Analyse

<p>Met de PVV aan de knoppen was het altijd al een kwestie van tijd tot het vizier weer op de Nederlands-Marokkaanse gemeenschap zou worden gericht. Waar het debat zich tot dusverre vooral heeft toegespitst op asielzoekers, gingen in de nasleep van de rellen na de wedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv alle sluizen open.</p>
<p>Van prominente commentatoren op televisie die alle moslims bestempelen als ‘vijfde colonne’ tot een premier die ‘zich kan voorstellen’ dat de mishandeling van Israëlische voetbalsupporters wordt berecht als ware het een terreurdaad – een misdrijf dat voor mensen met een dubbele nationaliteit kan leiden tot verbanning en de intrekking van het Nederlanderschap.</p>
<p>Het misbruik van grote woorden is allesbehalve onschuldig. Allereerst omdat het onze blik op de realiteit vertroebelt. Onze taal geeft ons de mogelijkheid om met woorden een escalatieladder te bouwen die ons in staat stelt om de aard van misdrijven adequaat te beschrijven, en recht te doen aan het leed van slachtoffers.</p>
<blockquote><p>Het gebruik van een woord als ‘terrorisme’ rechtvaardigt maatregelen die niet in verhouding staan tot het in elkaar slaan van een Israëlische supporter</p></blockquote>
<p>Zo is de mishandeling van Israëlische voetbalsupporters in Amsterdam ernstig, maar staat deze niet op hetzelfde niveau als de georganiseerde lynchpartijen van hele joodse getto’s in Rusland in de negentiende eeuw. Wie grote woorden misbruikt, loopt bovendien het risico de grondrechten van andere etnische minderheden te schenden. Het gebruik van een woord als ‘terrorisme’ rechtvaardigt maatregelen die niet in verhouding staan tot het in elkaar slaan van een Israëlische supporter.</p>
<p>In hoeverre het juridisch haalbaar is om de leden van antisemitische knokploegen te labelen als terroristen, moet blijken. Duidelijk is dat onze taal steeds meer wordt ingezet als wapen in een radicaliserend publiek debat. Een greep uit ons hedendaagse taalgebruik:</p>
<p>Kritiek op de staat Israël wordt steeds vaker bestempeld als ‘antisemitisme’. Aanvallen op Israëlische voetbalsupporters als ‘pogrom’ en ‘tweede Kristallnacht’. En mishandeling is nu dus wellicht ‘terrorisme’. Andersom pleegt Israël ‘genocide’ in Gaza, de ‘Holocaust’ herhaalt zich, ons land dreigt ten onder te gaan aan een ‘asielcrisis’, volgens UvA-docenten pleegt Israël ‘koloniale uitwissing’, Trump en Wilders zijn ‘fascisten’, ‘woke’ is het grootste gevaar voor de democratie.</p>
<p>Woorden waar niet lang geleden nog een taboe op rustte, worden met steeds meer gemak gebruikt. En niet alleen in het café of aan de talkshowtafel. Sinds het opstappen van NSC-staatssecretaris Nora Achahbar (Douane en Toeslagen) weten we dat het gebruik van de grote woorden die ieder debat verlammen zelfs is doorgesijpeld in de interne beraadslagingen van het kabinet. De in Marokko geboren Achahbar diende vrijdag haar ontslag in als daad van verzet tegen het racistische taalgebruik van haar collega’s. VVD-minister Eelco Heinen van Financiën zou in de ministerraad kwetsende uitspraken hebben gedaan over het antisemitisme in de Marokkaanse gemeenschap, dat niet zomaar als een ‘puist met pus’ uitgeknepen kan worden.</p>
<p>In een poging enige hygiëne aan te brengen in het publieke debat, storten wij ons deze week op enkele veelgebruikte woorden. Wat betekenen ze voor het debat? En is een zinnig gesprek überhaupt nog mogelijk als continu met grote woorden wordt gesmeten?</p>
<blockquote><p>Hoe terecht de ontzetting ook is over het antisemitische geweld, tot voor kort was het woord ‘pogrom’ nog gereserveerd voor georganiseerde aanvallen op joden in het tsaristische Rusland</p></blockquote>
<h5>Pogrom</h5>
