Het prijskaartje van onzichtbare zorg

Columns van de week

Hannah Prins, Amber Wiznitzer en Hans Stegeman

Interview

Toen kinderboekenauteur Edward van de Vendel (1964) op 14 november in het Haagse Literatuurmuseum de Theo Thijssenprijs ontving voor zijn oeuvre (gedichten, romans en prentenboeken), liet hij het lied Tegen beter weten in door de zaal schallen.
Ik was klein en ons tuintje was de wereld 
Een zandbak met een schutting eromheen 
Wat erachter was dat mocht ik zelf verzinnen 
Een grote tuin vol bloemen en een zon die altijd scheen 
En dat bleef zo, al ontdekte ik ook later 
Dat er niets was dan wat onkruid en wat puin 
Want de werkelijkheid had immers niets te maken 
Met die zelfbedachte echte bloementuin
De melancholieke observatie van Rob de Nijs, begin jaren zeventig opgetekend door Lennaert en Astrid Nijgh, stak bij de schuchtere negenjarige de verbeelding aan. Het verwoordde precies hoe hij tot op de dag van vandaag in het leven staat: zich nooit helemaal thuis voelend in de wereld, maar met een bijna maniakale behoefte om diezelfde wereld als schrijver te kaderen, in te kleuren en met zachte hand wat op te tillen. Of, zoals hij het zelf omschrijft, rechtop in kleermakerszit, happend in zijn tweede stuk suikerbrood: ‘De wereld is een vijf, maar ik probeer er een acht van te maken.’
Van de Vendel groeide beschermd op in het Gelderse dorpje Beesd. ‘Tot mijn achttiende was ik nog nooit met de trein geweest.’ Als oudste zoon van een vader die aanzien genoot als schoolhoofd en lid van de kerkraad, en later wethouder zou worden, had hij ook sociaal gezien niet altijd bewegingsruimte. Op zondag buiten sporten kon niet. ‘Nou was ik ook niet het typische jongetje dat op voetbal gaat. Gymles of dansles zag ik ook niet zitten. Ik was het gelukkigst als ik op mijn kamer lijstjes zat te typen, van beroemde mensen of van verzonnen competities tussen voetbalclubs.’
Zijn ouders lieten hem zijn gang gaan. ‘Ik denk dat mijn vader me niet helemaal begreep, maar dat sprak hij niet uit. Hij bemoeide zich niet erg met mij. Mijn moeder trok zich graag terug om zich bezig te houden met allerlei hobby’s, dat heb ik van haar. Ze had een talent voor weemoedigheid. Ik denk dat ze zich in de schaduw van mijn vader voelde staan.’
Van de Vendel werd opgevoed met de Bijbel, maar literatuur speelde geen grote rol. ‘Vanaf een jaar of tien ga je zoeken naar wat echt van jou is. Daarvoor moet je iets aangereikt krijgen wat niet per se door je ouders is voorgezegd. In kinderboeken wordt het leven op een veilige manier voorgeschoteld, voordat je zelf eigen keuzes moet maken. Met boeken die tegen je hart aan blijven plakken, definieer je jezelf. Maar mijn vader las niet en mijn moeder hield alleen van thrillers. Voor mijn verjaardag kreeg ik jongensboeken, maar ik had niks met stoer.’ Pas op zijn vijftiende begon Van de Vendel kinderboeken te lezen. ‘Mijn moeder had een abonnement op Boek en plaat, een postorderbedrijf, waar je elke maand een boek kon kiezen. Ik raakte verslingerd aan Guus Kuijer. Het zijn eigenwijze boeken over tegendraadse kinderen, maar het is niet hard, er is geen cynisme.
Ik heb geen kinderen en ik zie ze niet veel, maar ik heb me altijd goed gevoeld in kinderliteratuur, omdat die helder, warm en hoopvol is. Er is al genoeg narigheid en daar schrijf ik ook wel eens over. Maar als je voor kinderen schrijft, komt het altijd goed.’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-594024" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/12/VendelKleinerBreed-1280x1920.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/12/VendelKleinerBreed-640x960.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/12/VendelKleinerBreed-1280x1920.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1920" />
Waarom zou een boek goed moeten aflopen?
‘Dat zit in de vier zwarte jaren vanaf mijn twaalfde. Van het dorpsschooltje naast ons huis ging ik, als fysiek kleinste jongen van de klas, naar een grote middelbare school met tweeduizend leerlingen, waar het sociaal gezien een jungle was. Er werd veel gepest, je moest oppassen waar je stond in de pauze. Maar toen ik mijn moeder vertelde dat ik ongelukkig was, antwoordde zij: ‘Kinderen kunnen niet ongelukkig zijn.’ Het was alsof ik een duw achteruit had gekregen. Wat ik voelde mocht niet, bestond niet.’
