Essay: Europese schizofrenie; Verkiezingen 2012

Afgelopen zomervakantie was ik in Natzweiler-Struthof, zo’n vijftig kilometer van Straatsburg, midden in de Vogezen. Het was het concentratiekamp waar de Nederlandse Nacht und Nebel-gevangenen naartoe werden gedeporteerd vanuit het Oranjehotel in Scheveningen en doorgangskamp Amersfoort. De gevangenen waren doelbewust in ‘nevel en duisternis’ opgelost, niet langer traceerbaar voor de achterblijvers. Onder hen waren Stuuf Wiardi Beckman, vooroorlogs sociaal-democratisch politicus die uiteindelijk in Dachau zou overlijden, journalist Boebi Brugsma en verzetsman Pim Boellaard – over wie Zomergast Jolande Withuis zo’n indrukwekkende biografie schreef. In de tot museum omgebouwde SS-kazernebunker van Natzweiler is het geschiedverhaal opgenomen van opkomst en ondergang van het Duitse nationaal-socialisme en het Italiaanse fascisme. Langs de wanden staan lange rijen vitrines vol beklemmende foto’s van terreur, onderdrukking en vervolging. De allerlaatste vitrines staan geheel in het teken van de Europese eenwording. Met Construire la Paix, construire l’Europe (vrede bewaren betekent Europa bouwen) en De la Réconciliation à l’Union (van verzoening naar eenwording) als motto’s. Van Nacht und Nebel terug naar het heldere daglicht, dat is hoe hier de Europese samenwerking wordt voorgesteld. Alles draait om de verzoening tussen de erfvijanden Frankrijk en Duitsland. Prachtige foto’s liggen er uitgestald van Duitse en Franse regeringsleiders: Adenauer en De Gaulle die hun onderlinge vriendschapsverdrag tekenen. Helmut Kohl en François Mitterrand, hand in hand bij de soldatengraven van Verdun. Sarkozy en Merkel in kamp Natzweiler zelf.

Dat het Europees samenwerkingsideaal – op deze schuldige plek, in een van de meest naargeestige nazi-concentratiekampen, op eeuwenlang betwist Frans/Duits grensgebied – zo tastbaar aanwezig is, is indrukwekkend. Als geen ander waarschuwt deze plek tegen het grote gevaar en de huiveringwekkende gevolgen van superioriteitsgedreven etnisch nationalisme. Nooit meer terug naar een losse verzameling vijandige natiestaten zonder grensoverschrijdende samenwerking.

Godwin

‘Europa is ons antwoord op de Misdaden van de Twintigste Eeuw’ twitterde de voorzitter van het Europees Parlement, de Duitse SPD’er Martin Schulz, onlangs. Op internet wordt zo’n tweet een ‘godwin’ genoemd, naar de zogeheten ‘wet van Godwin’, in 1990 geformuleerd door ene Mike Godwin. Hij formuleerde de volgende pseudo-wiskundige wet: ‘Naarmate online discussies langer duren, nadert de waarschijnlijkheid van een vergelijking met de nazi’s of Hitler factor 1’. Ofwel: als een discussie op internet maar lang genoeg duurt, wordt door een van de deelnemers steevast een verwijzing gemaakt naar nazi-Duitsland of Hitler. Dat wordt – het is me eigenlijk een raadsel waarom precies – in de wereld van bloggers en aanverwanten als een enorm zwaktebod opgevat. Ik heb dat zelf ook wel eens moeten ondervinden. Maar vergeet die merkwaardige erecode uit de internetcultuur. Of men het nu leuk vindt of niet: men kan – zie het museum van kamp Natzweiler – niet over de Europese samenwerking schrijven zonder ‘godwin’. Of je je nu Europeaan voelt of niet, de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog heeft ons tot Europeaan gemaakt. Niet dat dat een vrijbrief geeft om de nationale staten maar op te heffen, of om alles wat er in Brussel gebeurt verplicht luid toe te juichen of kleine naties opnieuw door grootmachten te laten domineren. Maar het schept wel historische verantwoordelijkheden.

