Lang leve de Senaat

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

Analyse

Het meest bizarre aan de aanstaande Bondsdagverkiezingen is de grove inmenging van Trumps Amerika in de Duitse politiek. Dan hebben we het over de schaamteloze omarming door Elon Musk en de Amerikaanse vice-president J.D. Vance van Alternative für Deutschland (AfD), de ‘bruinste’ nationaal-populistische partij van Europa en tot voor kort de paria van Duitsland. De partij die volgens de veiligheidsdiensten aantoonbaar connecties heeft met het neonazi-milieu in Duitsland. De partij die stelselmatig het nazi-verleden bagatelliseert en pro-Poetin is. 
Om deze redenen is de AfD achter een zogenaamde ‘Brandmauer’ geplaatst. Dat is Duits voor cordon sanitaire. De partijen van het zogenaamde ‘democratische midden’ wijzen samenwerking met deze partij af.
Dat tech-oligarch Musk en Vance juist deze partij luidkeels ondersteunen en zelfs ‘de enige redding voor Duitsland’ hebben genoemd, is dan ook niet minder dan een diepe vernedering. Een affront. Zoiets als wanneer de Duitse regering de Amerikanen zou oproepen om de Ku Klux Klan met de Amerikaanse presidentsverkiezingen mee te laten doen.
Wie een scenario had moeten bedenken hoe je van de radicaal-rechtse partij Alternative für Deutschland de grootste van Duitsland kunt maken, had het bijna niet beter kunnen verzinnen: een golf van aanslagen door asielzoekers tot diep in de campagnetijd, een bijna-normalisatie van deze extreem-rechtse partij in de Bondsdag bij een stemming over scherpere migratiemaatregelen van CDU/CSU en massale steun van de regering-Trump.
<h5>Politikwechsel</h5>
Allereerst werd de AfD als luidruchtige anti-migratiepartij op haar wenken bediend met maar liefst vijf aanslagen in negen maanden tijd. Syrische en Afghaanse asielzoekers, al dan niet uitgeprocedeerd, al dan niet psychisch verward of met een islam-terroristisch motief, pleegden in verschillende steden in Duitsland mesaanvallen op willekeurige burgers of reden met een auto in op mensenmassa’s. De golf aanslagen veroorzaakte een enorm tumult in Duitsland. Per aanval steeg de AfD in de peilingen.
In reactie op de aanslag in Aschaffenburg, eind januari – waarbij een Afghaanse asielzoeker het gemunt had op een kinderopvang-groep, en een kind van twee jaar doodde, plus een voorbijganger die wilde helpen – gooide Friedrich Merz, de christen-democratische kanselierskandidaat, het roer in zijn campagne om.
<blockquote>De Duitse economie bevindt zich in een diepe crisis, met de zieltogende auto-industrie als blikvanger.</blockquote>
Merz, wiens Union-partij van CDU en Beierse CSU in de peilingen al tijden rond de 30 procent staat en die alom als de nieuwe Bondskanselier wordt gezien, bepleit een Politikwechsel voor Duitsland. Aanvankelijk met name op het economische vlak, omdat de Duitse economie zich in een diepe crisis bevindt, met de zieltogende auto-industrie als blikvanger. Na alle aanslagen verruilde Merz het thema economie voor migratie. Nog voor de verkiezingen wilde hij een aanscherping van het migratiebeleid door de Bondsdag heen zien te krijgen. Bij voorkeur met de overige partijen uit het ‘democratische midden’, om zo de AfD, de ‘issue-owner’ in het migratiedebat, de wind uit de zeilen te nemen.
<h5>Politieke doodzonde</h5>
Die opzet mislukte faliekant. Politieke concurrenten SPD en Groenen weigerden in zee te gaan met het aangescherpte migratiepakket van Merz. Daardoor raakte hij aangewezen op steun van de AfD, voorheen een politieke doodzonde in Berlijn. Merz leek, tegen alle morele codes in, een gat te slaan in de Brandmauer rondom de AfD en deze partij daarmee als het ware te normaliseren.