Die dynamiek veranderde toen hij in de vierde klas bleef zitten en opeens de oudste was. Hij kreeg meer vrienden en de verplichte literatuurlijst, die van veel klasgenoten boekenhaters maakte, wakkerde zijn begeerte aan. ‘Ik voelde dat de literatuur zich aan mij vastklonk. Voor alle buitenlandse talen moest ik 25 boeken lezen en voor Nederlands 75. Ik dacht: de wereld is verschrikkelijk en onaardig, maar boeken zijn iets voor mij. Van alles lezen van Guus Kuijer ging ik alles lezen van zijn uitgeverij, Querido.’
Alsof je jezelf een schrijfcursus gaf.
‘Ja, maar onbewust. Het was meer om grip te houden op de wereld, om de chaos tegen te gaan.’ Van de Vendel glimlacht. ‘Het zit tegen OCD aan.’
Hoe werd je van een lezer ook een schrijver?
‘Als ik dat vertel, gaan mensen altijd lachen. Het Eurovisie Songfestival heeft alles geopend in mijn leven. Het was 1977, ik was bijna dertien. Denk alle glamour en camp even weg en stel je een dorpsjongetje voor dat opeens een groep jonge mensen uit allerlei landen in Europa in hun eigen taal ziet zingen. Daarbuiten was een hele wereld! Vanaf dat moment ging ik liedjes schrijven voor het schoolcabaret.’
Muziek voedde zijn taalgevoel. ‘“Waterloo” van ABBA heeft me sterk beïnvloed. Het is een heel compacte tekst, die op een toegankelijke manier poëtisch is. Het begint met een uitroep: ‘My my, at Waterloo, Napoleon did surrender.’ Eigenlijk staat er: ‘Wow, die Napoleon gaf zich gewoon over!’ Die directe aanspreektoon neemt je meteen mee in een soort verbazing. Dat probeer ik in mijn gedichten ook te doen.’
Als jonge twintiger verkocht hij zijn eerste gedichten aan De blauw geruite kiel, de befaamde kinderkrant van Vrij Nederland. ‘Maar ik heb nooit gedacht: ik word kinderboekenschrijver. Meester wilde ik worden, net als mijn ouders. Ik vond het mooi om te zien hoe een klas een leefgroep wordt.’ Vijftien jaar lang gaf hij les en in Heemstede richtte hij zelfs een school op. Vanaf 2001 ging hij fulltime schrijven en groeide uit tot veelbekroond auteur, met de jonge lezer als zijn focus. Nogal logisch, wat hem betreft: ‘Kinderen en jongvolwassenen willen vooruit, ze hebben nieuwe plannen en ambities. Volwassenen hebben dat veel minder.’
<blockquote>‘Hoe kan ik gelukkig zijn zonder dat ik me verschuil voor de wereld?’</blockquote>
Heb je ooit zelf vader willen worden?
‘Zeker wel, maar dat is lastiger als je met een man samen bent, en je partner moet dat ook willen. Dat is een levenservaring die ik mis, maar ik ben er niet veel mee bezig, hoor.’
Hoe vond je je stijl als schrijver?
‘Door mijn werk voor te lezen op scholen. Toen ik begon, midden jaren negentig, werd er neergekeken op spannende of grappige verhalen. Want de kinderliteratuur moest volwassen worden, door literaire middelen in te zetten. Mijn eerste gedichten waren vooral uitsloverij. In één gedicht zette ik wel vijf metaforen, ik moest ze eerst uitleggen voordat ik ze voorlas. Kinderen dwaalden af en vonden mijn werk niet leuk. Toen ik grappen begon te maken, merkte ik: hé, dat werkt wel. Ik leerde hoe je een verhaal spannender kunt maken door aan het begin meteen in een actie te duiken.’
Zijn er meer regels voor een goed kinderboek?
‘Elk subgenre kent eigen wetten. Bij prentenboeken zijn de regels streng. Je moet zorgen dat er een reis is in het boek, of in elk geval een ontwikkeling, die je met weinig woorden kunt vertellen. Je hebt veel verschillende scènes op verschillende plekken nodig, anders is een prentenboek niet leuk om te zien. Je moet kunnen inzoomen en je moet grote drukke platen kunnen maken. Ik deel het verhaal op in twaalf stukjes, want een prentenboek heeft meestal twaalf dubbele pagina’s. Je mag als tekenaar weleens wat schuiven, maar eigenlijk is het net als bij een liedtekst, dan dwing je de componist om ook iets te doen. Als jij lange regels maakt, komt er een andere melodie uit dan bij korte staccato zinnetjes.’
