Zomer 2014. In Plymouth Hoe, aan de zuidkust van Engeland, ligt Dave Murphy op het strand met zijn oor op het zand. Zijn oog is, door de lens van een camera, gericht op de vuurtoren van Eddystone, zo’n dertien kilometer uit de kust. De vragen razen door zijn hoofd. Waarom kan hij zien waar de vuurtoren uit het water rijst? Zou de rots waarop de vuurtoren staat niet weggezakt moeten zijn achter de horizon? Waar is de bolling? Langzaam begint Murphy te beseffen: de aarde is plat.

Murphy is niet de enige die er zo over denkt. Het geloof in de platte aarde is terug van nooit echt weggeweest. Hoewel de eerste bewijzen voor het feit dat de aarde rond is, stammen uit de tijd van de oude Egyptenaren, blijkt het nog steeds mogelijk om die te ‘ontkrachten’ en er een fundamenteel ander wereldbeeld op na te houden. Dat flat earth-geloof geniet steeds meer aandacht. De Netflix-documentaire Behind the Curve werd goed bekeken, items van PowNed en BNNVara over flat earthers gingen viral op sociale media en ook serieuze kranten schreven pagina’s vol over dit verschijnsel.

Het grootste deel van die aandacht bestaat uit spot en onbegrip. Maar misschien zijn flat earthers wel meer dan een clubje internetgekkies. Ze houden zich bezig met dezelfde fundamentele vragen als de gangbare wetenschap. Wie zijn wij? Hoe werkt het universum? En ze lijken symptomatisch voor het post-truth tijdperk, waarin het vertrouwen in instituties als politiek, media en wetenschap laag is en complottheorieën floreren. Met die insteek dook Vrij Nederland het afgelopen half jaar in de wereld van flat earth. We gingen naar conferenties en spraken met wetenschappers, flat earth-prominenten en nieuwe bekeerlingen. Als we flat earth zien als een spiegel voor onze samenleving en de moderne wetenschap, wat kunnen we er dan van leren?

Het grote wereldbedrog

De zoektocht begint halverwege mei, bij de lezing ‘De Aardse Waarheid’ in Rosmalen. ‘Een pittige presentatie over het grote wereldbedrog,’ belooft de site. Frans Heslinga, een prominente Nederlandse flat earther, zal in ongeveer drie uur tijd het ‘bewijs leveren’ dat de aarde plat is. Er zijn ongeveer vijftien mensen aanwezig, van wie er zeker drie journalist zijn. Om zijn publiek op te warmen, zet Frans Heslinga vijf minuten voor aanvang het nummer ‘The Earth is Flat’ van de Flat Boyz aan.

De sfeer in het zaaltje is losjes. ‘Gek ding is het eigenlijk hè?’ zegt Heslinga, wijzend naar de globe op zijn tafel, die hij vanavond zal gebruiken om aan te tonen dat de aarde eigenlijk helemaal geen bol is.

‘It’s time to rethink everything we know,’ staat op de eerste dia. Naast de quote staat Master Yoda uit Star Wars, die het publiek indringend aankijkt. Heslinga steekt van wal, om het publiek vervolgens een slordige drie uur te overdonderen met een stortvloed aan complottheorieën. Centraal staat vanavond het grootste complot van allemaal: de ‘leugen’ dat de aarde een bol is.

IJsmuur

Als de aarde geen bol is, hoe ziet-ie er dan uit? Als de aarde plat zou zijn, dan zou je er uiteindelijk vanaf vallen, toch? We weten dat als je vanaf een willekeurig punt op de wereld vertrekt en lang genoeg een willekeurige kant op vaart, je uiteindelijk altijd óf land óf ijs tegenkomt. Op het eerste gezicht lijkt dat niet mogelijk op een platte aarde. Tenzij je er, zoals de flat earthers, vanuit gaat dat de noordpool in het midden van de aarde te vinden is en Antarctica een gigantische ijsmuur vormt om de gehele omtrek van de aarde. Ook dan kom je bij een willekeurig punt van vertrek uit bij ofwel land, of ijs. Die ijsmuur wordt goed bewaakt. Daardoor is het onmogelijk om te weten wat zich achter die muur bevindt.

