Achtergrond

Daar ligt hij op de mat. Een maand na mijn verhuizing naar een klein Brabants dorp nabij Den Bosch ontvang ik een welkomstbrief van de parochie Heilige Augustinus. Het parochieblad en een informatiefoldertje zijn bijgevoegd. Dat ik welkom ben in de kerk, en of ik wil kennismaken. Dat kan ook bij mij thuis.
De brief is gepost door iemand van het pastoresteam, zo vertelt dorpsgenoot Jan van Hasselt (85) me aan de telefoon. Ze brengen de brieven op de fiets rond. ‘Ik doe dat al ruim tien jaar. De welkomstbrieven gaan naar iedereen van wie bekend is dat hij of zij katholiek is. We zeggen goedendag, en we hopen dan dat dat tot enige betrokkenheid leidt.’
Want de kerk kan hulp goed gebruiken, zegt Van Hasselt. ‘Schoonmaken of versieringen aanbrengen. Er zijn heel veel zaken te regelen.’ Behalve de zorg voor het kerkgebouw, het kerkhof en de tuin, moet ook het koper gepoetst en het ‘kerkelijk textiel en gewaden’ en de kerststal onderhouden worden, zo lees ik in de folder.
De kachel in 
Van Hasselt krijgt de adressen van het secretariaat van de parochie, zegt hij. In dit administratieve centrum voor drie kerken in de buurt wordt elke maand een welkomstpakketje klaargelegd. Met een lijstje adressen erbij. Van Hasselt: ‘Ik bewaar die adressenlijst een paar weken, voor als er vragen zijn. En daarna gaat-ie de kachel in. Want daar moeten we met zorg mee omgaan.’
Dat lijstje maakt een hele tocht, zo blijkt als ik probeer na te gaan hoe mijn gegevens bij Van Hasselt zijn beland. Zelf weet hij alleen dat het vanuit de gemeente komt, zegt hij. Van de Sila, de Stichting Kerkelijke Ledenadministratie, heeft hij nog nooit gehoord. Ik ook niet. En de meeste mensen niet, die ik spreek. De Sila staat ook niet op de website van het ministerie van Binnenlandse Zaken onder het kopje: ‘Wie krijgen mijn gegevens uit de Basisregistratie Personen?’
Sila-stip 
Toch blijkt deze Sila al dertig jaar een belangrijke schakel in de stroom persoonsgegevens die dagelijks tussen de gemeente en de lokale kerken loopt. Iedereen die gedoopt is en bij een kerk staat ingeschreven, heeft een zogeheten Sila-stip achter de naam staan in de Basisregistratie Personen. Via dit digitale kenmerk gaat er vanuit de gemeentelijke administratie bij verhuizingen, naamswijzigingen, overlijden en burgerlijke staatsverandering automatisch een seintje uit naar de Sila.
De Sila weet bij welk kerkgenootschap je hoort – de gemeente sinds 1994 niet meer – en informeert vervolgens de lokale parochie. Zeven geloofsgemeenschappen, waaronder de Protestantse en de Rooms-Katholieke Kerk, zijn aangesloten bij de Sila, goed voor zo’n 4,7 miljoen mensen. Jaarlijks worden er zo honderdduizenden ‘mutaties’ verwerkt: ruim 760.000 in 2023. De Sila betaalt de overheid voor de informatie en de kerken zelf dragen de kosten van de Sila, aldus een woordvoerder.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-590215" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/kerk2-portait-1280x1676.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/kerk2-portait-640x838.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/kerk2-portait-1280x1676.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1676" />
Zonder de Sila ‘zou het maar een rommeltje worden met de kerkledenadministratie’, aldus de organisatie op de website. Dat zal zo zijn. Verhuizingen heb ik nooit aan ze doorgegeven. De kerk speelt tenslotte geen rol meer in mijn leven. De tijd dat ik met mijn zussen met een kleurboek achterstevoren de gezinsdienst bijwoonde, de hostie opsnoepte of bij het altaar blokfluit speelde – met uitzicht op de levensgrote onthoofding van Johannes de Doper – ligt ver achter me. Maar uitgeschreven heb ik mij nooit. Te lui; of het was, zoals ik altijd hoorde, te ingewikkeld.
