Hoe de Natuurherstelwet de speelbal werd van de grootste lobby in Europa 

Het is 15 juni 2023, ’s ochtends iets voor de klok van negen. De spanning is te snijden in het EU-parlement in Straatsburg. In een tot de nok toe gevulde halfronde zaal staat het Milieucomité (ENVI) op het punt om te stemmen over de controversiële Natuurherstelwet van de Europese Commissie.

Op deze lange dag van stemmingen is het eerste agendapunt meteen het belangrijkste: de christendemocratische Europese Volkspartij (EVP) wil de complete wet van tafel vegen. Om de kans op succes te vergroten vervangt de partij alle kritische comitéleden door parlementariërs die wel gewillig de partijlijn volgen. Een ongebruikelijke gang van zaken, volgens verschillende parlementsleden van andere partijen.

De sabotagepoging mislukt. Door de normaal zo stille vergaderzaal klinkt minutenlang applaus. Parlementsleden van andere partijen vallen elkaar in de armen en delen highfives uit. ‘Ik heb nog nooit een stemming meegemaakt waar de druk zo hoog lag,’ vertelt een daarbij aanwezige anonieme fractiemedewerker later. ‘Die druk kwam van bovenaf, van de partijleiding. Zij hadden al hun kaarten gezet op het blokkeren van de Natuurherstelwet.’

cda, bbb, nsc

De EVP (Nederlandse lid: CDA en ChristenUnie, belangrijkste delegatie: de Duitse CDU-CSU) is al jaren de grootste Europese machtspartij. Het is de partij bovendien, waar, na de Europese verkiezingen, zowel Nieuw Sociaal Contract (NSC) als de BoerBurgerBeweging (BBB), zich bij wil aansluiten. 

Dat de EVP juist de Natuurherstelwet uitkiest om aan te vallen is geen toeval. Die wet moest een belangrijke pijler worden onder de Green Deal: het politieke meesterplan van de Europese Commissie om van Europa een duurzaam continent te maken. In de EU verkeert zo’n 80 procent van alle natuurgebieden in slechte staat. In de wet staat dat er in 2030 herstelmaatregelen moeten zijn voor 30 procent van die gebieden. In 2050 zou er voor 90 procent een herstelplan moeten zijn.

Veel christendemocraten zijn al geruime tijd ontevreden over de groene koers die de Commissie onder leiding van partijgenoot Ursula von der Leyen is gaan varen.

Bij de agrarische sector valt het voorstel niet in goede aarde. Veel boeren zijn bang dat de Natuurherstelwet hen met nog meer milieuverplichtingen opzadelt. Ook vrezen ze voor rechtszaken door het in de wet opgenomen ‘verslechteringsverbod’ voor natuurgebieden. De boerenlobby vindt een gewillig oor bij een intern verscheurde EVP. Want veel christendemocraten zijn al geruime tijd ontevreden over de groene koers die de Commissie onder leiding van partijgenoot Ursula von der Leyen is gaan varen.

Het verzet tegen de Natuurherstelwet is dan ook maar het begin van een langdurige EVP-campagne om zichzelf in de aanloop naar de Europese verkiezingen in juni 2024 terug op de kaart te zetten als een machtig blok dat opkomt voor boeren en het platteland. De Nederlandse verkiezingen hebben daarbij een sleutelrol gespeeld, aldus politicoloog Steven van Hecke: ‘De overwinning van de BBB bij de provinciale verkiezingen heeft de alarmbellen doen afgaan bij de Europese christendemocraten. Tot dan hadden ze veelal constructief meegewerkt aan verschillende uit de Green Deal voortkomende wetsvoorstellen. Toch vonden veel EVP-leden dat er met hen te weinig rekening werd gehouden. Die onvrede is er allemaal uitgekomen rondom de Natuurherstelwet.’

Plaatsvervangers

Europese wetgeving schrijven is een complex proces. Eerst komt de Europese Commissie met een voorstel waarover daarna alle nationale vakministers van de EU-lidstaten (de Raad van de EU) én het parlement een positie moeten innemen. De drie versies van elke wet die zo ontstaan, worden vervolgens achter gesloten deuren (in zogenoemde trilogen) tot een geheel gesmeed.

Het EU-parlement zelf kent allerlei themacomités die over elke wet voorafgaand aan de officiële plenaire stemming een expertpositie formuleren. Elk van die comités heeft naast de vaste leden ook een groep officiële plaatsvervangers, voor als iemand ziek is of om andere redenen afwezig. Sara Matthieu van de Belgische partij Groen maakt deel uit van de vervangingslijst binnen de commissie Milieubeheer, volksgezondheid en voedselveiligheid. Op 15 juni ziet ook zij met verbazing hoe de EVP niet alleen een derde van al haar milieucomitéleden vervangt – maar ook massaal mensen uit andere comités laat aanrukken om te stemmen.