Hoe zit het dan met dag en nacht? Ook daar is een relatief eenvoudige alternatieve verklaring voor. De zon en de maan bewegen op dezelfde cirkel boven de platte aarde om de noordpool heen; de maan bevindt zich daarbij altijd op de grootst mogelijke afstand van de zon. Overigens is de zon ook een stuk dichterbij dan we normaal gesproken denken. Daardoor verlicht de zon maar een gedeelte van het aardoppervlak. En voilà: het verschil tussen dag en nacht is verklaard.

Als de aarde plat zou zijn, dan zou je er uiteindelijk vanaf vallen, toch?

En de seizoenen dan? Die zijn uit te leggen doordat de denkbeeldige cirkel waarmee de beweging van de zon en de maan weer te geven zijn, over de periode van een jaar kleiner en groter wordt. In de zomer draaien de zon en de maan in een kleine cirkel om de noordpool en in de winter in een grote cirkel. Hierdoor worden in de verschillende seizoenen bepaalde delen sterker of zwakker belicht.

Een probleem in het model van de platte aarde is de vorm van de zon en de maan. Het is immers lastig om uit te leggen waarom die wél rond zouden zijn, maar de aarde niet. Flat earthers hebben daarom de meest uiteenlopende voorstellingen van de zon en de maan, variërend van projecties op een mysterieuze ‘koepel’ of ‘dome’, tot een soort door de CIA in elkaar gezette ledlamp.

Open circus

Allemaal leuk en aardig, maar er zijn toch echt astronauten op de maan geweest die de aarde in al zijn bolheid hebben kunnen aanschouwen en vastleggen. Hoe is dat te verklaren? Doordat een relatief kleine groep mensen – van wie de demonische afkomst te herkennen is aan hun resusnegatieve bloedgroep – de rest van de bevolking moedwillig bedriegt. Deze groep heeft sinds de wetenschappelijke revolutie in de zeventiende eeuw niet alleen meer en meer politieke macht vergaard, ze ontwikkelde ook een nieuw en foutief wereldbeeld waarbij de aarde een bol is die om de zon draait. Het is dan ook allerminst toevallig dat Copernicus een anagram is voor Open Circus.

‘De wereld die ze voor zichzelf gecreëerd hebben, komt rechtstreeks uit een kinderboek,’ stelt psycholoog en wetenschapsfilosoof Jaap Bos. Met enige fascinatie: ‘Het is ook wel min of meer consistent, zoals kinderboeken ook vaak op een wonderlijke manier consistent zijn. In al hun onlogische fantasieën schuilt toch een soort logica.’

Schoolkamp

Op een druilerige vrijdagmiddag in september, ruim vijf jaar na zijn openbaring op het Zuid-Engelse strand, spreken we af met Dave Murphy – ‘Allegedly Dave’ voor insiders – bij Camping Vliegenbos in Amsterdam-Noord. Op deze plek begint het programma van de ‘Amsterdam Flat Earth Convention 2019’. Vanaf zeven uur ’s avonds is er een meet-and-greet met de sprekers die de volgende dag hun verhaal doen in de Amsterdamse Openbare Bibliotheek. Ook is er een kampvuur, en zelfs een party. De hele situatie doet een beetje denken aan een schoolkamp, slecht weer en kleine blokhutjes incluis.

Uit onderzoek van Kieskompas in opdracht van Trouw blijkt dat 0,9 procent van de Nederlanders denkt dat de aarde mogelijk plat is.

De flat earthers bevinden zich aan het einde van de langgerekte camping. Het internationale gezelschap van een man of vijfentwintig vormt een rustige, vriendelijk ogende enclave. Enkele Italianen zitten wat te knutselen aan posters waar vallende astronauten op staan; weer anderen bespreken gedwee de nieuwste vlog van het 42.000 volgers tellende YouTube-kanaal Globebusters.