Van de Vendel geeft zijn lezers graag een bemoedigend schouderklopje. Bijvoorbeeld in het gedicht ‘Wat moet je met woede die jij als enige voelt’, uit zijn recente bundel Gelukkig en blij:
Dus 
vinden ze jou ook soms 
vreemd of apart? 
Dan ben jij 
waarschijnlijk 
van de wereld het hart.
Van de Vendel: ‘De bundel lijkt over dieren te gaan, maar verwoordt mijn zoektocht van de afgelopen jaren. Hoe kan ik gelukkig zijn zonder dat ik me verschuil voor de wereld? Drie jaar geleden ben ik vanuit Rotterdam naar Amersfoort verhuisd, omdat de hitte van de stad steeds dichter bij mijn huis leek te komen. Op straat kregen mensen vaak ruzie met elkaar, en dat voelde bedreigend. Ik wist niet hoe ik me daartegen moest verweren.’
Volgens mij weet je dat best, want zodra je dat voelt, ga je schrijven, toch?
‘Dat is waar, schrijven is mijn antwoord.’
Van de Vendel gaat naar de keuken om meer thee te zetten. Zijn royale nieuwbouwwoning, zorgvuldig gedecoreerd met licht hout en grote kamerplanten, nodigt uit tot contemplatie. Maar hij schrijft hier nooit. Elk boek ontstaat in bibliotheken of cafés, met de hand opgetekend in hemelsblauwe Smythsonboekjes. ‘Het geeft houvast om ergens naartoe te gaan en te weten: de komende drie uur moet het gebeuren.’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-594026" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/12/VendelKleiner2-1280x1831.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/12/VendelKleiner2-640x915.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/12/VendelKleiner2-1280x1831.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1831" />
Sinds vorig jaar bestiert hij binnen Singel Uitgeverijen zijn eigen uitgeverij, Blauw Gras, waarmee hij maatschappelijk gedreven boeken uitbrengt met een optimistische inslag, voor lezers van vier jaar tot midden twintig. Plechtig: ‘Ik ga niet over alles maar schrijven waarvan iemand zegt: daar kun je geld mee verdienen. Er is nu bijvoorbeeld een enorme rage onder jongeren om stokpaardjes te rijden, als wedstrijd. Dat ga ik niet doen. Mijn boeken moeten een dubbele laag hebben. In 2008 schreef ik De gelukvinder nadat ik Rita Verdonk op tv had horen zeggen dat 90 procent van de mensen in asielzoekerscentra gelukzoekers zijn.’
Je schreef het boek op basis van tientallen gesprekken met Anoush Elman, die op zijn elfde uit Afghanistan vluchtte.
‘Zijn vader had lesgegeven aan meisjes en was al eens gevangengezet omdat hij te vrij zou denken. Zijn zoons zouden op hun twaalfde in het leger moeten. Dat wilde hij voorkomen door naar Nederland te vluchten. Het gezin had vijf jaar lang geen recht op status en zwierf rond. Maar Ramin, zoals Anoush in het echt heet, zat op school en sprak Nederlands. Die schizofrenie fascineerde me. Je klasgenoten kennen jou als leuke klasgenoot, maar weten niks van je verleden. Thuis gaat het alleen maar over dat verleden, maar je ouders weten niet hoe het is om op een Nederlandse school te zitten. Ramin kon daar geweldig over vertellen, ook over de vlucht. Hoe ze moesten lopen door een bos, hoe ze liggend in een kofferbak vervoerd zijn en hoe ze vanuit een geblindeerd busje in Nederland werden gedropt zonder te weten dat dat Nederland was.’ De gelukvinder vormde het begin van de Slash-serie, waarin bekende auteurs het levensverhaal van jongeren optekenen. ‘Ik vind het mooi om zo mijn solidariteit met jongeren te tonen. Dat is een grote omwenteling in mijn werk geweest.’
Hebben jonge lezers van nu andere behoeften of interesses dan jongeren uit de jaren negentig?
‘Ik denk het niet, hoewel ik denk dat er tegenwoordig meer escapisme wordt verwacht van de kinder- en jeugdliteratuur. Fantasyboeken en romance novels worden ongelooflijk goed verkocht. Even de werkelijkheid ontvluchten, in een wereld die de hele tijd als een winkelkarretje in een rij tegen je rug duwt.’
Uit het boekenvak klinkt vaak kritiek als kinderen eenvoudige boeken lezen of in het Engels lezen.
‘Ik heb niks met die discussie. Ik vind het fijn als ze mijn werk lezen en als ze het werk lezen van Bibi Dumon Tak, Joke van Leeuwen, Anna Woltz of Simon van der Geest. Maar als kinderen liever Dagboek van een muts of Dog Man lezen, is dat ook prima. Het gaat erom dat je als kind voelt dat er in zo’n boek een kracht zit die jou naar een interessante wereld trekt.’
