Essay

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1592893293%3Fsecret_token%3Ds-Lejrnjyh5D5&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿</iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren.
</div>
Nu het tijdperk Rutte in politieke zin voorbij is, lijkt er een frisse bries door de Nederlandse politiek te waaien. Alles is ineens mogelijk: de BBB die de grootste wordt, of misschien toch de PVV – Wilders heeft ineens een verdacht premier-achtig register gevonden. En ja, zelfs dát is nu niet uitgesloten: een linkse premier. Voor het eerst in jaren staat de winnaar van de verkiezingen niet bij voorbaat vast, en alleen dat is al goed nieuws voor een democratie.
Toch kun je in de aanleiding van de val van Rutte IV – de rücksichtslose drang van de VVD om zich op het thema asiel te profileren – ook wel enige reden tot zorg zien. Migratie zal ook in deze verkiezingscampagne door nationalistische partijen worden aangegrepen als politieke splijtzwam, waarbij de meest basale cijfers rond in- en uitstroom, of de verhouding tussen arbeidsmigratie en oorlogsvluchtelingen, schaamteloos zullen worden vertekend (zie het optreden van Henk Kamp bij Nieuwsuur op de avond van de kabinetsval), of helemaal worden genegeerd. Niets wijst erop dat de politici die hier campagne op voeren de problemen werkelijk willen oplossen. Het inhoudsloze electorale opportunisme van het tijdperk Rutte, dat het vertrouwen van de bevolking in de politiek tot een dieptepunt bracht, is met het aangekondigde vertrek van de premier nog niet meteen uit de hele politieke kaste verdwenen.
<blockquote>Beroepspolitici denken in de praktijk toch vaak in de eerste plaats aan hun herverkiezing, of aan de fractiediscipline waar ze zich aan te houden hebben.</blockquote>
Als de VVD de feitenvrije campagne op asiel voortzet, en daar wijst alles op, blijft de kans aanwezig dat er op dit thema nog jarenlang geen effectief beleid zal kunnen worden gevoerd, zoals dat ook gebeurde met stikstof en klimaat, of de sociaaleconomische tweedeling.
Het is een fundamentele zwakke plek van het parlementaire systeem, die tijdens het tijdperk Rutte wel héél duidelijk aan het licht kwam: dat politieke profilering, met de bijbehorende polarisatie, op gespannen voet staat met oplossingsgericht en transparant bestuur. Beroepspolitici denken in de praktijk toch vaak in de eerste plaats aan hun herverkiezing, of aan de fractiediscipline waar ze zich aan te houden hebben. En dat maakt ze, juist als het om vraagstukken gaat die zich goed lenen voor polarisatie, minder geschikt om die vraagstukken daadwerkelijk op te lossen, zoals nu al decennia blijkt uit het louter op traineren gebaseerde Nederlandse asielbeleid, en evenzeer uit het (gebrek aan) klimaatbeleid, niet voor niets de twee meest controversiële onderwerpen in de Nederlandse politiek van dit moment.
<h5>Preferendum</h5>
Het politieke onvermogen om iets constructiefs tot stand te brengen op de terreinen waar het gevaar van electorale afstraffing groot is, doet steeds meer stemmen opgaan om dan maar naar andere democratische middelen te zoeken. Want eigenlijk zou je de besluitvorming op dit soort omstreden thema’s, die de hele samenleving aangaan, niet alleen aan beroepspolitici moeten overlaten. In een democratie die werkelijk voor en door burgers wil zijn, zou het de normaalste zaak van de wereld moeten zijn om, als de beroepspolitici er niet uitkomen, bij gewone burgers te rade te gaan.
Aanvankelijk waren het de referenda (ooit, in een ver verleden, de kroonjuwelen van D66) die voor meer burgerinspraak in de democratie moesten zorgen. Maar na het ‘nee’ van de Franse en de Nederlandse bevolking tegen de Europese Grondwet (waarna de geplande referenda in Denemarken, Ierland, Polen, Portugal, Tsjechië en het Verenigd Koninkrijk zekerheidshalve werden afgeblazen en de voorgestelde maatregelen evengoed in het Verdrag van Lissabon werden doorgedrukt), en natuurlijk de beruchte Oekraïne- en Brexit-referenda, hebben de politieke middenpartijen zich er volledig van afgekeerd en is het referendum vooral een stokpaardje geworden van nationalistische, populistische partijen.