Met enige gezwollen dramatiek zou je het zo kunnen zeggen: de twintigste eeuw die in het teken stond van de Grote Bloedige Europese Burgeroorlog 1914-1945 heeft van Europa een lotsverbonden ‘taalgemeenschap’ gemaakt. De gemeenschappelijke taal bestaat in dit geval uit littekens en herinneringen aan oorlog en vervolging. ‘Europeaan zijn’ betekent in zijn meest existentiële definitie dan dit: dat men zich ertoe verplicht alles te doen om de Europese volkeren niet meer met elkaar in bloedig conflict te laten raken.

Toch hebben eurocritici wel een serieus punt als ze zich afvragen of de overmoed waarmee de constructie van het Europees Project nog altijd wordt opgetuigd en uitgebouwd, daar nog wel de beste garanties voor biedt. Is een neoliberale begrotingsunie die naar de pijpen van de financiële markten danst het meest geëigende instrument voor het bereiken van Europese verbroedering? Dacht het niet. Vraag maar aan Griekenland. Dat is zo’n beetje een ‘monetaire kolonie’ geworden van Brussel en Frankfurt. En op welke manier zal een Turks EU-lidmaatschap in godsnaam de erfvijandschap tussen Duitsland en Frankrijk kunnen verminderen? Wat heeft een ultranationalistisch land als Turkije trouwens precies te zoeken in een gemeenschap die juist nationalisme en nationale eigendunk beoogt te overstijgen? En wie gelooft er dat de Brusselse massafabricage van uniforme richtlijnen van Lapland tot de Algarve recht doet aan de kakelbonte verscheidenheid van Europa? Dit essay zoekt een antwoord op zulke vragen. Het is een verkenning van de schizofrene Europagezindheid die steeds meer mensen bevangen heeft.

Tunneldenken

Het kritiseren van de Europese Unie stond, ook in Nederland, lange tijd gelijk aan levensgevaarlijk nationalisme. Wie ook maar iets wilde afdingen op de integratiekoers van het Europees project, werd lange tijd gedemoniseerd als iemand die de lessen van de Tweede Wereldoorlog niet had begrepen. Alles wat in Brussel werd aangeraakt – hoe overmoedig, regelzuchtig of ondemocratisch ook – werd gedekt door de littekens van Tweede Wereldoorlog en Holocaust. Europa stond voor het Onbetwist Goede. Kritische vraagtekens plaatsen bij eliteproject Europa werd iets voor extreem-rechts en populisten van links en rechts. Weldenkende mensen hielden zich daar verre van.

Ik heb dat, samen met mijn collega Frans Becker van de Wiardi Beckman Stichting, wel eens de verplichte ideologie van het Europisme genoemd. Dat is de ideologie die voorschrijft dat alles wat Europa en de Europese Unie aankleeft, moet worden toegejuicht. Ja, dat elke kritiek op Europa, op de integratie, op de Europese instellingen bloedlink is omdat ze het toch al zo kwetsbare draagvlak bij de bevolking voor de Europese eenwording zou kunnen ondermijnen. Het Europisme stelt: er is maar één Europa, één Europese Unie, één vorm, één route, één manier van Europese integratie. Men is Europa-gezind of men is gevaarlijk nationalist. Men is voor de door de EU gegarandeerde vrede en welvaart of men is voor een reprise van de Tweede Wereldoorlog. Geen keuzes, geen nuances, geen opties. Zwart of wit.

Het taboe op Europa-kritiek werd in Frankrijk en Nederland geslecht door de referenda over de Europese Grondwet. En dat taboe is gelukkig nooit meer helemaal teruggekeerd, al is ook de eurocrisis weer niet vrij van intolerant ‘tunneldenken’: er is maar één uitweg uit de crisis, en wie iets anders vindt, plaatst zich buiten de orde. Zie hoe Emile Roemer in het gelid werd teruggeschreeuwd na zijn over my dead body-opmerkingen over een Europese boete.

Ultieme Europa-test

De eurocrisis zet ons nu, onverhoeds en onbedoeld, het mes op de keel. Hoe Europagezind zijn we als het erop aankomt? Hoeveel willen we voor het Europese ideaal betalen? Lopen we echt warm voor een ‘schuldenunie’, waarbij rijkere landen armere landen permanent op sleeptouw nemen? Ervaren we Europa inderdaad als een ‘solidariteitsgemeenschap’? Is daarvoor de kennis, de wederzijdse betrokkenheid en het onderlinge vertrouwen in Europa (al) groot genoeg? Of forceert de eurocrisis – ‘er is geen alternatief, het opbreken van de muntunie ruïneert onze economie pas echt’ – ons noodgedwongen tot één brug, ja misschien wel twee bruggen, te ver?