Nog diezelfde avond stonden er duizenden demonstranten bij het CDU-partijhoofdkwartier in Berlijn. Op de spandoeken stond: ‘Wir sind die Brandmauer.’ De Duitse evangelische en katholieke kerken riepen op tot verzet. Zelfs oud-kanselier Angela Merkel, toch al geen partijvriendin van Merz, liet haar scherpe afkeuring horen. Merz, geschrokken van de massale verontwaardiging over zijn Bondsdag-actie, metselde daarop in al zijn volgende campagne-optredens de brandmuur weer helemaal dicht. Samenwerking met de AfD in welke vorm dan ook sloot hij uit.
Ook in een van de laatste campagne-debatten op de Duitse tv liet Friedrich Merz er geen misverstand over bestaan dat de AfD voor hem een totale ‘no-go’ is. In een felle woordenwisseling met AfD-kandidaat Alice Weidel zei Merz er alles aan te zullen doen om haar partij uit de regering te houden, omdat de AfD zegt ‘neutraal’ te willen staan ten opzichte van Poetins Rusland. Weidel kreeg niet over haar lippen dat Rusland de aanstichter is van de oorlog in Oekraïne.
Maar ook de houding van de AfD ten aanzien van de Duitse nazi-tijd, de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust vormt een grote blokkade. ‘De nazitijd was niet meer dan een vogelpoepje in de Duitse geschiedenis’, aldus een voormalige AfD-leider. De AfD is de MAGA-partij van Duitsland en bepleit in de stijl van Trump: Make Germany Great Again en ‘Germany First’. De partij wil weer trots kunnen zijn op Duitsland, en daarom de Duitse Schuldkult (‘schuldcultus’) rondom het nazi-verleden van zich afschudden.
Merz viel Alice Weidel in het tv-debat hard aan op haar aankondiging Björn Höcke, de ultranationalistische AfD-leider van de deelstaat Thüringen, minister te zullen maken. Höcke geldt als het boegbeeld van de extreem-rechtse, neonazi-angehauchte vleugel binnen de AfD. Merz zei nooit en te nimmer met zo’n iemand te zullen samenwerken. Ja, zelfs nooit samen met hem in één ruimte te willen verkeren.
<h5>Wat staat er op het spel?</h5>
Duitsland heeft drie dingen acuut nodig. Ten eerste een stabiele, handelingsbekwame regering. Ten tweede geld om te kunnen investeren in de eigen toekomst en in die van de EU. En tot slot nieuw zelfvertrouwen om de huidige shocktoestand te boven te kunnen komen.
De kernvraag is of de komende Bondsdagverkiezingen dat zullen brengen. Zal het ‘democratische midden’, de zogenaamde Alt Parteien, in staat zijn tot een Politikwechsel, een fundamentele koerswending die Duitsland op een beter spoor gaat zetten? Zo niet, dan dreigt een verdere opmars van de nationaal-populistische AfD. En dan overkomt Duitsland hetzelfde nachtmerriescenario als Oostenrijk, waar de meer dan rechts-radicale FPÖ in het centrum van de macht is terechtgekomen, doordat de traditionele bestuurspartijen niet tot gemeenschappelijke afspraken konden komen.
<blockquote>Er rust een herculische taak op de schouders van Friedrich Merz: het redden van het Duitse businessmodel, zelfvertrouwen terugvinden en het bezweren van de Duitse Angst.</blockquote>
Lukt het de beoogde bondskanselier Friedrich Merz Duitsland en Europa uit de crisissfeer te halen of niet? Lukt het Merz om Duitsland en de Europese Unie weer een gezaghebbende en invloedrijke stem te geven in een wereld waarin autocratische grootmachten alleen nog het ‘recht van de sterkste’ lijken te respecteren? Lost Merz de gelijktijdige politieke en economische crisis op waarin Duitsland op dit moment verkeert, en maakt hij Duitsland weer tot een sterke, bepalende speler? Als hij geluk heeft, blijft het aantal coalitiegenoten dat hij voor een regering nodig heeft beperkt en kan hij met alleen de SPD (mits ook in Politikwechsel-stand, dus zonder Olaf Scholz), regeren.
Als hij pech heeft en de verbrokkeling (‘vernederlandsing’) van het naoorlogse politiek bestel ook in Duitsland toeslaat, dan is de kans om Duitsland daadkrachtig uit de diepe malaise te krijgen veel minder groot.