‘Dat er zoveel mensen zijn vervangen door collega’s die niets te maken hebben met het milieucomité vertelt mij dat dit een gerichte sabotagepoging was,’ zegt Matthieu. ‘In de wandelgangen werd toen al gefluisterd dat EVP’ers die zich niet wilden houden aan de marsorders van de fractie met sancties zouden worden geconfronteerd. De partijtop van de EVP heeft hoog spel gespeeld. Als de onafhankelijkheid van gekozen volksvertegenwoordigers niet meer gegarandeerd kan worden, ben je fout bezig.’

Ook commissielid Mohammed Chahim (PvdA) heeft het tafereel met verbijstering gadegeslagen: ‘Wij vervangen ook weleens mensen, als er iemand moet plassen tijdens een stemming bijvoorbeeld. Maar hier ging het wel om heel veel mensen tegelijkertijd. Ik weet toevallig dat er best wel wat EVP-leden zijn die natuur en een gezonde leefomgeving belangrijk vinden. Kennelijk zijn ze dusdanig onder druk gezet dat ze, toen het ging om de Natuurherstelwet, even niet thuis waren.’

antigroene koers

Sinds 2014 claimt de EVP de belangrijkste topfunctie: die van Europese Commissievoorzitter. Ook nu is het vrijwel zeker dat de komende vijf jaar een christendemocraat leiding mag gaan geven aan de nieuwe Commissie. 

Tijdens de vorige verkiezingen in 2019 wonnen groene partijen flink en moest EVP-lid Von der Leyen fikse concessies doen om aan de slag te mogen als Commissievoorzitter. Het resultaat daarvan kennen we nu als de Green Deal. 

Sindsdien is de onvrede binnen de EVP gestaag gegroeid, weet Steven van Hecke. De politicoloog doceert aan de Katholieke Universiteit Leuven en volgt de partij al ruim twintig jaar. Volgens de Belg kan de rebellie tegen de Green Deal niet los worden gezien van de razendsnelle opkomst van populistisch rechts: ‘Europese politiek is altijd ook nationale politiek en de Duitse EVP-top is doodsbang om te eindigen als het CDA: totaal verschrompeld. Deze stemming was de perfecte aanleiding om de koers van de Europese fractie te verleggen naar wat beschouwd wordt als oorspronkelijke christelijke kernwaarden, met veel aandacht voor landbouw en industrie.’

Als grootste partij in Brussel is de EVP een strikt hiërarchisch georganiseerde machtsmachine. Door op rechtse thema’s verder naar rechts te schuiven willen de christendemocraten ook na deze EU-verkiezingen het centrum van de macht domineren en een antigroene koers past daarbij. Dat valt evenwel niet bij alle EVP’ers goed. De Tsjechische parlementariër Stanislav Polčák noemt natuurherstel via X een ‘essentieel deel’ van de Green Deal en onderstreept dat hij de aanval van zijn partij daarop een verkeerde beslissing vindt. In de aanloop naar de stemming wordt hij vervangen. 

‘Ik kom uit een land waar de natuur in erg slechte staat verkeert. Aan mijn kiezers thuis had ik een stem tegen natuurherstel nooit kunnen uitleggen.’

Net als de meeste voor dit artikel benaderde EVP-leden reageert Polčák niet op interviewverzoeken. Dagenlang e-mails sturen, telefoneren en mensen aanschieten in het massieve parlementscomplex in Brussel levert weinig op: de meeste parlementariërs zijn te druk, claimen te weinig dossierkennis te hebben of wijzen linea recta door naar de afdeling woordvoering. 

De Deense Pernille Weiss wil wel praten. Zij probeert de angel er direct uit te halen: ‘Ik had door een conflict thuis niet voldoende tijd om me in te lezen: het waren ruim tweeduizend amendementen die waren ingediend op de Natuurherstelwet. Dat is verschrikkelijk veel werk, ik wil dat goed kunnen doen. Daarom heb ik mijn stem ingeleverd en me laten vervangen.’