Die zijn sowieso nogal bedreven in het reduceren van complexe vraagstukken tot een simpel ‘ja’ of ‘nee’. Brexit en het Oekraïne-referendum lieten bovendien zien dat de uitkomst van een referendum met een flinke scheut misinformatie vrij makkelijk te manipuleren is.
‘Bij een referendum vraag je aan iedereen om te stemmen over een onderwerp waar meestal slechts weinigen iets van afweten,’ concludeerde schrijver David van Reybrouck in zijn boek Tegen verkiezingen. Maar dat betekent volgens hem niet dat we burgerinspraak dan maar moeten afschaffen. Er zijn middelen om mensen eerst over iets te laten nadenken, om pas daarna tot een oordeel te komen. Eén daarvan is een zogeheten ‘preferendum’, waarbij burgers een lijst concrete maatregelen krijgen voorgelegd waarvoor ze met een cijfer tussen de 1 en de 5 hun waardering kunnen geven, en ook nog kunnen vermelden welke van de voorstellen ze de allerbeste vinden. Een soort stemwijzer, maar dan met echte inspraak op beleid.
<h5>Constructief</h5>
Een andere manier om burgers geïnformeerd te laten meebeslissen, is het burgerberaad waarvoor David van Reybrouck en de Nederlandse schrijfster Eva Rovers, tevens directeur van Bureau Burgerberaad, zich al jaren sterk maken. Willekeurig gelote burgers worden daarbij opgeroepen om deel te nemen aan de besluitvorming over één onderwerp. Daarvoor komen ze eerst bijeen om zich te laten informeren door experts, voor- en tegenstanders. Ze mogen zelf ook sprekers uitnodigen, om vervolgens onderling tot een oplossing voor een probleem te komen.
<blockquote>Wat wél vaak goed lukt in burgerberaden, is dat de deelnemers constructief met elkaar in debat gaan en dan heel goed in staat blijken om tot weloverwogen, geïnformeerde beslissingen te komen.</blockquote>
Die loting bestaat niet zomaar uit één oproep, want de ervaring leert dat daar doorgaans slechts een klein deel van de aangeschreven burgers op reageert, in grote meerderheid uit één specifieke demografische groep: oudere, autochtone, hoogopgeleide burgers. Terwijl het idee juist is dat een dwarsdoorsnede van de samenleving in een burgerberaad samenkomt om zich te laten informeren, te discussiëren en tot een besluit te komen. Daarom wordt er na de zeer ruime eerste loting een tweede, gewogen loting gehouden, waardoor uiteindelijk alle verschillende groepen in de samenleving evenredig vertegenwoordigd zullen zijn (hoewel dat in de praktijk lang niet altijd lukt).
Wat wél vaak goed lukt in burgerberaden, is dat de deelnemers constructief met elkaar in debat gaan en dan heel goed in staat blijken om tot weloverwogen, geïnformeerde beslissingen te komen. Dat mensen door het lot worden samengebracht om een probleem op te lossen, en nog niet van elkaar weten met welke partij of stroming ze zich identificeren – als ze dat al doen – zorgt voor een open basishouding. Uit de vele onderzoeken naar burgerberaden blijkt dat de focus op partijtegenstellingen, waar de meeste politieke campagnes van de afgelopen decennia om draaien, niet het beste in de rationele vermogens van mensen naar boven haalt. Als partijdigheid en identificatiedrang nauwelijks een rol spelen, zijn mensen veel meer geneigd gezamenlijk naar oplossingen te zoeken.
Het voorbeeld dat in dit verband vaak wordt aangedragen, is de abortuswetgeving in Ierland. Tot zo’n vijf jaar geleden was dat het meest omstreden onderwerp dat je in de door en door katholieke Ierse samenleving kon bedenken. Decennialang lukte het de Ierse parlementariërs niet om de polarisatie te doorbreken en veranderde er niets in de draconische abortuswet, die het artsen verbood om in te grijpen, zelfs in het geval van verkrachting of ernstige gezondheidsrisico’s voor vrouwen.
Pas toen er een burgerforum werd georganiseerd, waarbij zorgvuldig werd gelet op de samenstelling, die een dwarsdoorsnede van de bevolking moest zijn, met de juiste afspiegeling van voor- én tegenstanders, lukte het om de impasse te doorbreken. Gedurende een halfjaar verdiepten de gelote burgers zich in de verschillende afwegingen, luisterden ze naar experts en gingen de deelnemers respectvol met elkaar in gesprek. Uiteindelijk besloten ze met een overtuigende meerderheid om legalisering te adviseren. De media deden uitgebreid verslag van de sessies, deelnemers vertelden hoe ze door de onderlinge gesprekken en de verhalen van de gastsprekers van mening waren veranderd.