De groep heeft zich geconcentreerd rondom een geel-zwart gespoten camper waarop in wit-rode letters leuzen als You have been told lies en Research Globe Lie geplakt zijn. Het is de tourbus van de Global Lie Tour, die gedurende drie maanden een ronde door Europa maakt en daarbij elke dag een andere stad bezoekt. ‘De foto’s op de bus zijn de logo’s van alle YouTube-kanalen die de tour sponsoren,’ vertelt Didi Vahn, organisator van de conferentie. ‘Hoe groter de sticker, hoe meer het kanaal gedoneerd heeft.’

Wakker worden

Vanachter een van de vele campers op het kampeerterrein verschijnt Dave Murphy om ons vervolgens amicaal te omhelzen. Deze charismatische man is duidelijk het middelpunt van het gezelschap. Hij begint gepassioneerd te vertellen terwijl de regen van het tentdoek drupt. ‘Ik was programmeur: grafisch ontwerper op een wetenschappelijk instituut waar ik 2D- en 3D-visualisaties maakte van zwaartekrachtmodellen.’ Maar sinds hij er op het strand van Plymouth achter kwam dat de aarde eigenlijk de vorm van een schijf heeft, is het lastig voor hem om er een normale baan op na te houden.

Tegenwoordig helpt hij mensen, zonder daar iets voor te vragen, en is hij druk bezig met het verspreiden van de waarheid. Blijkbaar vindt die boodschap weerklank: Allegedly Dave is goed voor ruim 42.000 volgers op YouTube. Ook in Nederland: uit onderzoek van Kieskompas in opdracht van Trouw blijkt dat 0,9 procent van de Nederlanders denkt dat de aarde mogelijk plat is.

Voor Murphy is dat makkelijk te verklaren. ‘Mensen resoneren met de waarheid. Als iemand je de waarheid vertelt, dan voel je dat. Net als dat je voelt wanneer iemand tegen je liegt. Daarom geloof ik niet dat de aarde plat is. Ik weet het. Hier,’ zegt hij terwijl hij zijn hand op zijn hart legt. Volgens de Brit weten daardoor steeds meer mensen de beweging die de platte aarde onderzoekt te vinden. ‘Veel mensen worden wakker doordat ze weten – nee, doordat ze vóélen – dat we de waarheid spreken.’

Ons gesprek met Murphy wordt onderbroken door een gedrongen Colombiaan, die hem wat onzeker op de schouders tikt. ‘Jij bent Allegedly Dave, toch?’ De Brit glimlacht vriendelijk terwijl hij de jongeman begroet. ‘Ik wil je al zo lang in het echt bedanken,’ zegt de Colombiaan. ‘Je hebt mijn leven veranderd. Nadat ik je YouTube-video’s zag, begon ik wakker te worden.’
Wat was voor hem het doorslaggevende argument voor de platte aarde? ‘Soms voel je gewoon wanneer iets waar is.’ Murphy kijkt ons veelbetekenend aan.

Complotten bestaan

Een mooi voorbeeld van een heel pragmatische omgang met het onderzoeken en begrijpen van de wereld om ons heen, vindt Stef Aupers, cultuursocioloog en hoogleraar mediacultuur aan de KU Leuven. ‘Het gaat hierbij niet meer om universele waarheden die in taal worden uitgedrukt, die buiten je staan. Wat waar is, dat is gewoon wat op dat moment waar voelt.’ Het primaat ligt bij het subjectieve bewustzijn.

‘De maanlanding, 9/11, noem maar op. Alle leugens komen samen onder de paraplu van de platte aarde.’

‘We denken bij een complotdenker vaak aan een schuimbekkende idioot die op een fundamentalistische manier van alles roept,’ zegt Aupers. Maar dat beeld helpt volgens hem niet echt om te begrijpen wat hier gaande is. Samenzweringstheorieën zijn immers zo gek nog niet. ‘Complotten bestaan. Kijk maar eens naar het Watergate-schandaal, of de recente gebeurtenissen bij de NSA – waarbij de Amerikaanse veiligheidsdienst allerlei verbondjes sloot met techbedrijven om persoonlijke data van burgers te verkrijgen zonder dat daar toestemming voor was gegeven.’ In de media worden dit soort affaires vaak breed uitgemeten. ‘Daarmee wordt de plausibiliteit van alternatieve narratieven vergroot.’