Een Oost-Europese parlementariër, die alleen anoniem wil praten uit angst voor ruzie, is kritischer: ‘Ik kom uit een land waar de natuur in erg slechte staat verkeert. Aan mijn kiezers thuis had ik een stem tegen natuurherstel nooit kunnen uitleggen. Het probleem is dat de partijtop deze wet tot symbool heeft verheven. Daarmee wil ze laten zien dat de EVP niet over zich heen laat lopen en niet zonder meer instemt met alles wat met de Green Deal te maken heeft. Dit was echter overduidelijk de verkeerde manier om onze tanden te laten zien.’

uit de hoge hoed

De aanval van de Europese christendemocraten op de Natuurherstelwet komt niet uit het niets. Tijdens een conferentie in München in mei 2023 maakt de Duitse partijtop op het podium duidelijk dat de EVP zich weer moet profileren als boerenpartij. Er wordt een manifest gepresenteerd met daarin de christendemocratische visie op landbouw: de ‘European Farmers’ Deal’. 

Daarin worden verschillende groene wetsvoorstellen van de Europese Commissie expliciet benoemd: naast de Natuurherstelwet ook de controversiële EU-Pesticiderichtlijn (SUR, Sustainable Use Regulation). Al die nieuwe milieuregels zouden alleen maar leiden tot meer bureaucratie voor boeren en de economische weerbaarheid van het platteland in gevaar brengen. 

Europees fractieleider Manfred Weber van de Beierse CSU heeft daarnaast nog een persoonlijk appeltje te schillen met de Commissie: na de verkiezingen in 2019 kaapte Von der Leyen de baan van Commissievoorzitter voor zijn neus weg. In de zomer van 2023 zijn er dan ook geregeld vergaderingen achter gesloten deuren en etentjes in Brussel waarbij de voltallige Duitse partijtop aanwezig is om de neuzen weer dezelfde kant uit te krijgen.

Van Hecke verbaast dat allemaal niets: ‘Weber is in 2019 op het schild gehesen door Duitse christendemocratische militanten. Vervolgens werd Von der Leyen uit de hoge hoed getoverd terwijl zij nooit campagne had gevoerd voor de job van Commissievoorzitter. Als bonus kreeg de EVP ook nog eens die Green Deal in de maag gesplitst. Die situatie is eerder voer voor therapeuten dan politicologen.’

grove bangmakerij

Critici in Brussel waarschuwen nadrukkelijk voor de rabiaat antigroene en radicale vleugel binnen de EVP. In een serie tweets op X claimde de partij dat de Natuurherstelwet zou gaan leiden tot ‘wereldwijde hongersnood’ en het ‘neerhalen van hele dorpen’. Als achtergrond bij de tweets: een idyllisch plaatje van schapen in een veld met een kerk.

Directeur Ariel Brunner van BirdLife International maakt zich zorgen over het gebruik van zulke feitelijke onjuistheden: ‘Foto’s van dorpen die zouden worden vernietigd inzetten als campagnemiddel is grove bangmakerij. Er is zelfs beweerd dat de thuisstad van de kerstman met de grond gelijk gemaakt zou worden omdat de Commissie er bomen wilde planten. Ik vind het nogal wat als de grootste partij van de EU zulke leugens verspreidt.’

‘Als we deze ontwikkelingen negeren, glijden we heel snel af richting trumpisme.’

De invloedrijke milieuorganisatie is gevestigd in een modern kantoorpand bij het statige Jubelpark aan de rand van de Brusselse EU-wijk, op loopafstand van de Europese Commissie. In een brief maakte een coalitie van 3339 wetenschappers uit uiteenlopende disciplines de desinformatiecampagne van de EVP met de grond gelijk. Op basis van talloze rapporten wezen ze erop dat een nog niet aangenomen Natuurherstelwet onmogelijk verantwoordelijk kan zijn voor de problemen waarmee Europese boeren al jaren kampen. Zo hangt het geleidelijk verdwijnen van veel boerenbedrijven volgens de wetenschappers samen met de sterke concurrentie op de wereldmarkt en intensivering binnen de landbouwsector – niet met milieuwetgeving. 

‘Wetenschappelijke feiten verdraaien om ze te matchen met het partijdiscours is een substantiële bedreiging voor de Europese democratie,’ stelt Brunner onomwonden. ‘Kiezers uit Tsjechië of Ierland hebben voor hun eigen politici gestemd, niet voor meneer Weber of de Duitse partijtop die zich aan de macht probeert vast te klampen. Als we deze ontwikkelingen negeren, glijden we heel snel af richting trumpisme.’

dreigbrief

Na de Natuurherstelwet is het de beurt aan de EU-Pesticiderichtlijn SUR, waarmee de Commissie grootschalig gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen aan banden wilde leggen, om op de korrel genomen te worden. Europarlementariër Sarah Wiener van de Oostenrijkse Groenen was verantwoordelijk voor de behandeling van die wet. 