Hoe krijg je kinderen vervolgens naar het literaire boek?
‘Enthousiasme en goed voorlezen helpt. Als je als ouder houdt van formule 1-races, neemt je kind die liefde ook vaak over, toch? Als meester moet je nooit aan je klas vragen: welk boek zal ik nu eens voorlezen? Dat is killing, want dan krijgt het kind dat het hardste schreeuwt gelijk en moet je voorlezen wat ze al kennen. Je moet juist nieuwe deuren openen. Dan voel je hoe de stilte opeens intenser wordt. Iedereen houdt de adem in en denkt: wat gaat er nu gebeuren? Met de keus voor bepaalde boeken laat je als docent iets zien van jezelf – hoe je sociaal dingen kunt oplossen, of hoe je naar de ander kunt kijken. Dat is de echte functie van onderwijs. Als er vroeger kinderen gepest werden in de klas, liet ik merken dat het me raakte, dat je zo niet moet leven met elkaar. Mijn kinderen schrokken als ze zagen dat ik verstoord was of stil werd. Maar ik ging nooit uit mijn dak.’
In feite opereer je als schrijver nu in een pestwereld, waar politici openlijk mensen veroordelen die niet op ze lijken.
<blockquote>‘Sommige groepen kijken met argusogen naar wat er aan kinderen wordt verteld. Dat is vreemd, maar het onderstreept ook het belang van kinderliteratuur.’</blockquote>
‘Ja, de pestkoppen zijn de baas, zeker nu Trump er weer is.’
De afgelopen jaren zijn in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk boeken met een lhbtiq+-thematiek uit bibliotheken gehaald, en in Nederland wordt door extreemrechtse partijen en streng christelijke actievoerders geageerd tegen voorlichting op basisscholen over genderidentiteiten. In 2020 interviewde Van de Vendel voor het boek Gloei twintig lhbtiq+-jongeren over hun leven. Voelt het nu kwetsbaarder om voor deze jongeren te schrijven? Hij schudt zijn hoofd.
‘Nee, natuurlijk blijven we die boeken maken, want je merkt dat jongeren er gelukkig van worden als ze zien dat je op allerlei manieren in het leven kunt staan. In 1999 schreef ik De dagen van de bluegrassliefde, over een verliefdheid tussen twee jongens van achttien. Nu zou je dat queer joy noemen. Tot die tijd kon je het alleen over geaardheid hebben als je hoofdpersoon aids had of een ongeluk had gekregen. Ik heb er veel reacties op gehad, waardoor me duidelijk werd: dit doe ik niet alleen voor mezelf. Twee jaar geleden is het vertaald en ook in Amerika op de markt gekomen.’
Kruipt het gevoel van dreiging nooit in je hoofd tijdens het schrijven?
‘Nee. Ik zie dat er georkestreerde aanvallen zijn op delen van de cultuur, en op de kinderliteratuur. Maar ik heb niet het gevoel dat ik nu anders moet schrijven. Ik wil die druk ook niet voelen. Bovendien: zodra de hardheid sterker wordt, wordt de tegenbeweging ook sterker. Dat geeft bekrachtiging. Het andere aspect is… de kinderliteratuur was altijd een terrein waarvan je dacht: wij bevinden ons wel in de wereld, maar de wereld bemoeit zich niet zo met ons. Het is een belangrijke plek, maar geen plek die iets met politiek te maken heeft of die zich heel erg in het maatschappelijk discours bevindt. Je had alleen de Bond tegen het vloeken, die de boeken die Griffels wonnen naploos op vloekwoorden. Dat is veranderd. Sommige groepen kijken met argusogen naar wat er aan kinderen wordt verteld. Dat is vreemd, maar het onderstreept ook het belang van kinderliteratuur. Opeens doet het ertoe, in plaats van dat het een onbetekenende hobby van softies is.’
<div class="info-box">
Minou op den Velde (1970) schrijft persoonlijke interviews voor Vrij Nederland.
</div>

Minou op den Velde

‘De wereld is een vijf, ik probeer er een acht van te maken’

‘Mijn werk is een uitroepteken’

‘Houd rekening met kinderen’

Het is half juli en op de zolderverdieping van Pakhuis de Zwĳger hebben artdirector Lois Notebaart en redacteur Samuel Peperkamp net de loodzware vergadertafel van het oude hoofdkwartier naar het nieuwe kantoor verhuisd. Sinds april is het Pakhuis de uitvalsbasis van de tienkoppige redactie van Vrĳ Nederland. Boven de bureaus kĳken VN-icoon Bibeb en oorlogsheld en VN-redacteur van het eerste uur Anne Hendrik Kooistra vanuit een schilderĳlĳst toe. ‘“Uitgesproken sinds 1940” wordt de tagline van Vrĳ Nederland’, zegt Sander Heĳne (42), sinds april hoofdredacteur en uitgever van de titel. ‘Het blad is opgericht toen de nazi’s over het Binnenhof marcheerden. De rol van Vrĳ Nederland leek misschien minder relevant, de afgelopen dertig jaar, omdat onze vrĳheid zo vanzelfsprekend was. Maar nu ervaren we dat die vrĳheid weer bewaakt moet worden. De partĳ en die het hoogst scoren bĳ verkiezingen staan niet voor de burgerrechten van iedereen. Als witte mannen zoals ik daar al niet voor opstaan, wie dan wel?’