Een andere verklaring voor het groeiende wantrouwen in instituties is hun toenemende ontoegankelijkheid: ‘Door schaalvergroting worden de instituties in onze democratische samenleving steeds ondoorgrondelijker. Aanvankelijk werden de meeste beslissingen genomen op lokaal- en gemeentelijk niveau. Nu gebeurt dit veel meer op Europees of zelfs op internationaal niveau.’ Dit zorgt ervoor dat het steeds lastiger is te begrijpen wat er in deze machtscentra plaatsvindt. ‘Er treden daardoor gevoelens van vervreemding op,’ aldus de cultuursocioloog. ‘Kun jij je voorstellen wat er in de Europese Unie gebeurt of besproken wordt? Omdat dit steeds verder van het individu af staat, wordt het voor mensen steeds moeilijker zich daar ook maar iets bij voor te stellen.’ Als gevolg daarvan worden instituties een soort Rorschach-tests: ‘Je kunt er van alles op projecteren.’

Volgens Aupers is door dat wantrouwen de filosofische vraag ‘wat is waar?’ en ‘hoe weten we wat waar is?’ op straat komen te liggen. Als je de overheid, de journalistiek en de wetenschap niet meer vertrouwt, zijn er verschillende andere kennisbronnen mogelijk.

Rebel

De dag na de ontmoeting met Dave Murphy is de flat earth-conferentie in de Openbare Bibliotheek van Amsterdam. De wind waait woest langs de hoogbouw op Oosterdok. De sigaret van Piero Ballarini rookt zichzelf. Ballarini, een Italiaan met een klein Dalí-snorretje in wording, is speciaal voor de conferentie vanuit Rome naar Amsterdam gekomen. Net als veel andere bezoekers, in totaal zo’n 150, heeft hij een eigen YouTube-kanaal: ‘Furatillo’, wat zich vanuit Romeins dialect laat vertalen als rebel of non-conformist.

‘Het is als een paraplu,’ legt Piero’s Siciliaanse vriend Allan uit. ‘De maanlanding, 9/11, noem maar op. Alle leugens komen samen onder de paraplu van de platte aarde.’ Beiden kijken uit naar het middagprogramma: Dave Murphy en Jeran Campanella – van het YouTube-kanaal ‘Jeranism’ – zijn de publiekstrekkers van vandaag.

Maar eerst is het de beurt aan Paul on the Plane en Iru Landucci. Paul on the Plane komt tijd te kort om alles te bespreken wat hij zou willen bespreken. De kern van zijn betoog laat zich goed samenvatten in een van de quotes op de laatste slides van zijn presentatie: Respect for authority is the greatest enemy of the truth. Ook de Argentijnse Landucci zit krap in de tijd. Met een PowerPoint van 167 slides en slechts vijftig minuten om het publiek er doorheen te loodsen, moet hij zo’n driekwart van zijn verhaal achterwege laten.

‘De wetenschap heeft altijd gelijk’

Flat earthers nemen een diep ambivalente houding aan tegenover de wetenschap, stelt cultuursocioloog Aupers. ‘Er is een wantrouwen ten opzichte van wetenschappelijke specialisten en de instituten waarin ze werken.’ Maar paradoxaal genoeg zijn hun scepsis, twijfel en experimentele houding juist erg wetenschappelijk. ‘Er is geen wantrouwen ten opzichte van wetenschappelijke principes of methoden. Integendeel, die worden door flat earthers juist omhelsd.’

‘Het ergste wat een flat earther kan overkomen, is dat iedereen ineens zou zeggen: “Jullie hebben gelijk!”