<p>In het Kamerdebat over de geweldsincidenten na de wedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv, toen ‘jongens op scooters’ uitgerekend tijdens de herdenking van de Kristallnacht op ‘jodenjacht’ gingen in Amsterdam, zoals burgemeester Femke Halsema het uitdrukte, sprak PVV-leider Geert Wilders zonder schroom over een ‘pogrom’, en BBB-aanvoerder Caroline van der Plas zegde het hem na. Hoe terecht de ontzetting ook is over het antisemitische geweld, tot voor kort was het woord ‘pogrom’ nog gereserveerd voor georganiseerde aanvallen op joden in het tsaristische Rusland, in Oekraïne rondom de Russische Revolutie en in nazi-Duitsland, waarbij honderdduizenden joden omkwamen. De term, die komt van het Russische woord voor vernietigen, werd voor het eerst weer gebruikt door de Israëlische regering na de terreuraanval van Hamas op 7 oktober vorig jaar, waarbij bijna twaalfhonderd mensen werden vermoord.</p>
<p>‘Het geweld in Amsterdam had duidelijk een antisemitische dimensie’, zegt hoogleraar joodse geschiedenis Bart Wallet. ‘Maar in de reacties op het geweld doken meteen grote woorden op, waar tot voor kort heel voorzichtig mee omgesprongen werd. De afgelopen jaren gebeurt dat steeds vaker. Dat heeft niet alleen te maken met de polarisatie van het maatschappelijk debat, zeker sinds de oorlog in Gaza, maar ook met de toenemende historische afstand. Voorheen waren woorden als ‘pogrom’ en ‘Holocaust’ nog zo beladen dat je ze niet zomaar gebruikte om allerlei contemporaine ontwikkelingen te duiden. Dat besef begint klaarblijkelijk te verdampen.’</p>
<h5>Vijfde colonne</h5>
<p>Tijdens hetzelfde Kamerdebat verwees Joost Eerdmans, fractievoorzitter van JA21, naar wijlen Pim Fortuyn, die twintig jaar geleden al waarschuwde voor de ‘vijfde colonne’ van radicale moslims in Nederland, die doelbewust de democratie zou ondermijnen. Ook Telegraaf-commentator Wierd Duk neemt die woorden de laatste tijd regelmatig in de mond. ‘Onze samenleving is compleet vergiftigd’, schreef hij laatst op X. ‘De islamistische 5e colonne is overal: van taxichauffeurs tot weigerambtenaren op ministeries, van Kamerleden tot columnisten bij landelijke dagbladen, redacteuren bij de NPO en docenten aan universiteiten. Wie dit niet wil zien, of dit ontkent, is medeplichtig aan ondermijning. Deze situatie vormt een serieuze bedreiging voor de liberale rechtsstaat.’</p>
<p>De term ‘vijfde colonne’ werd voor zover bekend voor het eerst gebruikt door Lev Trotski tijdens de Russische Revolutie en door nationalistische geestverwanten van generaal Franco aan de vooravond van de Spaanse Burgeroorlog voor eigen militairen die de weerstand van de vijand van binnenuit probeerden te breken, maar is inmiddels verworden tot verdachtmaking. Hoe gevaarlijk de door autocratische regimes aangestuurde politieke islam ook is, de term ‘vijfde colonne’ suggereert dat Nederland met de migranten uit islamitische landen een georganiseerde samenzwering in huis heeft gehaald. Met andere woorden: de vijand is overal.</p>
<p>‘Woorden als “vijfde colonne” worden gebruikt om een vijandbeeld te creëren’, zegt Ton den Boon, taalkundige en hoofdredacteur van De Dikke van Dale. ‘Zo sluipen de laatste jaren steeds meer woorden het debat binnen die een redelijk gesprek alleen maar moeilijker maken.’</p>
<h5>Genocide</h5>
<p>Het was Denk-voorman Stephan van Baarle die in hetzelfde Kamerdebat sprak over ‘de door de Nederlandse regering gesteunde genocide’ in Gaza. Genocide: het woord dat al maanden te vinden is op de spandoeken van Pro-Palestina-demonstranten in de hele Westerse wereld. Ook een groeiende reeks experts oordeelt dat er in Gaza sprake is van genocide door de Israëlische strijdkrachten. Zo stelde Francesca Albanese, speciaal rapporteur van de Verenigde Naties voor de bezette Palestijnse gebieden, al in maart na maandenlang onderzoek dat de poging tot genocide ‘evident en onweerlegbaar’ is. En een maand later betoogde de Israëlische hoogleraar Holocaustgeschiedenis Amos Goldberg dat het feit dat wat in Gaza gebeurt niet op de Holocaust lijkt, niet betekent dat het geen genocide <em>is</em>. De eerste zin van zijn essay: ‘Ja, het is genocide.’</p>