<div class="info-box">
<h5>lancering vrij nederland</h5>
Donderdag 26 september vieren we de lancering van het nieuwe Vrij Nederland in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. De inloop is vanaf half acht en het (gratis!) avondprogramma begint om acht uur. We hopen je daar te zien!
Meld je <a href="https://www.vn.nl/lancering-vrij-nederland?srsltid=AfmBOoqVAwBU18is-lwNvCPSXFGAqnf4L0cG4U8HCjDaIhBoVz4y1nUq" target="_blank" rel="noopener">hier</a> aan. RSVP verplicht.
</div>
Het had zomaar helemaal anders kunnen lopen. Heĳne besloot pas vrĳ laat dat hĳ journalist wilde worden. Toen hĳ stopte als fanatieke jeugdroeier overwoog hij een carrière als beroepsmilitair. ‘Het was 2001, er was nergens oorlog. De spotjes op televisie zeiden: wil je parachutespringen, skiën, abseilen, kom erbij! Het werd neergezet als: daarna heb je een goede managementopleiding op zak. Het had weinig gescheeld of ik was twee weken voor de aanslag op de Twin Towers in militaire dienst getreden. Bijna had ik voor acht jaar getekend, maar ik koos voor een tussenjaar. Ik ging druivenplukken in Frankrijk en in Oostenrijk deed ik een opleiding tot snowboardleraar. Ik was alleen maar op zoek naar adrenaline en actie, feestvieren, meisjes. In die winter besefte ik hoe je als militair wordt gereduceerd tot een wapen dat wordt ingezet naargelang een regering dat geopolitiek uitkomt. Daarna was ik genezen van mijn militaire ambities.’
Bij terugkomst ging Heijne bewegingswetenschappen studeren. Na twee jaar stapte hij over op geschiedenis. ‘Dat vond ik als scholier al boeiend. Ik kijk als historicus naar de wereld: wat zijn de parallellen met het verleden, waarom doet iemand iets, hoe wordt de geschiedenis misbruikt? Ik dacht: als ik klaar ben, word ik journalist, dan mag ik zelf de vragen stellen en kan ik overal bij zijn. Actie, avontuur! Ik overwoog om oorlogsverslaggever te worden. Dan ben je geen toeschouwer meer, maar notuleer je de geschiedenis.’
Hij belandde uiteindelijk op de economieredactie van de Volkskrant, midden in de bankencrisis, op een werkervaringsplaats voor jonge journalisten, via de Plasterkregeling. Droog: ‘Laatst vroeg ik me af: wat heeft Plasterk ooit goed gedaan? Hij heeft als minister van Onderwijs mijn eerste baan gefinancierd. Toch sympathiek.’ Een van zijn eerste reportages schreef hij over de Vogelbuurt in Amsterdam-Noord, waar mensen in dichtgetimmerde huizen woonden. Hij kwam er ontdaan vandaan, zegt hij: ‘Ik was opgegroeid in een rijtjeshuis in Diemen-Zuid en Haarlem. Opeens stond ik in de woonkamer bij een gezin dat niet ontbeet. Het was een alleenstaande moeder, die drie baantjes had en niet kon rondkomen. Terwijl ik tot die tijd dacht: iedereen die zijn best doet, kan naar de universiteit en daarna een goedbetaalde baan krijgen.’
<blockquote>
‘De grootste krant van Nederland heeft een journalist in dienst die het over omvolking heeft’
</blockquote>
En als het niet lukt, ligt het aan jezelf.
‘Precies! Ik was in de tweede klas bijna van school getrapt, ze zeiden dat ik niet slim genoeg was. Mijn vader dwong een capaciteitentest af bij een extern bureau. Ik bleek ruim op vwo-niveau te zitten en mocht blijven. Ik had het privilege dat mijn ouders wisten hoe ze mij in het schoolsysteem konden houden, dat mij eruit wilde spugen omdat ik niet wilde meedoen. Ik was, zeker na de scheiding van mijn ouders, een vervelende, opstandige puber die spijbelde. Het is een constante voor mij, ook in mijn journalistieke werk: ik heb nooit de behoefte gevoeld om mee te doen aan het systeem.’