Dave Murphy onderschrijft dit. ‘Eigenlijk wordt iedere flat earther uiteindelijk een soort wetenschapper. We doen zo veel onderzoek naar bepaalde onderwerpen dat we ons in het debat kunnen meten met wetenschappelijke experts.’
Maar de moderne wetenschap heeft volgens Murphy helaas meer weg van een religie: ‘Wetenschap wil blijven zoals het is; daarbij worden kosten noch moeite gespaard. Nieuwe informatie die de wetenschap zou kunnen veranderen, wordt genegeerd. De wetenschap heeft, volgens zichzelf, altijd gelijk.’ Voor Murphy is het simpel: ‘De waarheid moet overeenkomen met experimenten en wat we waarnemen.’ Hij refereert daarbij aan zijn favoriete natuurkundige, Richard Feynman, die in 1965 de Nobelprijs voor de natuurkunde deelde voor zijn bijdragen aan de ontwikkeling van de kwantumelektrodynamica. ‘Volgens Feynman,’ zegt Murphy triomfantelijk, ‘is alles wat het experiment tegenspreekt onzin.’

Geparkeerd in de marge

De onwil vanuit de wetenschap om het debat aan te gaan met flat earthers is voor Murphy dan ook goed te verklaren. ‘Ik ben zelf wel eens uitgenodigd door studenten van de University of Nottingham voor een debat over de vorm van de aarde. Naast een paar flat earthers zouden ook enkele deeltjesfysici van hun eigen universiteit meedoen.’

Helaas liep het anders: de natuurkundigen bleken daar niets voor te voelen. Logisch, vindt Murphy. ‘Het leven van deze wetenschappers hangt af van hun autoritaire positie. Als een willekeurige vent uit Basildon het tegen ze op kan nemen, zullen hun studenten dan nog veel ontzag voor ze hebben?’
Het zou overigens betrekkelijk rampzalige gevolgen hebben als flat earthers plotseling omarmd zouden worden door het establishment, aldus psycholoog en wetenschapsfilosoof Jaap Bos. ‘Het ergste wat een flat earther kan overkomen, is dat iedereen ineens zou zeggen: “Jullie hebben gelijk!” – dat ze geaccepteerd zouden worden.’ De identiteit van flat earthers wordt immers gelegitimeerd door het contrast met moderne wetenschappelijke theorieën en de praktische afwijzing van gevestigde wetenschappers. ‘De beweging heeft zichzelf in de marge geparkeerd, en zou daarbuiten nooit kunnen bestaan.’

Pleidooi voor ervaringskennis

Volgens Stef Aupers is er een helder onderscheid tussen wetenschap en flat earth. ‘Als je kijkt naar wat dit soort complotdenkers onderzoeken en hoe ze onderzoek doen, dan is dat niet heel systematisch. Ze weten heel weinig van statistiek en bovendien zijn ze erg arbitrair in het selecteren van hun bronnen.’

Wetenschapsfilosoof Daniel Cohnitz onderschrijft dit: ‘Veel wetenschappelijke problemen vereisen een gedegen scholing binnen dat specifieke veld. Als het gaat om zaken als astrofysica of kosmologie kun je niet denken: ik zoek zelf wel eens even uit hoe het zit.’
De flat earthers houden daarentegen een pleidooi voor ervaringskennis. ‘Wat je ziet, dat is zoals het zit. Natuurkundigen kunnen van alles beweren met hun mooie formules en metingen, maar het sluit niet aan bij de ervaringen van gewone mensen.’
Op het eerste gezicht klinkt dat misschien als een vorm van gezonde twijfel, maar er zit volgens Aupers ook een ongemakkelijk element aan. ‘Dat gewoon maar afgaan op je ervaringskennis, dat is juist wat je als wetenschapper moet afleren. Je zintuigen kunnen je ook bedriegen.’

Een wereldbeeld waarin de platte aarde centraal staat, is nauw verweven met antwoorden op existentiële vragen over wie wij als mensen zijn en wat we hier op aarde doen.

Ivoren torens

Wat moeten we doen met die flat earthers? Moeten we ze hun gang laten gaan? Of moeten we ze juist actief bestrijden? Stef Aupers: ‘Wat je in elk geval niet moet doen, is heel hard roepen dat het allemaal irrationele gekkies zijn. Dat werkt alleen maar averechts: de woede wordt dan groter, en het wantrouwen vermenigvuldigt zich.’ Volgens de hoogleraar moet je kijken naar waar al die onvrede en dat wantrouwen vandaan komen; je moet bestuderen waardoor groepen als de flat earthers vatbaar zijn voor al die alternatieve wereldbeschouwingen.