<p>Probleem is alleen dat genocide juridisch ongelooflijk moeilijk te bewijzen is. In een door Zuid-Afrika aangespannen rechtszaak oordeelde het Internationaal Gerechtshof eerder dit jaar dat er onvoldoende bewijs was om Israël wegens genocide te veroordelen. ‘Om met zekerheid van genocide te kunnen spreken, moet worden aangetoond dat Israël de <em>specifieke</em> intentie heeft om het Palestijnse volk wegens nationaliteit, etniciteit of religie te vernietigen,’ zegt internationaal strafrechtadvocaat Geert-Jan Knoops. ‘Juridisch is dit nog niet vastgesteld. Ook het Internationaal Gerechtshof heeft hierover nog geen oordeel gegeven. Deze term moet met terughoudendheid worden gebruikt, aangezien dit het meest ernstige internationale misdrijf is dat we kennen.’</p>
<p>Meer kans voor de internationale rechter maakt een aanklacht van etnische zuivering. Daar heeft wat in Gaza gebeurt alle kenmerken van: honderdduizenden Palestijnse burgers zijn uit het noorden van Gaza verdreven, scholen, ziekenhuizen en hele woonwijken zijn systematisch met de grond gelijk gemaakt, en sinds oktober wordt de aanvoer van voedsel, water en medicijnen naar het noorden van Gaza geblokkeerd door het Israëlische leger. Niet voor niets beschuldigde de Israëlische krant Haaretz de regering van Netanyahu op 10 november van het uitvoeren van een etnische zuivering.</p>
<blockquote><p>Oorspronkelijk was de term fascisme uitsluitend bedoeld voor de beweging van de Italiaanse dictator Benito Mussolini, die zichzelf ook zo noemde</p></blockquote>
<h5>Fascist</h5>
<p>Al in 2010 schreef Rob Riemen, oprichter van het Nexus Instituut, in zijn boek De eeuwige terugkeer van het fascisme dat Geert Wilders en zijn beweging ‘het prototype van het hedendaags fascisme’ zijn. Sindsdien wordt de PVV-leider, zeker op de sociale media, met de regelmaat van de klok ‘fascist’ genoemd, evenals FvD-oprichter Thierry Baudet en de Amerikaanse president Donald Trump. Oorspronkelijk was de term fascisme uitsluitend bedoeld voor de beweging van de Italiaanse dictator Benito Mussolini, die zichzelf ook zo noemde. Volgens de meest gezaghebbende definitie, die van de Britse historicus Roger Griffin, is het fascisme niet alleen extreem nationalistisch, zoals je ook over de PVV kunt zeggen, maar streeft het ook naar een totalitaire staat en vereert het fascisme het militarisme en het gebruik van geweld. En daar gaat de vergelijking mank.</p>
<p>‘De afgelopen tien à vijftien jaar worden termen als “fascist” steeds lichtzinniger gebruikt,’ zegt Ton den Boon. ‘Dat leidt tot devaluatie van zulke begrippen. Voor je het weet wordt de buurman fascist genoemd omdat-ie op een partij stemt die andere mensen niet aanstaat. Omdat het woord “fascisme” steeds willekeuriger wordt gebruikt om tegenstanders weg te zetten, hebben wetenschappers inmiddels hun toevlucht genomen tot het begrip “historisch fascisme”. Zo verliezen zulke beladen termen steeds meer betekenis, en dat komt de helderheid van het maatschappelijk en academisch debat niet ten goede.’</p>
<h5>Extreemrechts</h5>
<p>Hetzelfde geldt voor de term ‘extreemrechts’. Tot de eeuwwisseling was die uitdrukking nog gereserveerd voor neo-nazi’s, zoals de aanhangers van de Nederlandse Volks-Unie en Stormfront, maar nu worden ook radicaal-rechtse politieke partijen als de PVV “extreemrechts” genoemd. ‘De vraag is: als je die term voor partijen als de PVV gebruikt, hoe noem je echte neo-nazi’s dan nog?’, zegt Ton den Boon. ‘In het taalgebruik over dit soort kwesties is de overtreffende trap steeds meer gemeengoed geworden. Hetzelfde geldt voor “nationalisme”. In de kranten werden de Maccabi-supporters opeens “ultranationalistisch” genoemd. Zo verliezen woorden hun betekenis.’</p>
<h5>Zionisme</h5>