Je wilde journalistiek gebruiken om er iets mee te bewerkstelligen?
‘Ja, maar dat is een glijdend proces geweest. Ik kreeg een vaste baan bij de Volkskrant als redacteur transport. Mee met postbodes en treinmachinisten. Na vijf jaar begon ik het saai te vinden. Ik weet nog dat een collega thuis een etentje gaf, omdat hij 35 jaar voor de krant werkte. Ik dacht: o mijn god&#8230;. Het is leuk dat je af en toe een ander onderwerp pakt, maar  uiteindelijk heb je 35 jaar lang elke dag een stukje voor de krant gemaakt. Dat recalcitrante speelde weer op. Ik vond het superirritant dat ik dag en nacht aan het werk was en weinig verdiende – 2000 euro netto. Ik stond elke maand rood terwijl het geld er gewoon was in het bedrijf. Als ik iets geleerd heb in mijn tijd bij de Volkskrant, is het in systemen denken. Wat de uitkering aan de aandeelhouders is en wat de redactiebudgetten zijn kun je gewoon lezen in de jaarverslagen, maar bijna niemand doet dat. In 2013 nam ik ontslag. Ik had veel geschreven over publieke diensten die naar de markt waren gegaan. Ik dacht: ik schrijf daar een boek over. Dat werd Er zijn nog 17 miljoen wachtenden voor u. Ik begon een bedrijf en ik ging twee huizen bouwen in Amsterdam, waarvan ik er een zelf ging bewonen.’
Tuurlijk, zo doe je dat.
‘Nou ja…’ Heijne schiet in de lach. ‘Ik kon geen gezinswoning betalen. Toen heb ik een zelfbouwkavel bemachtigd.’
Het ene moment sta je rood en het volgende moment koop je grond in Amsterdam?
‘In Amsterdam heb je erfpacht. Je sluit een contract met de gemeente voor die pacht. Dan kun je die grond bebouwen, maar je hoeft die grond niet te kopen. Je moet alleen elk jaar pacht betalen. Ik liet een architect een bouwtekening maken voor twee huizen. Een van die huizen verkocht ik van papier, in het andere huis ben ik zelf gaan wonen. Dat leverde veel financiële vrijheid op.’
In 2015 richtte Heijne zijn eerste bedrijf op: Verhalenmarkt, ‘een soort marktplaats tussen freelancers en redacties’, dat na twee jaar strandde: ‘Die markt was te klein.’ Drie jaar later begon hij een nieuwe onderneming: Pop Up Press. ‘Met een team van twintig freelancers maakten we bladen, podcasts en video’s voor bedrijven. Voor de Rabobank maakten we drie keer per jaar een ledenblad in verschillende versies, aangepast aan vijftien regio’s. Een enorme logistieke puzzel.’
Kortom: je ging naar de dark side.
‘Is dat de dark side?’
Dat is de term waarmee journalisten collega’s plagen die bedrijfsjournalistiek bedrijven of communicatieadviseur worden.
‘Voor mij zat er een ideologische component in. We betaalden freelancers ruim boven de markt, om ze onafhankelijker te maken van slecht betalende opdrachtgevers als De Persgroep, de uitgever van onder meer de Volkskrant en Het Parool. Wat meespeelde, is dat ik voor mijn boeken niet afhankelijk wilde zijn van subsidie, dat schrijft niet lekker. Zo’n boek kan ook floppen, het was fijn om dat bedrijf erbij te hebben.’
In 2020 maakte Heijne naam met het boek Fantoomgroei, een samenwerking met bestuurskundige en FNV-onderzoeker Hendrik Noten. Hun analyse over de kloof tussen de groeizucht van bedrijven en de slinkende bestaanszekerheid van werknemers vormde de inspiratie voor de tv-programma’s Scheefgroei in de polder en Nederland is vol, Heijnes televisiedebuut, naast Jeroen Pauw. Binnenkort verschijnt zijn nieuwste boek, over de houdbaarheid van de democratie.
Inmiddels heeft hij, zoals hij het zelf omschrijft, de leiding over een noodlijdend blad genomen: ‘Ik ben bijna een jaar gesprek geweest met WPG over de voorwaarden en over hoe het eruit moest zien. Als het dan zo ver is, denk je: mijn god, wat zie ik over het hoofd? Ik heb die eerste week wel slapeloze nachten gehad.’
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-590753" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/09/HeijneLeuk-640x1137.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/09/HeijneLeuk-640x1137.jpg 640w" alt="" width="640" height="1137" />
Waarom wilde je Vrij Nederland overnemen?