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
 <div class="teaser__content__container">
 <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
 
 <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
 </div>

 <div class="teaser__btn__container">
 <div class="teaser__btn">
 <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
 href="/service/nieuwsbrieven"
 data-ga-category="banner-newsletter-button" 
 data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
 data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
 </div>
 </div>
</div> 
<h5>Lekke veiligheidsparaplu</h5>
Duitsland bevindt zich in shocktoestand. Alle naoorlogse zekerheden staan op losse schroeven. De Westbindung met Amerika is de lekke veiligheidsparaplu van Donald Trump geworden en Trumps Amerika heult nota bene met de ‘bruine’ AfD en sloopt eigenhandig de ‘Brandmauer’. ‘Nooit meer oorlog’ is veranderd in Duitse wapensteun voor Oekraïne en Israël. Duitsland wordt geconfronteerd met de terugkeer van antisemitisme en het ‘bruine verleden’. De neergang van de naoorlogse volkspartijen heeft ook in Duitsland de democratische stabiliteit aangetast. Het wegvallen van Russisch gas en Chinese export ondermijnt de auto-industrie van Exportweltmeister Duitsland. En Angela Merkels ‘Wir schaffen das’ is een verhaal geworden van mes-aanvallende asielzoekers.
Alles lijkt nu tegelijk samen te komen in Duitsland. Hoe redt het zichzelf uit deze megacrisis? Dat is ook een Europees belang, want zonder een politiek stabiel en economisch sterk en innovatief Duitsland geen sterk Europa.
Er rust, kortom, een herculische taak op de schouders van Friedrich Merz: het redden van het Duitse businessmodel. Duitsland zijn zelfvertrouwen teruggeven en het bezweren van de Duitse Angst. Poetin, Xi en Trump weerstaan. En de AfD van zich afhouden achter een Brandmauer met scherpe migratiepolitiek. Er staat nogal wat op het spel op 23 februari.
<div class="info-box">
René Cuperus is Senior Fellow ‘EU &amp; Global Affairs’ bij internationaal Instituut Clingendael en gastonderzoeker van het Duitsland Instituut (UvA).
</div>

René Cuperus

Hoe redt Duitsland zichzelf uit deze shocktoestand?