De verhitte debatten en persoonlijke aanvallen die zij te verduren kreeg, laten volgens Wiener het ware gezicht van de EVP zien. Ze ontving zelfs een dreigbrief in haar Brusselse werkkamer. ‘Er is een campagne gevoerd om mij zwart te maken. Mensen dachten op een gegeven moment echt dat die wet mijn persoonlijke idee was, terwijl het ging om een Commissievoorstel,’ vertelt ze tijdens een ontbijtje op de begane grond van het parlementsgebouw in Brussel. ‘Ik ben uitgejoeld door boze boeren die dachten dat ik de landbouw wilde afschaffen. Ik weet wie daarvoor verantwoordelijk is. De EVP heeft degenen die mij bedreigd hebben het wapen in de hand gelegd.’

Wiener is een bekend gezicht in Oostenrijk. Ze is parlementslid, televisiekokkin, runt een houtovenbakkerij en tot voor kort ook een biologisch boerenbedrijf. De EVP probeert volgens haar te doen alsof zij de volledige agrarische sector vertegenwoordigt. Daarmee miskent de partij hoe gevarieerd de landbouw in Europa is, vindt Wiener. Kleinere en biologische boeren zijn vaak helemaal niet tegen verduurzaming en werken regelmatig samen met de milieubeweging om te pleiten voor systeemverandering binnen de landbouwsector. ‘Ik heb meermaals EVP’ers gesproken die eigenlijk voorstander zijn van het terugdringen van pesticidengebruik,’ constateert Wiener. ‘Maar ze zouden door hun eigen partij politiek doodverklaard worden als ze voor zo’n wet zouden stemmen. De EVP heeft immers een kunstmatige tegenstelling gecreëerd waarin de groene beweging de vijand is van de boer.’

Kwalijker vindt ze dat de christendemocraten hun banden met het bedrijfsleven en grote toeleveranciers aan de landbouwsector graag verhullen. De aanval op haar pesticidewet werd in het parlement aangevoerd door een Sloveens EVP-lid dat banden heeft met de pesticidenindustrie. Uit onderzoek van het Britse platform DeSmog bleek verder dat verschillende EVP-parlementariërs jarenlang nauw contact hadden met vleeslobbygroepen, grote zuivelbedrijven, kunstmestbedrijf Yara en pesticidemultinationals als Bayer en BASF. Wiener: ‘De dag nadat de Pesticidenrichtlijn door de Commissie van tafel werd gehaald gingen de aandelen van Bayer de lucht in. De EVP is al zo lang aan de macht dat ze een echokamer is geworden van gevestigde belangen.’

afgezwakte versie

Helaas voor Wiener heeft de EVP-campagne succes: haar EU-Pesticidenrichtlijn is inmiddels door Commissievoorzitter Von der Leyen in een la gestopt. Verder is tijdens de allerlaatste parlementsvergadering voor de verkiezingen gelukt om de verplichte milieueisen binnen het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) te ontmantelen en is de rundveehouderij dankzij de EVP buiten de nieuwe Industriële Emissierichtlijn, die de impact van industriële productie op bodems, water en lucht moet reguleren, gebleven. 

‘De Green Deal de schuld geven van de problemen die boeren ervaren is belachelijk. Het landbouwbeleid is jarenlang door de EVP zélf vormgegeven.’

De controverse rond de Natuurherstelwet houdt evenwel aan tot op de dag van vandaag. Het EU-parlement heeft weliswaar een afgezwakte versie van de wet aangenomen, maar die is daarna alsnog door de ministers van zes lidstaten, waaronder Nederland, in de Raad van de EU van tafel geveegd. In mei stuurden de milieuministers van Ierland, Duitsland, Frankrijk, Spanje, Tsjechië, Luxemburg, Litouwen, Estland, Denemarken, Slovenië en Cyprus dan weer een brandbrief om hun EU-collega’s zover te krijgen om de wet alsnog goed te keuren. Kijkend naar het hoofdlijnenakkoord in Nederland lijkt die kans niet heel groot. De vier formerende partijen willen in Brussel juist inzetten op het ondersteunen van het verdienmodel van de boer. 

Wiener zucht diep als ze de situatie overziet: ‘De landbouwlobby is de grootste en machtigste lobby van Europa. De Green Deal de schuld geven van de problemen die boeren ervaren is echter totaal belachelijk. Het landbouwbeleid is jarenlang door de EVP zélf vormgegeven. Geen enkele groene landbouwwet heeft de eindstreep gehaald. Helaas is de afstand tussen kiezers en wat er in Brussel gebeurt zo groot dat de meeste mensen dat niet doorhebben.’