‘Ik heb de afgelopen jaren goed verdiend aan mijn bedrijf. Mijn huis is afbetaald en voor mijn pensioen heb ik genoeg. Ik heb een gezegend leven, maar ik voelde steeds meer de behoefte om weer fulltime journalist te zijn. Want ik maak me zorgen over de richting die het land opgaat.’
Was er een specifiek moment dat die zorgen groter werden?
‘Toen Thierry Baudet de Provinciale Statenverkiezingen won in 2019 en die ‘Uil van Minerva’-speech hield, moest ik terugdenken aan mijn jeugd. In Diemen deelden we een tuin met drie Joodse gezinnen. Hun grootouders uit Israël hadden de kampnummers in hun armen staan, maar we dachten geen seconde dat het fascisme kon terugkomen. Maar in Baudets speech herkende ik allemaal verwijzingen naar citaten van topnazi’s. Die duiding heb ik in de Nederlandse journalistiek de eerste 24 uur behoorlijk gemist.’
‘Geert Wilders heeft een antidemocratische partij. Hij dweept met Orbán, terwijl je in Hongarije amper nog homoseksueel mag zijn. Haat en zondebokkenpolitiek worden nu genormaliseerd. Over Nederlandse jongens met een migratieachtergrond wordt door rechtse politici van alles geroepen, onder het mom van het volk dit, het volk dat. Nou, weet je, zij zijn ook het volk!’
‘Uit mijn familiegeschiedenis weet ik hoe goede mensen zich kunnen laten inzetten voor verkeerde doelen. Mijn opa van vaderskant was officier op Java tijdens de dekolonisatieoorlog. Hij had 340 man onder zijn commando, in een gebied waar stevig gevochten is.’
<blockquote>‘Het denkniveau bij hoofdredacties is: ik ga autorijden, en pas als ik bots doe ik mijn gordel wel om’</blockquote>
Hij heeft daar dorpen uitgeroeid?
‘Weet ik niet. Hij overleed toen ik 17 was. Mijn tante heeft hem weleens gevraagd: hoe zat dat met die oorlogsmisdaden? Zijn antwoord was niet: dat is niet zo, maar hij zei: ‘Als je nooit je kameraden hebt teruggevonden met hun ballen afgesneden en in hun mond gepropt, moet je je misschien niet bemoeien met oorlogsmisdaden.’’
Wegschuiven, zo hard mogelijk.
‘Ja, en ’s nachts werd hij vaak schreeuwend wakker.’
Toen Baudet opkwam, deed dat iets met jou, zei je.
‘Ja, want dat soort extreemrechtse figuren komen op, en de journalistiek behandelt hun standpunten alsof het ook maar meningen zijn. Dan wordt de historicus in mij wakker. Hitler pleegde in 1923 een staatsgreep waarvoor hij voor de rechter werd gedaagd. In de rechtszaal zette hij zijn theorieën uiteen. Hij was nog een marginale figuur, maar alle grote kranten deden daar verslag van, wat een logische journalistieke reflex is. Zo leerden figuren als Goebbels hem kennen. Hitler gebruikte de media als megafoon voor zijn propaganda. De parallellen met het heden zijn zo duidelijk. Als jij Geert Wilders Geert Milders gaat noemen, normaliseer je hem. De grootste krant van Nederland heeft een journalist in dienst die het over omvolking heeft.’
Vind je dat kranten als de Volkskrant en NRC dit soort ontwikkelingen te weinig belichten?
‘Niet voldoende.’ Heijne zwijgt even. ‘Ik wil geen kwaliteitsmedia aanvallen, omdat ik niet wil bijdragen aan de ontmanteling van het vertrouwen dat mensen hebben in media. Kijk, ik vind NRC en de Volkskrant goede kranten. Maar in het huidige medialandschap is de tendens: we mogen Wilders niet meer extreemrechts noemen, want dat vindt hij zelf niet prettig, dus we noemen hem radicaalrechts. Bijna alle media gaan daarin mee, ik vind dat zorgwekkend. De taak van de journalistiek is om te benoemen wat er gebeurt, want het maakt geen verschil of je de democratie probeert te slopen met woorden of met geweld – het netto-effect is hetzelfde.’ 
‘Het probleem is dat we een kwetsbaar medialandschap hebben, omdat bijna alle kranten plus een aantal televisiezenders in handen zijn van twee Belgische tycoons. Nu functioneren die kranten goed. Maar wat als Elon Musk een killerbod uitbrengt om een van die partijen op te kopen? Ik zat onlangs in een zaaltje met prominente hoofdredacteuren en uitgevers. De reactie was: dat zien we dan wel. Het denkniveau is: ik ga autorijden, en pas als ik bots, doe ik mijn gordel wel om.’
‘Vrij Nederland is een stichting. Een stichting kun je niet kopen. Op die middag werd gezegd: maar bij de kranten zitten ook stichtingen die de koers mede bepalen. Dat klopt, maar die hebben geen zeggenschap over de overname van het hele concern.’ 