Zien we een democratie en verzorgingsstaat voor ons in de gedaante van een Verenigde Staten van Europa, of is dat op die schaal en met de rijke Europese culturele variatie per definitie een monsterlijke mission impossible? Vormt een Europees Imperium van vijfhonderd miljoen mensen niet eerder een ernstige bedreiging van de nationale democratie en de sociale rechtsstaat zoals we die na de Tweede Wereldoorlog, mede dankzij Europese samenwerking, hebben opgebouwd?

De eurocrisis is, zo gezien, de ultieme Europa-test geworden. Het legt de ernst, de dubbelheid en de broosheid van onze Europagezindheid bloot. Immers, de eurocrisis dwingt – althans zo wordt het ons, al dan niet manipulatief, voorgehouden – tot een heftige stroomversnelling in de Europese integratie. Een muntunie zou niet zonder fiscale unie kunnen, niet zonder politieke unie, niet zonder vergaande economische afstemming en coördinatie. De onderlinge economische verwevenheid in de eurozone zou meer bemoeienis met elkaar vereisen, en meer macht van Europese instellingen om in te grijpen. We worden gechanteerd met onmogelijke keuzen: het is Scylla of Charybdis. Meer Europa of de Catastrofe. Onbeperkte miljardentransfers naar Zuid-Europa of de totale ineenstorting van de economie. De redding van de euro tot elke prijs, of een terugkeer naar de demonen uit de zwartste bladzijden van de Europese geschiedenis.

Zijn wij, de niet echt in Europese politiek ingevoerde burgers, bereid in die stroomversnelling mee te gaan? Zijn wij, Europeanen met een inmiddels wat zoetzuur, ambivalent Europagevoel, in staat om ons nationaal burgerschap naar Europees niveau ‘op te schalen’, zoals technocraten dat lelijk noemen? Dat is de grote vraag.

One-track Europa

Ik weet niet meer precies wanneer ik voor het eerst fundamenteel aan de diepere wijsheid van het huidige Europees Project ben gaan twijfelen. Wanneer kreeg ik die aanval van gezond boerenverstand dat het toch helemaal niet kan dat een imperium van bijna vijfhonderd miljoen inwoners, met zo’n unieke verscheidenheid aan talen, culturen en tradities tot een quasi-uniforme eenheid wordt gesmeed? Dat de zelfopheffing van nationale democratieën tegen de meerderheidsopvatting van de bevolking in wordt geforceerd. En dat het toch helemaal geen goed idee is om al die verschillende landen om te vormen tot één grote Supermarkt, één megamarktsamenleving met vrij verkeer van geld, goederen en mensen.

Ik denk dat het in de aanloop was van het Grote Nederlandse Nee tegen de Europese Grondwet, juni 2005. Ik stemde zelf uiteindelijk ook gepassioneerd ‘nee’, maar werd daarvoor beschimpt in de kring van vrienden en collega’s. Toch hebben de beelden van een Superstaat en een Supermarkt me sindsdien nooit meer losgelaten. Het zijn natuurlijk platte, demagogische beelden. Populistenpropaganda. Daar hebben ‘de Europeanen’ helemaal gelijk in. Toch zijn die beelden helaas minder surrealistisch dan men wel zou hopen en wensen. Voor alle begrip: ik ben, net als de overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking, niet anti-Europees of tegen Europese samenwerking. ‘Voor of tegen Europa’: dat is niet de kernkwestie. Ik ben allesbehalve een anti-Europeaan. Eerder een ontgoochelde Europeaan. Ik ben teleurgesteld dat de EU, anders dan gehoopt, nauwelijks onderlinge nieuwsgierigheid en politiek-culturele uitwisseling tussen nationale bevolkingen heeft weten te stimuleren. In plaats daarvan werd de EU vooral een neoliberaal project van louter ‘markt en munt’, bevolkt en overheerst door technocraten, lobbykantoren en het grote bedrijfsleven. En blijkt er een dwangmatige logica in het Europees proces te zijn geslopen, die het denken in alternatieve Europa’s uitsluit, ja zelfs saboteert. Er is slechts een one-track-Europa.

Het is vanuit democratisch oogpunt uiterst problematisch dat over ‘het hoe’ en ‘het tot hoever precies’ van Europese samenwerking nauwelijks een open discussie bestaat in de politieke mainstream van Europa.