Transparantie is de crux voor wetenschapsfilosoof Daniel Cohnitz. ‘Instanties moeten meer inzicht verschaffen in wat ze doen. En niet alleen wanneer alles goed gaat, maar juist wanneer er dingen fout gaan, zodat ze kunnen laten zien hoe ze omgaan met fouten, fraude en onenigheid.’
Maar bovenal moeten wetenschappers uit hun ivoren torens klauteren. ‘We moeten vooral ook uitleggen wat we precies doen en hoe we dat doen,’ aldus Aupers. ‘We moeten duidelijk kunnen maken waarom het soms zo is dat het de moeite waard is om dingen te onderzoeken die je niet direct kunt zien. Ook al is dat niet altijd makkelijk.’

‘De mensheid heeft een doel’

Onder het genot van een tweede sigaret vertelt Piero over zijn coming out als flat earther. ‘Sommigen reageerden geschokt, anderen verbaasd of teleurgesteld.’

Die teleurstelling was soms wederzijds, vooral als mensen onverschillig reageerden. ‘Er waren ook vrienden die zeiden: “Wat maakt het uit of-ie rond of plat is.” Hoe kun je dat nou zeggen? Het gaat om waar we ons bevinden in het universum. Om wie we zijn! Het maakt alles uit.’

Een wereldbeeld waarin de platte aarde centraal staat, is nauw verweven met antwoorden op existentiële vragen over wie wij als mensen zijn en wat we hier op aarde doen. De gangbare wetenschap is voor flat earthers niet in staat om daar een bevredigend antwoord op te geven.
Sterker nog: de wetenschap lijkt alleen maar bij te dragen aan de existentiële leegte die ten grondslag ligt aan het onderzoek van de flat earthers. Het moderne wetenschappelijk wereldbeeld heeft de mens immers van al haar kosmologische privileges beroofd. De aarde is uiteindelijk niet veel meer dan een van de ontelbare planeten in een onvoorstelbaar groot universum, en het bestaan van de mens heeft niet echt een doel. De hedendaagse wetenschap laat zien dat de mens het resultaat is van een willekeurig verlopende evolutie; de homo sapiens is niet anders dan andere diersoorten.

Flat earth is een poging om de mens terug te plaatsen in het centrum van het universum; een poging om het existentiële gat te dichten dat door de wetenschap is gegraven.

Voor Piero is dat een niet te accepteren idee. Hij durft aan alle gangbare wetenschappelijke ideeën te twijfelen, ze los te laten en met alternatieven te komen. ‘Het kan niet zo zijn dat we slechts een speck of dust zijn in een eindeloos universum,’ zegt hij stellig. ‘De mensheid heeft een doel.’
Flat earth is een poging om de mens terug te plaatsen in het centrum van het universum; een poging om het existentiële gat te dichten dat door de wetenschap is gegraven.

Legpuzzel

Flat earthers zijn op het eerste gezicht misschien vooral vermakelijke outsiders met een Tolkien-achtige voorstelling van hoe de ons bekende wereld begrepen en verklaard moet worden. Toch oefenen ze een zekere aantrekkingskracht uit. ‘Die moed om de wereld op een radicaal andere manier te bekijken, daar kunnen wetenschappers nog iets van leren,’ stelt Jaap Bos. ‘Ze zijn niet inspirerend vanwege hun methode, niet vanwege hun verklaringsmodellen, maar vanwege de ongelofelijk zelfstandige positie die ze innemen tegen een waanzinnig hoge prijs.’

‘Het is een beetje alsof je een legpuzzel maakt,’ zegt Dave Murphy. ‘Je begint klein, met een paar stukjes. Er begint zich een beeld te vormen en je realiseert je dat de aarde plat is. Maar je houdt stukjes over. Dus je puzzelt door en komt erachter dat de maanlanding in scène is gezet. Maar nu heb je nog meer stukjes over, dus je puzzelt door. Dat is hoe de waarheid werkt. Het is een eeuwig groeiende legpuzzel.’
Kun je zo’n puzzel ooit af krijgen? Murphy twijfelt. ‘Mijn puzzelstukjes beginnen in elk geval op te raken.’