<p>Van oorsprong betekende zionisme het streven naar een joodse staat, zoals aan het eind van de negentiende eeuw werd uitgedragen door de joodse journalist Theodor Herzl. ‘Het zionisme kwam als nationalistische ideologie op in reactie op het groeiende antisemitisme in Europa en Rusland’, zegt NIOD-onderzoeker Remco Ensel. ‘In de decennia voor de Tweede Wereldoorlog, toen al verschillende plukjes joden vanuit Rusland, de rest van Europa en het Midden-Oosten naar Palestina waren verhuisd, nam het aantal aanhangers snel toe. Het zionisme gaf de antisemitische beweging een extra wapen om Joden af te schilderen als vreemdelingen en als vijfde colonne, vooral in de Sovjet-Unie en de Arabische wereld. Met de stichting van Israël kwam hier een ander stereotype bij: de zionist als geweldpleger. In een tijd dat het nationalisme in populariteit afnam, kreeg het zionisme het imago van radicaal nationalisme. Vanaf de jaren zeventig van de twintigste eeuw kreeg in de protestcultuur het zionisme de associatie van koloniale ideologie.’</p>
<p>Sinds het begin van de oorlog in Gaza is de woede over het zionisme verder opgelaaid. Aan de andere zijde van het spectrum geldt dat ook voor de slogan ‘From the river to the sea, Palestine will be free’ die bij Pro-Palestinademonstraties wordt gescandeerd. Inmiddels is de strijdkreet omarmd door Hamas, de terroristische organisatie die de vernietiging van Israël nastreeft, terwijl demonstranten er vaak niet meer mee zeggen te bedoelen dan hun wens voor vrijheid en gelijke rechten voor de Palestijnen. Maar door de connotatie met Hamas gooit de slogan olie op het vuur.</p>
<h5>Woke</h5>
<p>In haar HJ Schoolezing opende VVD-leider Dilan Yesilgöz twee jaar geleden de aanval op het ‘wokisme’, de uit Amerika overgewaaide beweging die gericht zou zijn op uitsluiting, gedragen door mensen die denken te kunnen bepalen ‘wat kwetsend en wat niet kwetsend is. Wie wel deugt en wie niet deugt’, die bezig zijn met ‘cancelen van alles wat hun niet aanstaat.’ Volgens de huidige VVD-leider is het wokisme een beweging die ‘de democratische rechtsstaat ondermijnt’. Probleem was alleen dat Yesilgöz er niet bij vertelde wat ze precies onder ‘wokisme’ verstond.</p>
<p>‘Aanvankelijk was “woke” een leenwoord uit de Verenigde Staten,’ zegt Ton den Boon, ‘dat gebruikt werd voor de beweging die probeerde systemisch racisme en sociaal onrecht zichtbaar te maken. Maar de laatste tijd wordt het steeds meer ingezet tegen elk kritisch geluid over de maatschappelijke standaard. De grote vraag is: wat ís wokisme dan? Pleiten voor genderneutrale toiletten of voor transgenderzorg, of witte mannen niet meer dulden op een podium?</p>
<blockquote><p>‘Het uitroepen van een crisis is een taalhandeling die de werkelijkheid verandert’</p></blockquote>
<h5>Asielcrisis</h5>
<p>De afgelopen maanden deden Geert Wilders en Marjolein Faber, asielminister voor de PVV, er alles aan om een asielcrisis uit te roepen en het staatsnoodrecht van stal te halen, zodat het parlement tijdelijk buitenspel gezet kon worden om het ‘strengste asielbeleid ooit’ voor elkaar te krijgen. Inmiddels nemen Wilders en Faber genoegen met het streven naar een spoedwet. Maar de gedachte dat er sprake is van een ‘asielcrisis’ hebben ze nog niet opgegeven.</p>
<p>Het uitroepen van een asielcrisis sloot aan bij een lange rij: de klimaatcrisis, de energiecrisis, de stikstofcrisis, de woningcrisis. ‘Het uitroepen van een crisis is een taalhandeling, die de werkelijkheid verandert’, zegt Ton den Boon. ‘Als je alles een crisis noemt, wordt het een Gordiaanse knoop, waar je onmogelijk meer uit kunt komen.’</p>
<h5>Polarisatie</h5>
<p>In het Kamerdebat over het geweld na de voetbalwedstrijd riepen Kamerleden elkaar en het kabinet voortdurend op om niet mee te doen aan de polarisatie. ‘Maar twee zinnen later’, zegt Ton den Boon, ‘begonnen ze telkens over het “benoemen” van de problemen. Dat wringt met elkaar. De grote woorden die nu zo lichtzinnig gebruikt worden in het politieke en maatschappelijke debat, dragen bij aan de polarisatie die veel politici zeggen te willen vermijden. Oorspronkelijk betekende het woord “polariseren” niets anders dan twee tegenpolen tegenover elkaar zetten. Maar ironisch genoeg is polariseren inmiddels een verwijt geworden dat bijdraagt aan de verhitting van het debat, en daarmee aan de polarisatie.’</p>
<p><em>Dit artikel is op 15 november om 22.33 uur aangevuld met de genocide-definitie van Amos Goldberg.</em></p>


Macht

Sander Heijne

Chard van den Berg