Veel mensen staan in beginsel niet afwijzend tegenover de Europese Unie en de Europese samenwerking, maar zij hebben wel het steeds sterker wordende gevoel steeds minder te zeggen te hebben over een Europa dat steeds meer over hen te zeggen krijgt. Slechts elf procent van de kiezers heeft er vertrouwen in ‘dat Nederlandse politici hun belangen goed behartigen in Brussel’; één op de drie kiezers vindt ‘dat de EU gedomineerd wordt door een paar landen en dat Nederland geen rol van betekenis speelt’, zo bleek recent uit een peiling die Maurice de Hond uitvoerde in opdracht van Instituut Clingendael. Dat democratisch alarmsignaal – men voelt zich niet vertegenwoordigd in Europa! – moet uiterst serieus worden genomen. Globaliserende elites’ kunnen niet onbeperkt en zonder vertrouwen voor de troepen uitlopen.

Dat wreekt zich temeer, omdat onder het Europees Project een grote sociale ongelijkheidskloof schuilgaat. De Franse, Nederlandse en Ierse grondwetsreferenda brachten aan het licht dat welgestelde hoger opgeleiden massaal ja stemden, en minder bemiddelde lager opgeleiden massaal nee. De Europese Unie blijkt, als we niet oppassen, geen ‘Internationale van het proletariaat’ maar een ‘Internationale van kosmopolitische elites’ te worden, gewantrouwd door mensen die zich niet internationaal aangehaakt voelen. Zo’n tegenstelling tussen het pro-Europa van de academische professionals en het anti-Europa van links- en rechtspopulisten is riskant en dient ontregeld te worden.

Meta-politiek

Hoe goed kennen we elkaar eigenlijk in Europa? Wie is er ooit naar de Baltische Staten geweest om ze te verwelkomen als nieuwe familieleden van de Europese Unie? Welke Nederlandse gemeente is een jumelage-partnerschap aangegaan met een Letse of Estse zusterstad? Welke middelbare scholen-uitwisselingen zijn er eigenlijk tussen Polen en Nederland? Of zelfs tussen Duitsland en Nederland? Wie volgt het politiek-maatschappelijk debat in Spanje op de voet? Wie kent de naam van de Finse premier? Wie volgt er de fraaie website met live-debatten in het Europees Parlement?

Laten we eerlijk zijn: dat valt allemaal niet mee. Europeaan zijn, in de meest letterlijke zin van dat woord, is een moeilijke opgave. Je een beetje op de hoogte stellen van de landen in Europa valt bijna niet te doen. Het begint er al mee dat onze kranten – die vergeleken met buitenlandse kranten allesbehalve introvert zijn en er helemaal geen ‘binnendijkse’ blik op na houden – redelijk veel correspondenten hebben, maar juist geen vaste correspondenten in landen als Denemarken of Zweden, de Scandinavische landen die misschien nog wel het meest op Nederland lijken. Die, als je de prachtige televisieserie Borgen mag geloven, met eenzelfde soort politiek-maatschappelijke ervaringen de nieuwe wereld ondergaan als wij. En toch zullen maar weinig Nederlanders de naam van de Deense premier kennen, of weten hoe de Deense Volkskrant heet, of de Deense Vrij Nederland. We voelen ons ‘best wel Europeaan’, maar weten ‘best wel weinig van Europa’. Noch van de Brusselse politiek, noch van de specifieke politiek-maatschappelijke situatie in al onze collega-lidstaten.

Nu is het probleem van Europese politiek dat je zo’n beetje een master Europese Studies gevolgd moet hebben wil je je een beetje thuis voelen in het Technocratisch Labyrint in de Europawijk van Brussel. Duitsers noemen Europese politiek niet voor niets Politikerpolitik, meta-politiek voor politici en beleidselites. Niet bedoeld voor burgers en andere gewone stervelingen.

