen. ‘Het maakt echt uit of je een gelukkige alleenwonende kent,’ zegt ze. ‘Ook voor mensen die tegen hun wil alleen zijn helpt het om tevreden alleenwonenden te zien. Dat doorbreekt het stigma van de mislukking.’
Volgens De Zwaan beperkt een partner de vriendenkring, de nabijheidskring noemt ze die ook wel. ‘In een relatie moet je veel meer moeite doen je sociale kring goed bij te houden. En er is gewoon een grote kans dat een individu binnen een romantische relatie verdwijnt. En een individu moet je niet afschaffen.’
De Zwaan ziet bij gehuwden vaak een blijvende eenzaamheid nadat de partner is overleden. ‘Je kunt niet je hele leven om één iemand heen bouwen, en toch zie je het veel mensen nog steeds doen. Ze zien hun echte vrienden steeds minder en dan ineens helemaal niet meer.’ Terwijl alleenwonenden zonder kinderen een sociale familie om zich heen bouwen, waarin men er voor elkaar is bij bijvoorbeeld ziekte.
Als Lenie me samen met Kees en de kleine Wodan heeft uitgezwaaid, bedenk ik me hoe dapper het is dat Lenie de Zwaan, geboren in het begin van de jaren dertig, haar keuze al zo jong durfde te maken. In een tijd waarin bijna alle keuzes voor vrouwen nog door mannen werden gemaakt. Misschien verdienen niet alle alleenstaanden het, maar deze vrouw verdient het zeker: een standbeeld.

Vrijgezel (89) zet zich in voor single-rechten: ‘Onze overheid stelt de alleenstaande heel bewust achter’