Een zoetzuur Europagevoel

Sociologie
In de afgelopen decennia is de wereld fors door elkaar geschud. Het geloof in God en gemeenschap heeft ons goeddeels verlaten, sociale structuren zijn aangetast. De situatie kan gekarakteriseerd worden als &#8216;complexiteit zonder richting&#8217;. Populair zijn cultuurpessimistische neergangsverhalen: vroeger was alles beter. Het populisme levert zo&#8217;n verhaal van morele en sociale neergang; het exploiteert onbehagen en teert op een nostalgisch verlangen naar een samenleving met minder complexiteit en meer richting.
Hans Boutellier, hoogleraar en directeur van het Verwey-Jonker Instituut, onderscheidt zich van deze pessimistische klaagzang door het opgeruimde, positieve karakter van zijn maatschappijanalyses. Waar anderen chaos, verval en achteruitgang zien, zoekt hij naar nieuwe patronen van ordening en structuur. Met De improvisatiemaatschappij maakt hij opnieuw zijn naam waar als scherp denker over de paradoxen van de hedendaagse samenleving. Eerder deed hij dat in De veiligheidsutopie, met de beroemd geworden metafoor van de moderne mens als bungeejumper: levensgevaarlijk avontuur, maar wel aan een beveiligde draadkabel.
Boutellier wil ons met andere ogen naar de sociale werkelijkheid laten kijken. In die missie slaagt hij voor een deel. De improvisatiemaatschappij is tamelijk overtuigend in zijn diagnose van de laat-moderne conditie. Boutellier laat fraai zien hoe de sociale en morele werkelijkheid zich aan het vernieuwen zijn. Hoe de samenleving steeds meer bestaat uit &#8216;vloeibare netwerken&#8217;, waarin waarden, normen, meningen en emoties zich vrijelijk bewegen zonder veel richtinggevende ideologieën of structuren. Hij analyseert de roep om identiteit in onze onbegrensde wereld, en de hunkering naar veiligheid en een eenduidige moraal, en raakt daarbij nooit in een zwartgallige groef. Hij constateert dat de politiek verworden is tot &#8216;pragmacratie&#8217; en dat de Westerse wereld in een ambivalente toestand verkeert: &#8216;Het ontbreekt ons aan een geruststellende gedachte over wie we eigenlijk zijn of zouden kunnen worden.&#8217;
Maar dan komt Boutellier met zijn nieuwe, aan de jazzmuziek ontleende concept van &#8216;de improvisatiemaatschappij&#8217;. Dat begrip biedt &#8216;een frame waarmee de morele coherentie en de institutionele complexiteit van deze tijd beter begrepen kunnen worden. […] Na de gemeenschap (Gemeinschaft) met haar mechanische orde, en de maatschappij (Gesellschaft) met haar organische orde, zouden we kunnen spreken van een Netzschaft, die haar ordening realiseert via improvisatie in netwerkstructuren waarin zich een nieuwe vorm van samenleven ontwikkelt.&#8217; Voor de lezer die beduusd raakt van dit soort terminologie is dit boek geen aanrader. Boutellier noemt het zelf &#8216;interpretatieve sociale wetenschap&#8217;. Op de achterflap wordt vermeld dat het boek bestemd is voor politici, politicologen, bestuurders en bestuurskundigen, sociaal werkers en sociologen, maar zeker het tweede, meer theoretische deel van het boek, dat interdisciplinair de diepte ingaat over het fenomeen improviseren, schrikt qua stijl en toegankelijkheid een groot lezerspubliek af.
Het valt te hopen dat Boutellier, na deze theoretische hardop-denkoefening, de tijd zal vinden voor een boek waarin concreet praktijkonderzoek van het Verwey-Jonker Instituut &#8211; in de zorg, het onderwijs, bij de politie en dergelijke &#8211; het bestaan van zijn improvisatie- en netwerkmaatschappij empirisch overtuigend aantoont. Tot die tijd blijft het behelpen met &#8216;complexiteit zonder richting&#8217;.
*** Hans Boutellier, &#8216;De improvisatiemaatschappij. Over de sociale ordening van een onbegrensde wereld&#8217;, Boom/Lemma, 191 p., € 25,-