Fatale timing

Wie een stap terugdoet en door zijn oogharen naar de eurocrisis kijkt, ziet dat die niet op een beroerder moment had kunnen komen. De ineenstorting van de Europese Muntunie, en de daarop gevolgde kunstmatige beademing, lijden aan fatale timing. Net op het moment dat bij grote delen van de Europese bevolking enige Europa-ontgoocheling had toegeslagen (zie het nee bij de grondwetsreferenda in Frankrijk, Nederland en Ierland), forceert de EU zichzelf nu tot een Wilde Sprong Voorwaarts. Degenen die de Europese bevolking lichtzinnig een gammele muntunie hebben opgedrongen, zijn dezelfden die momenteel ramkoersen in de richting van een, nogal mistig blijvende, Politieke Unie van Europa. Het Europees tunneldenken laat niet toe dat er verantwoording wordt afgelegd voor de puinhopen van de eurocrisis. Laat staan dat men een mea culpa uitspreekt voor het geleden gezichts- en vertrouwensverlies van het Europees project. Men heeft de euro verkocht als toeristisch handigheidje bij de verdampte staatsgrenzen (‘nooit meer wisselen’). Maar bij nader inzien bleek de euro meer een politiek dan een economisch ruilmiddel. En drager vooral van een, niet als zodanig ervaren, Europese financiële solidariteitsgemeenschap. Of we op z’n zachtst gezegd voortaan maar even garant willen staan voor volkshuishoudingen die het niet zo nauw nemen met de openbare financiën en publieke zeden. Of we ons, met terugwerkende kracht, maar even medeplichtig willen maken voor de puinhopen van Berlusconi en de corrupte politiek-economische elite van Griekenland.

Wat mensen terecht opstandig maakt, is dat de eurocrisis als stormram wordt gebruikt voor verdiepte Europese integratie en voor een neoliberale terugsnoeiing van de publieke uitgaven. Nieuwe spelregels voor Europese samenwerking worden geforceerd afgedwongen. Daar waar we allemaal dachten dat de mooie naoorlogse Europese samenwerking een soort huwelijk op huwelijkse voorwaarden was, blijken we – met dank aan die vervloekte euro – plotsklaps in gemeenschap van goederen te zijn getrouwd. Met de Finnen, Grieken, Spanjaarden, Duitsers en Ieren. Hun schulden zijn onze schulden. Onze pensioenen zijn hun pensioenen. In het echte leven heet het dan dat je erin bent geluisd, en sprint je naar een echtscheidingsadvocaat. In Europa werkt dat anders. Daar steunt zo’n beetje iedereen de redding van de euro. Tot elke prijs. Integratie in de hoogste versnelling bij draagvlak op een dieptepunt. Zo kan de situatie van Europa op dit moment het meest navrant worden gekarakteriseerd. Voor de redding van de euro ‘tegen zo goed als elke prijs’ staan alle seinen op meer Europa – meer verplichtende vormen van politieke integratie, van begrotingssamenwerking en wederzijds afgedwongen financiële discipline. Terwijl Europa qua legitimiteit en draagvlak juist eerder aan een sabbatical toe was, aan een rustpauze om de wonden te likken van de kortsluiting tussen het uit zijn voegen gegroeide eliteproject Europa en grote delen van de bevolking.

Culturele rijkdom

De paradox is dat ‘Brussel’ uiteindelijk Europeser moet worden. Wil de steun voor het Europees Project niet verder eroderen, dan zal de EU minder neoliberaal, minder uniform en minder ondemocratisch moeten worden gemaakt. Niet plat economisme, maar onbevangen culturele nieuwsgierigheid is het elixer om animositeit tussen landen duurzaam te voorkomen. Europa is de optelsom (met een som die meer dan de delen is) van Europese landen, culturen, talen en samenlevingservaringen. Die rijkdom, dat is de pracht van Europa. Maar in het Brusselse DNA zit juist te weinig respect voor die nationale en culturele verscheidenheid, wat veel anti-Europese korzeligheid veroorzaakt.