Een belangrijke factor in het succes van het Ierse burgerberaad over abortus was dat het Ierse parlement zich hield aan de belofte die het van tevoren had gedaan en alle aanbevelingen van het burgerforum serieus nam. Uiteindelijk besloot het parlement de vraag via een referendum aan de bevolking voor te leggen. Dat leidde tot een resultaat waar niet alleen Ierland, maar de hele wereld van opkeek: 66 procent van de Ieren stemden voor de legalisering van abortus.
<h5>Legitimiteit</h5>
In haar boek Nu is het aan ons noemt Eva Rovers een aantal punten waaraan burgerberaden moeten voldoen, willen ze slagen. Eén daarvan is de hele samenleving erbij betrekken, bijvoorbeeld door na afloop van het burgerberaad een preferendum te organiseren waarbij de hele bevolking de lijst van adviezen kan beoordelen en er een voorkeur in kan aanbrengen.
Zo’n vorm van algemene volksraadpleging lijkt me inderdaad de enige manier om legitimiteit te verlenen aan een burgerberaad van 150 deelnemers, helemaal als dat overleg tot ingrijpende beslissingen leidt over uiterst controversiële onderwerpen.
Stel je eens voor dat een burgerberaad over migratie, of over klimaat, tot een volledig pakket met maatregelen zou komen, die dan voetstoots zouden worden overgenomen en uitgevoerd door de regering. Zo’n burgerberaad hoeft, anders dan een gekozen regering, geen afweging te maken van prioriteiten: de deelnemers wordt gevraagd om oplossingen te zoeken voor één probleem.
In het geval van klimaat is de kans dan ook groot dat een burgerforum met stevige adviezen zou komen: een vlees- of zuiveltaks, btw op vliegtickets, de aanleg van zonnepanelen en windmolenparken, misschien wel allemaal tegelijk. We weten inmiddels maar al te goed hoe de reacties zijn op dit soort plannen. En als die van een burgerberaad zouden komen, zouden de tegenstanders van zulke maatregelen meteen vragen: wie zijn die deelnemers van dat burgerberaad dan wel? Waar halen ze het recht vandaan? Wie heeft hen eigenlijk gekozen? Niemand? Wat zijn hun adviezen dan waard?
Als bewindslieden tot zo’n burgerberaad besluiten, zou je hopen dat ze zich bewust zijn van de kwetsbare plekken in zo’n plan. Toch vertoont het nationaal Burgerforum klimaat en energie, dat onlangs door de Tweede Kamer is goedgekeurd en in maart 2024 gehouden zal worden, op het punt van draagvlak en legitimiteit precies de zwakke plekken waarvoor Eva Rovers in haar boek waarschuwt. Om te beginnen is niet duidelijk wat er met de aanbevelingen van het burgerberaad zal gebeuren. Maar misschien nog wel belangrijker: na afloop van het burgerberaad zal geen referendum of preferendum worden gehouden.
Vlak voor de val van het kabinet, op 28 juni 2023, werd het voorstel voor het Burgerforum klimaat en energie door de Tweede Kamer goedgekeurd, inclusief de vraag die aan het burgerberaad zal worden voorgelegd: Hoe kunnen we als Nederland eten en spullen gebruiken en reizen op een manier die beter is voor het klimaat? In de toelichtende brief aan de Kamer staat expliciet dat er geen afsluitend referendum gehouden zal worden: te duur, geen ‘wettelijke grondslag’ (die is namelijk in 2018 door kabinet Rutte III afgeschaft) en, als laatste reden: referenda maken geen onderdeel uit van de Nederlandse ‘politieke traditie’ (een onzinargument, natuurlijk, aangezien het om een voorstel over democratische vernieuwing gaat).
<h5>Verschil maken</h5>
Het grootste gevaar bij het organiseren van burgerberaden is schijninspraak, en de geur daarvan hangt al rond de wel heel vrijblijvend geformuleerd vraagstelling, die doet denken aan die oude overheidsslogans, waarin burgers op hun consumptiegedrag werden aangesproken, terwijl werkelijk ingrijpende overheidsmaatregelen op de lange baan werden geschoven. Een beter milieu begint bij jezelf, mensen!