Boekhouding van kerken 
En dus mag er nog steeds met mijn persoonsgegevens gesleept worden. Zonder toestemming, zo blijkt. De kerk heeft daarin wettelijk gezien – ondanks decennia verzet vanuit politiek en autoriteiten – nog altijd een uitzonderingspositie. Gegevensverstrekking mag alleen ‘als daar een goede reden voor is’, zo schrijft de Rijksoverheid op de website. Ten behoeve van de belastingheffing, een medische noodzaak, of als het een ‘gerechtvaardigd belang van de organisatie dient’. Zoals dat van de Sila. Want die wordt volgens de Wet Basisregistratie Personen gedefinieerd als een derde partij met ‘gewichtig maatschappelijk belang’.
Het gaat hier gewoon om de boekhouding van kerken, zegt Aleid Wolfsen, voorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) in een telefonisch gesprek. In juli 2022 adviseerde de Autoriteit in een advies aan het kabinet te stoppen met de gegevensverstrekking aan kerken. Volgens de AP is dat in strijd met de AVG, de Algemene Verordening Gegevensbescherming, sinds 2018 in werking. ‘Volgens deze wet moet elke gegevensverwerking het algemeen belang dienen en noodzakelijk zijn’, licht Wolfsen nog eens toe. ‘Bijvoorbeeld als je een publieke taak uitvoert zoals pensioenfondsen doen of de Belastingdienst. Daar valt dit niet onder. Deze gegevensverstrekking is een inmenging in je grondrecht.’
In zijn advies schiet de Autoriteit ook het kabinetsvoorstel (2022) af dat pleit voor een tijdelijk experiment, waar alleen nieuwe leden om toestemming gevraagd moeten worden. Wolfsen: ‘Dat kan niet. Je kunt niet de helft rechtmatig behandelen en de andere helft niet. Het moet gewoon stoppen.’ De AP ontvangt daarover ook steeds meer klachten en telefoontjes, voegt hij toe. Hij laat weten dat de Autoriteit een onderzoek in gaat stellen, gericht op handhaving.
Inbreuk 
De kritiek gaat al decennia terug. Zo zou Dieuwke de Graaff-Nauta, de toenmalige staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties, in 1989 bij de totstandkoming van de Wet GBA al hebben gezegd dat de toegang van kerken tot persoonsgegevens niet strookt met het doel van de wet.
In 2013 vond het College Bescherming Persoonsgegevens (voorganger van de AP) de gegevensverstrekking aan de Sila onvoldoende onderbouwd. In datzelfde jaar vroeg ook de Raad van State om betere motivering van wat het definieerde als een ‘inbreuk op de bescherming van persoonsgegevens’. Dat de overheid altijd een rol heeft gespeeld bij kerkelijke ledenadministratie, zoals in een toelichting van het kabinet luidt, is geen motief, aldus de Raad.
In een aangenomen motie in 2013 verzocht Kamerlid Gerard Schouw (D66) de regering te onderzoeken of expliciete toestemming nodig is, omdat – vrij vertaald – veel mensen geen weet hebben wat er gebeurt. Twee jaar later pleitte zijn partijgenoot Fatma Kos¸er Kaya in een motie voor een algehele stopzetting. Waarop Ronald Plasterk, destijds minister van Binnenlandse Zaken (PvdA), toezegde die binnen twee jaar uit te voeren.
Totdat de Tweede Kamer de motie in 2017 controversieel verklaarde en de minister verzocht ‘geen onomkeerbare stappen te zetten’. Zaak gesloten.
Geheime plek 
‘Dat dit nog steeds plaatsvindt, is heel gek,’ aldus Wolfsen. Ook Vincent Böhre van Privacy First, een stichting die opkomt voor het privacyrecht, is verbaasd. Zijn organisatie riep in 2018 het kabinet op om ermee te stoppen. ‘Ik was in de veronderstelling dat dit allang was gebeurd,’ zegt Böhre. ‘Zoals ik destijds al zei: als het kabinet wil dat bu
rgers meer de regie houden over hun persoonsgegevens, dan moeten mensen zelf toestemming geven voor het delen van die gegevens met kerkelijke instellingen.’
<blockquote>
‘Als wij met terug-werkende kracht aan alle leden toestemming moeten vragen, moeten we miljoenen brieven sturen’
</blockquote>
Beiden benadrukken de kwetsbaarheid. Wolfsen: ‘Het gaat om heel gevoelige gegevens. Daarbij komt dat levensbeschouwelijke informatie in de AVG als bijzondere persoonsgegevens worden gekenmerkt. Die moeten net als gezondheidsgegevens of etnische achtergrond beter beschermd worden dan je e-mailadres.’ Böhre: ‘Een echtscheiding, bijvoorbeeld, is hartstikke persoonlijk. In sommige gemeenschappen kan dat ook nog eens stigmatiserend werken. Het gaat de kerk gewoon geen moer aan.’