‘Kijk naar hoe het medialandschap in Hongarije en in Turkije naar de hand is gezet van de leider. Bevriende miljardairs kopen de media op. De publieke omroep wordt een staatszender. In Hongarije is er geen letter aan de grondwet gewijzigd. Mensen die zich opwerpen als de grote verdedigers van de rechtsstaat, de Pieter Omtzigts van deze wereld, lijken dat niet te begrijpen. Hoe anticiperen we op die dreiging, zodat de journalistiek over twintig, dertig en veertig jaar nog steeds als vierde macht onafhankelijk kan opereren? Door te zorgen dat media niet in handen kunnen vallen van foute types.’
‘Ik heb een tijd gedacht: misschien moet Vrij Nederland een coöperatie zijn van journalisten? Daarvan zei WPG vrij snel: haha, dat willen we niet, we zijn hier kapot gegaan aan arbeiderszelfbestuur. Nou ja, ze formuleerden het iets bestuurlijker. Er is de afgelopen jaren door WPG telkens veel geld bijgepast.’
<blockquote>
‘Ik weet dat ik de neiging heb om dingen zwaar te maken. Ik probeer dat te balanceren door jonge mensen om me heen te verzamelen die ook die lichtheid hebben’
</blockquote>
In de hoogtijdagen in 1978 had Vrij Nederland bijna 120.000 abonnees, nu zijn het er 10.000. Wat is je analyse van dat grote lezersverlies?
‘Dat Vrij Nederland nooit de stap naar een nieuwe generatie heeft kunnen zetten. De nieuwe generatie pakt De Groene en niet Vrij Nederland. Ik ben fan van De Groene, maar die richt zich op een intellectuele elite. Ik denk dat wij van oudsher meer geworteld zijn in de samenleving. We willen toegankelijker zijn, ook qua prijs. Als je voor een heel jaar betaalt, gaat een digitaal abonnement per maand vanaf 7 euro kosten, vanaf 11 euro per maand ontvang je ook het papieren blad.’ 
‘Het moet echt over een andere boeg. Ik wil online weer dicht op de actualiteit zitten. We bouwen een nieuw online platform, waarin we in drie stromen gaan werken: dag, week en maand. Een digitaal weekblad en een papieren maandblad, dat je ook kunt downloaden.’
Welke thema’s wil je aanpakken?
‘In deze editie staat het begrip vrijheid centraal. De volgende editie gaat over de vraag: wat doen we als samenleving met onze kinderen? Ze zijn te dik, ze hebben mentale problemen, ze stemmen extreemrechts.’ 
Hoe maak je van dat soort zware thema’s een soepel blad?
‘Door de lezer ook handvatten te geven om aan de slag te gaan. Ik weet dat ik de neiging heb om dingen zwaar te maken. Ik probeer dat te balanceren door jonge mensen om me heen te verzamelen die ook die lichtheid hebben. Er moet weer humor in. Er komt meer aandacht voor cultuur. Amber Wiznitzer maakt columns over media. Thijs Broer komt terug in dienst. Hij gaat beschrijven hoe de politieke cultuur in Den Haag onder invloed van extreemrechts verandert. Roxane van Iperen gaat essays schrijven over macht. Chard van den Berg gaat schrijven over sociaal ongemak. Met Roziena Salihu gaan we video-explainers maken, om onze journalistiek ook toegankelijk te maken voor de Instagram- en Tiktokgeneratie. ’ 
Wanneer houd je het voor gezien en denk je: dit is mislukt?
‘Het gaat niet mislukken.’ Heijne grinnikt. ‘Deze woorden komen straks als een boemerang bij me terug. Vrij Nederland leiden is het leukste wat ik in al die jaren heb gedaan. We willen een clubgevoel creëren met live-evenementen, hier in Pakhuis de Zwijger. Elke maand als het nieuwe blad uitkomt, organiseren we een thema-avond waarbij we met lezers, makers en geïnterviewden samenkomen om onderwerpen uit te diepen, en te vieren dat we er zijn. Uiteindelijk is deze missie geslaagd als onze samenleving weer een beetje tot rust komt. Dat is niet uit te drukken in een aantal abonnees of targets. Natuurlijk, ik moet dit bedrijf ook financieel gezond runnen. We hebben onze abonnees hard nodig, om samen een bijdrage te leveren aan een vreedzaam en vrij klimaat, waarin voor iedereen plek is. Want als we dat niet doen, dan zijn we gezien.’

‘Als witte mannen zoals ik al niet opstaan voor burgerrechten, wie dan wel?’

Rapper Sef: ‘Het kostuum van tolerantie is versleten’