<blockquote>Hier zou burgerinspraak echt een verschil kunnen maken en dat maakt het des te treuriger dat het plan van Jetten zo vrijblijvend is.</blockquote>
Inmiddels is wel duidelijk dat een minuutje minder douchen, minder vlees eten of niet op vliegvakantie gaan nogal symbolische handelingen zijn vergeleken met de uitstoot van Tata Steel, Schiphol en Shell, en al helemaal weinig zin hebben zolang de overheidssubsidies op fossiele brandstoffen en intensieve veeteelt in stand worden gehouden.
Dat er nu eens echt consistent overheidsbeleid op klimaat moet komen, vindt zelfs een goed deel van de BBB-stemmers. En de gedachte dat een burgerberaad juist op het gebied van klimaat en energie, waar de lobby’s zo gigantisch zijn en de banden tussen overheden en bedrijven zo innig, voor de gewenste doorbraak kan zorgen, is werkelijk niet zo gek.
Hier zou burgerinspraak echt een verschil kunnen maken en dat maakt het des te treuriger dat het plan van Jetten zo vrijblijvend is. Want wat er volgens de Kamerstukken met de aanbevelingen van het geplande burgerforum gedaan zal worden, stelt bepaald niet gerust: ze zullen worden meegenomen in de ‘gedragsstrategie Burgers en Circulaire Economie’, in de ‘uitwerking van het integrale voedselbeleid’, en in het ‘onderdeel Leefstijl’ van het Klimaatplan 2024.

<h5>Uitvechten in het parlement</h5>
‘Doe het goed of doe het niet’, is de titel van het afsluitende hoofdstuk van Eva Rovers’ boek, waarin ze concrete aanbevelingen doet over de praktische organisatie van burgerberaden. En dat is een terecht motto: elke keer dat er burgerinspraak wordt georganiseerd en blijkt dat er niet werkelijk sprake van inspraak was, geeft dat een knauw aan het vertrouwen in de politiek, en uiteindelijk ook in de democratie als staatsvorm.
Burgerberaden en andere zorgvuldig uitgevoerde vormen van burgerinspraak kunnen helpen om dat vertrouwen te herstellen, maar dat werkt alleen als de uitkomsten ook echt ter harte worden genomen. De achteloze manier waarmee Europese leiders in 2005 de uitkomsten van de referenda over de Europese Grondwet terzijde schoven, heeft enorm veel schade aangericht aan het vertrouwen van burgers in de politiek. Zoals ook het Franse Burgerforum over Klimaat, waarvan president Macron beloofde dat hij de uitkomst integraal zou uitvoeren, in 2021 tot enorme verbittering leidde, omdat er na een stemronde in de Franse senaat vrijwel niets overbleef van de aanbevelingen.
<blockquote>Eén ding kunnen die polariserende politici wél heel goed: herkennen waar de conflicten en de problemen in de samenleving zitten.</blockquote>
Uiteindelijk geldt voor burgerberaden hetzelfde als voor referenda en voor alle andere initiatieven in een democratie: er zijn integere politici en bestuurders nodig om ze te laten werken, zoals er kritische en betrokken burgers nodig zijn om erin te participeren. Een wondermiddel om de democratie als geheel te redden zijn ze niet, hoewel ze, zeker op lokaal niveau, echt wel kunnen bijdragen aan het herstel van het principe van een democratie voor en door het volk. En wie weet kunnen ze van onderaf doorgroeien tot een vast bestanddeel in onze democratische cultuur.
Maar of ze ooit in staat zullen zijn om de ouderwetse verkiezingspolitiek met haar polariserende campagnes en opportunistische beroepspolitici volledig te vervangen, betwijfel ik. Want één ding kunnen die polariserende politici wél heel goed: herkennen waar de conflicten en de problemen in de samenleving zitten, ze aan de oppervlakte brengen en ze uitvechten in het parlement, zodat ze niet in de samenleving hoeven voort te woekeren. En hoe frustrerend die politieke strijd soms ook is voor het bereiken van oplossingen, die strijd zorgt tegelijkertijd voor electoraal draagvlak en legitimiteit. Voorwaarde is wel dat politici bereid zijn om een oprechte ideeënstrijd aan te gaan.
Hopelijk zal de nieuwe generatie die nu aantreedt in Den Haag veel meer van dat soort volksvertegenwoordigers voortbrengen, die geen schijntegenstellingen creëren om zich te profileren, maar vanuit een waarachtige overtuiging echte, waardevolle conflicten aangaan.

Macht

Natuur