Europa is een continent met een rijk cultureel erfgoed, waarbij het verleden zowel een inspiratie als een belasting vormt. Het besef van een met bloed en schuld doordrenkte geschiedenis heeft de Europese ervaring dubbelzinnig en ironisch gemaakt. Het is juist deze fundamentele humanistische dubbelzinnigheid die zo jammerlijk gemist wordt in de spelonken van de Eurocratie, waar men met accountancy-statistiek nationale democratieën denkt te kunnen dresseren. Brussel heeft meer mensen nodig die zich Europeaan voelen, in de beste betekenis van dat woord. Kamp Natzweiler, oerbron van Europese samenwerking, laat zien dat de Europese Unie – lees: een fragiel samenwerkingsverband van voormalige vijanden – veel meer moet zijn dan begrotingspacten, uniformerende richtlijnen of Brusselse lobbykantoren. De natte eenheidsdroom van de Eurocraten is een belediging van de Europese geschiedenis. De culturele rijkdom en variëteit van Europa is te dierbaar om aangetast en bezoedeld te worden door de Brusselse Harmonisatiemachine. Niet Brussel is Europa. Europa is: Barcelona, Warschau, Stockholm, Boedapest, Parijs, Lissabon, Amsterdam en Riga. Laten de burgers uit die steden elkaar vaker opzoeken, en nieuwe, elkaar bevruchtende transnationale netwerkgemeenschappen vormen. Zo’n Europa is het tegendeel van het oppervlakkig en geestloos One-Size-Fits-All-Europe, dat nu als enige smaak door Brussel verkocht wordt.

Voer voor debat (3)

Welke thema’s worden belangrijk in de verkiezingsdebatten, of zouden dat móéten worden? Tot aan de verkiezingen licht Vrij Nederland er drie uit. Deze week: Europa. Zelfs de grootste eurofielen bekruipt in deze tijd van failliete lidstaten, kostbare reddingsplannen en Brusselse dictaten soms een ongemakkelijk gevoel: willen we dit eigenlijk wel?

Wat vindt de politiek?

D66 – Onbetwiste kampioen van de Europese samenwerking is D66. Alexander Pechtold zei in VN dat hij droomt van ‘de Verenigde Staten van Europa’. In het verkiezingsprogramma zegt D66 JA tegen een ‘krachtig federaal Europa’, een ‘echte politieke unie’ met ‘meer slagkracht en meer democratie’.

PVV – Na de moslims heeft Geert Wilders een nieuw doelwit: de Europese technocraten. ‘Hún Brussel, óns Nederland’, heet het verkiezingsprogramma. De strekking: ‘Nu weer baas in eigen land. Uit de EU. Uit de euro.’

SP – In 2005 voerden de Socialisten succesvol campagne tegen de Europese Grondwet. Sindsdien wordt gezegd dat de SP tegen Europa zou zijn. Dat wordt door de partij weersproken: de SP is tegen de ‘neoliberale superstaat’ die Europa dreigt te worden, maar vóór Europa op basis van een ‘sociale markteconomie’.

VVD – Sinds Bolkestein in de jaren negentig pleitte voor een lagere afdracht aan Brussel schipperen de liberalen tussen het Nederlands belang bij de Europese markt en munt en de volkswoede over de Brusselse technocratie. ‘Niet méér Europa maar een béter Europa’, zegt het program: minder bureaucratie en regeldruk, meer vrije markt.

PvdA – Vanouds vurig voorstander van de Europese samenwerking, maar de laatste jaren heeft de partij ook oog voor het groeiend onbehagen over ‘Brussel’. In het program pleit de PvdA voor een Europa ‘waarin we onze identiteit behouden en solidair zijn met elkaar.’

CDA – Jan Kees de Jager joeg half Europa tegen zich in het harnas met stoere PVV-taal over de eurocrisis, maar partijleider Sybrand Buma zet een andere toon: ‘Ik ben voor méér Europa.’ Volgens het program is een sterk Europa in het belang van Nederland, maar moet Brussel zich beperken tot ‘kerntaken’. Zoals het bestrijden van de crisis.

GroenLinks – In het ‘sociale Europa’ van GroenLinks wordt het scheppen van gelijke kansen net zo belangrijk als de begrotingsdiscipline. De partij wil ook banen scheppen met een ‘Europese Green New Deal’. Een ‘robuust hoogspanningsnet’ moet straks elektriciteit leveren van Spaanse zonnecentrales als het aan de Noordzee niet waait.

ChristenUnie en SGP – Traditioneel staan de kleine christelijke partijen bekend als eurosceptisch, bezorgd als ze zijn over het verlies van de Nederlandse identiteit en soevereiniteit. Ze waren in 2005 ook tegen de nieuwe Europese Grondwet. ‘Europa: minder en beter’, heet het in het CU-program. ‘Geen verdere stappen naar een politieke unie.’

Thijs Broer

René Cuperus is cultuurhistoricus, publicist, Volkskrant-columnist en verbonden aan de Wiardi Beckman Stichting, denktank van de PvdA

Gerelateerd