Vloeibare netwerken

Pamflet / Thilo Sarrazin
In Duitsland is dezer dagen iets gaande wat lijkt op het Pim Fortuyn-moment bij ons. Er is iemand opgestaan die zegt wat-ie denkt. Die zegt waar het op staat met het integratieprobleem in Duitsland en die daarmee totaal uiteenlopende reacties over zich afroept: uitgespuugd door het politiek-maatschappelijk establishment, maar omhelsd door grote delen van de bevolking. Wie afgaat op de verhitte headlines en talkshows in Duitsland, merkt dat er een open zenuw is geraakt. Na Oostenrijk, Denemarken, België en Nederland lijkt er nu zelfs in het door het naziverleden zo getormenteerde Duitsland een populistische dijkdoorbraak plaats te vinden.
Toch is het onzin om Thilo Sarrazin een Duitse Pim Fortuyn te noemen. Daar komt hij met geen mogelijkheid bij in de buurt. De auteur van het boek Deutschland schafft sich ab is een ietwat wereldvreemde technocraat die in talkshows over zijn woorden struikelt. De oud-SPD-wethouder van Berlijn dankt zijn populariteit aan zijn taboedoorbrekende opvattingen over immigratie en islam, en vooral ook aan het feit dat hij door het politiek-correcte establishment wordt verguisd. Na publicatie van zijn boek, dat binnen een dag was uitverkocht, wachtte de man een nooit eerder vertoonde ontslagaanvraag als bestuurder bij de Bundesbank, en binnen zijn partij, de SPD, loopt inmiddels een royementsprocedure.
Hoe kan het dat iemand die op het eerste oog van onbesproken gedrag is -SPD-bankier, geen rechtspopulist, laat staan neonazi -, zo onder vuur is komen te liggen?
Permanent hoger kindertal
Daarvoor moeten we Sarrazins boek onder de loep nemen. Met de titel Deutschland schafft sich ab is al veel, zo niet alles, gezegd. Sarrazins alarmerende stellingname is dat Duitsland zoals we dat kennen zichzelf afschaft, opheft, vernietigt. &#8216;Duitsland zal niet met een knal sterven. Het zal stil ten onder gaan, tegelijk met het verdwijnen van de Duitsers. Het Duitse in Duitsland zal geleidelijk aan verdunnen, en het intellectuele potentieel van Duitsland verdunt zich nog sneller.&#8217;
Sarrazins nachtmerrie is dat Duitsland uiteindelijk zal worden overgenomen door moslimmigranten uit met name Turkije en het Midden-Oosten, die zich aan het Westen en Duitsland niet kunnen of willen aanpassen, maar wel stilaan de meerderheid gaan vormen door aanhoudende migratie en een permanent hoger kindertal. In een als satire bedoeld nawoord schetst Sarrazin die toekomst. Het Duitse cultuurgoed in de musea zal verkommeren, omdat moslimmeerderheden in parlementen en gemeenteraden het geld liever besteden aan koranscholen. Christelijke kerken als de Keulse Dom worden omgebouwd tot moskee, om het onderhoud te kunnen financieren. In plaats van de Duitse taal, zal het Duitse onderwijs alleen nog maar &#8216;globaliseringstaal&#8217; Engels en het Turks verplicht stellen. Duitsland dreigt met andere woorden te worden &#8216;ontduitst&#8217; en geïslamiseerd. En dat is volgens Sarrazin ook de schuld van de Duitsers zelf, die met hun uitzonderlijk lage kindertal per gezin niet in staat zijn zichzelf te reproduceren. En een cultuur die zichzelf niet wenst te reproduceren is ten dode opgeschreven, zeker wanneer deze in eigen land moet concurreren met een migrantencultuur.
Sarrazin trekt hard aan de alarmbel, want: &#8216;Ik wil dat mijn nakomelingen over vijftig en ook honderd jaar nog in een Duitsland leven, waarin de omgangstaal Duits zal zijn, en waarin mensen zich nog Duits zullen voelen, in een land dat zijn culturele en geestelijke veerkracht bewaart en verder ontwikkeld heeft, in een land dat ingebed is in het Europa van de Vaderlanden.&#8217; &#8216;Duitsland moet Duitsland blijven,&#8217; zo kan men Sarrazins hartenkreet in één zin samenvatten, en dat sentiment appelleert aan toekomstzorgen van veel mensen, bepaald niet alleen de achterban van het rechtspopulisme.
Sarrazin onderbouwt zijn dreigingsbeeld met analyses van de integratieproblemen die met name moslimmigranten in Europa ondervinden en door liberale islamkritiek. In deze analyses, die in sterke mate gelijk oplopen met het Nederlandse debat na Pim Fortuyn, is Sarrazin eigenlijk vooral de Paul Scheffer van Duitsland, de aanzegger van &#8216;het multiculturele drama&#8217;, dat velen niet willen zien of voor waar willen houden.