En ook kerkelijke systemen kunnen kwetsbaar zijn. De afgelopen jaren is er jaarlijks een dozijn datalekken vanuit de kerken geweest, aldus de Autoriteit. En ook kerken worden soms belaagd door nepmails. Uit een ethische hack van 29 kerken in Friesland in 2021 bleek tweederde niet goed beveiligd. De hackers wisten gebruikersnamen te achterhalen, vonden verouderde software of konden virussen installeren.
Volgens de Sila staan de gegevens opgeslagen in een zwaarbeveiligd computercentrum op een geheime locatie in Hengelo. Maar waar de organisatie stelt dat e-mail onvoldoende veilig is om persoonsgegevens door te geven (dat moet via een beveiligd webformulier), vraagt de parochie mij vervolgens – bij mijn verzoek om uitschrijving uit de kerk – mijn gegevens wel gewoon te e-mailen.
Enorme exercitie 
‘Als de kerken voortaan zelf hun ledenadministratie moeten doen, zal dat grote gevolgen voor ze hebben,’ zegt religiewetenschapper Joris Kregting, verbonden aan de Radboud Universiteit. ‘Wellicht zullen ze dan potentiële vrijwilligers, kerkgangers of donateurs over het hoofd zien. Kerken zijn afhankelijk van dit soort betrokken leden, in een tijd waarin zij door ontkerkelijking sowieso al onder druk staan.’
Dat vreest ook Arthur Miedema, woordvoerder van de Sila en van het CIO, het interkerkelijk Contact In Overheidszaken. ‘Als wij met terugwerkende kracht aan alle leden toestemming moeten vragen, moeten we miljoenen brieven sturen. Dat is een enorme exercitie. Een groot deel van die brieven zal bovendien ongeopend, ongelezen blijven. Dan zullen veel ouderen en kwetsbaren, die zo graag bij de kerken blijven horen, bij ons uit beeld raken.’
<blockquote>‘Een echtscheiding is hartstikke persoonlijk. Dat gaat de kerk gewoon geen moer aan’</blockquote>
Waar Belgen en Duitsers nog kerkbelasting betalen, moeten de Nederlandse kerken zelf de broek ophouden. Van de overheid ontvangen ze hoogstens wat subsidie voor het onderhoud van kerkgebouwen, en via hun goededoelenstatus hoeven ze geen belasting te betalen over schenkingen of inkomsten uit erfenissen. Kerken zijn dus afhankelijk van donateurs en vrijwilligers.
‘Ik zeg niet dat de kerk niet belangrijk is,’ benadrukt Wolfsen. ‘Zij doen heel mooi werk, in de zorg, de armoedebestrijding. Maar ze vervullen geen overheidstaak. Iedereen, ook de Sila en de gemeenten, weet dat de gegevensverstrekking niet klopt. Ze zouden er zelf mee moeten stoppen, maar dat gebeurt niet.’
Kerkverlating 
Ik heb me inmiddels uitgeschreven uit de kerk. Waar je voorheen naar de gemeente moest of allerlei brieven moest sturen om dat voor elkaar te krijgen, met kans dat de pastoor het dan nog weigerde (‘Eens katholiek, altijd katholiek’), gaat dat nu vrij eenvoudig door een e-mail te sturen naar de parochie waar je woont of bent gedoopt.
In de brief die mijn ‘kerkverlating’ ruim een week later bevestigt, lees ik dat ik vanaf nu uitgesloten ben van onder meer een ‘kerkelijke uitvaart’. Ook wordt me gevraagd of ik er echt wel ‘innerlijk van overtuigd’ ben, en dat ik nog een maand bedenktijd krijg. Het pastorale team is zelfs bereid tot een persoonlijk gesprek. Of ik ook mijn naasten op de hoogte wil stellen van het besluit dat ik in ‘onverhoopte noodgevallen geen beroep meer wil doen op de pastorale zorg’. Dat doe ik. Mijn moeder, ooit actief voor de kerk, maar daarna zwaar teleurgesteld door de komst van een ultraconservatieve pastoor in het dorp, is heel duidelijk. ‘O, heel goed!’

De kerk weet (nog steeds) waar je woont