Perverse uitkeringscultuur
Sarrazin is echter niet alleen de Paul Scheffer van Duitsland. Had hij het daar maar bij gelaten, bij een noodzakelijke doorbreking van de politiek correcte indolentie en inactiviteit die er ook in Duitsland rondom het immigratievraagstuk lang hebben bestaan. Maar hij neemt in zijn even intelligente als megalomane boek ook, zonder ze te noemen of ernaar te verwijzen, de gedaantes aan van Ortega y Gasset (De opstand der horden), Wilders (stop de islamisering), Nietzsche (tegen de Untermensch), Theodor Dalrymple (eigen schuld, dikke bult voor de onderklasse) en Francis Galton (selectie van sterkeren door eugenetica).
Deze gedaantes van Sarrazin komen het duidelijkst samen in zijn nietsontziende beschrijving van het gedrag en de mentaliteit van de Duitse Unterschicht, de uitkeringsgerechtigde Harz IV-ontvangers. Sarrazin leunt hier sterk op zijn Berlijnse ervaringen. Met enig recht problematiseert hij het ongelukkige samengaan van de Europese verzorgingstaten met het verschijnsel van massamigratie. Anders dan in succesvolle immigratielanden als Amerika en Canada, waar arbeid centraal staat bij de integratie van migranten, staan de uitkerings- en kinderbijslagregelingen van de Duitse verzorgingstaat integratie fataal in de weg. Zonder mededogen klaagt Sarrazin de perverse uitkeringscultuur aan die in Berlijn zou zijn ontstaan. Ook attaqueert hij scherp socialezekerheidsverslaving als belangrijkste motief voor de ketenmigratie van niet-westerse &#8216;uitkeringsmigranten&#8217;.
Het is in dit verhaal over &#8216;de onderklasse&#8217;, dat Sarrazin, meer en minder verhuld, een uiterst kwaadaardig register opent, dat van de eugenetica. Dat is de leer die zich bezighoudt met de optimalisering van de natuurlijke selectie van menselijke erfelijke eigenschappen. Ze mocht in de negentiende eeuw in het voetspoor van Charles Darwin in wetenschappelijk en intellectuele kring op populariteit rekenen, maar raakte totaal ontspoord door de barbaarse praktijken van nazi-Duitsland. Het is uiterst verwijtbaar dat Sarrazin zich in zijn boek nergens rekenschap geeft van de huiveringwekkende gevolgen van het &#8216;eugenetisch denken&#8217; in nazi-Duitsland. Bij deze thematiek, in nota bene Duitsland! Alleen al dat feit maakt dit boek uiteindelijk een nogal onverantwoordelijke bijdrage aan het Europese integratiedebat.
Dat geldt versterkt voor wat ik maar &#8216;meritocratisch racisme&#8217; zal noemen, dat Sarrazin bedrijft tegenover de dommen, de luien en de onintelligenten. Sarrazins grootste zorg: &#8216;Lukt het ons in Duitsland op langere termijn voldoende intelligentie, vlijt en prestatiekracht te mobiliseren, om ons huidige niveau te behouden, in de wereldwijde concurrentiestrijd te verdedigen en verder te ontwikkelen?&#8217; Zijn hele boek draait om de these van de &#8216;verdomming&#8217; van Duitsland. Die voert Sarrazin met name terug op het feit dat hoger opgeleide Duitsers veel minder kinderen krijgen dan lager opgeleide. En aangezien intelligentie volgens Sarrazin voor vijftig tot tachtig procent erfelijk is, betekent dit dat het gemiddelde IQ van Duitsland jaar na jaar afneemt, waardoor Standort Deutschland ernstig verzwakt in de globale concurrentiestrijd. Hij gaat zelfs zover een exclusieve kinderbijslag voor academici te bepleiten, daarmee eugenetica boven de Grondwet plaatsend.
Ik heb met Duitsland te doen dat de verkeerde man, met de verkeerde opvattingen, de rol van Duitse Pim Fortuyn krijgt toebedeeld, als noodzakelijke openbreker van politiek-correcte verkramping. Het Duitse debat over integratie, immigratie en islam, zal door Sarrazins boek nog een stuk ongemakkelijker en confronterender zijn, dan het in Nederland al is.
Thilo Sarrazin, ‘Deutschland schafft sich ab. Wie wir unser Land aufs Spiel setzen’, Deutsche Verlag

Hoe redt Duitsland zichzelf uit deze shocktoestand?

Een zoetzuur Europagevoel

Een zoetzuur Europagevoel

Vloeibare netwerken

Duitslands verkeerde Fortuyn