De democratie verdwijnt uit Brussel

Columns van de week

Hannah Prins, Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Achtergrond

Laurens Boven

Hoe allemansvriend Rutte geniet van het politieke spel in Brussel

De Benelux bestaat nog! Maar waarom eigenlijk?

Analyse

De voorzitter van het Europees Parlement, Roberta Metsola, zegt het tussen neus en lippen door tijdens een persconferentie met Kaja Kallas, de premier van Estland. De Maltese Metsola is pas een paar weken de baas en laat haar gezag gelden door de thermostaat in het parlementsgebouw een graad lager te laten zetten. En ze doet een oproep aan elke burger van Europa om hetzelfde te doen. Elke graad lager, betekent minder gas uit Rusland en brengt ons een stap dichter bij het doel: een einde aan de afhankelijkheid van het gas van Vladimir Poetin.
Vraag niet wat de Unie voor jou kan doen, vraag wat jij kan doen voor de Unie. De echo van de woorden van de Amerikaanse president John F. Kennedy meer dan zestig jaar geleden klinken door in elke vergadering en elke persconferentie tijdens de maandelijkse plenaire vergaderweek van het Europees Parlement in Straatsburg. De Russische inval in Oekraïne verandert de Europese politiek zienderogen. ‘We hebben gehandeld als een geopolitieke unie. En onszelf daarbij verbaasd,’ zegt premier Kallas.
Alles wordt anders, ook zo’n term die je veel hoort in de wandelgangen en vergaderzalen. Zo zal de Europese gasmarkt niet blijven functioneren zoals die nu doet, want de politiek grijpt in om Europa te laten afkicken van de verslaving aan het Russische gas. Ook zal er een Europees leger komen, hoewel we het geen leger zullen noemen. En alle Europese wetten gaan tegen het licht om ze Poetin-proof te maken, want het blijkt dat te veel vrije markt onze samenleving kwetsbaar maakt voor chanterende dictators.
Burgers en bedrijven gaan dat merken. Het zal pijn doen. Maar niemand die hardop wil zeggen wat die pijn dan precies zal zijn. Nog spiegelen regeringsleiders als Mark Rutte het volk voor dat Europa niet afstevent op een recessie, ondanks inflatie en ongekend hoge energieprijzen. Wat is die pijn dan wel? Iemand fluistert: vier euro voor een liter benzine. En net zoiets voor een brood. Dat is de pijn die komt.
<h5>De verandering is fundamenteel</h5>
Reinhard Bütikofer is wat ze in Duitsland een politiek Urgestein (oergesteente) noemen: 69 jaar oud en al vier decennia jaar actief in de Duitse politiek voor de Groenen. Hij zat in de gemeenteraad van Heidelberg en het parlement van Baden-Württemberg. Was partijvoorzitter tijdens het eerste Rood-Groene kabinet en is sinds 2009 lid van het Europees Parlement. Hij onderhandelde afgelopen najaar mee over het regeerakkoord van SPD, Groenen en FDP en sinds zijn partij in Duitsland regeert, staat Bütikofer in Brussel ook opeens weer in het centrum van de macht.
Duitsland is fundamenteel veranderd, zegt Bütikofer in het ledenrestaurant van het Europees Parlement. Geen tijd voor koffie, wel voor steeds weer een gesprek van maximaal een half uur: ‘Ik kom zo bij u,’ roept hij naar de volgende wachtende in de rij. Journalisten, collega-parlementsleden, diplomaten, bezoekers uit Oost-Europa.
<blockquote>Het Bundeswehr-fonds van 100 miljard euro was voor Duitsland ‘de laatste kans’ om nog op de trein te springen en te kiezen voor een gezamenlijke Europese veiligheidsstrategie.</blockquote>
Verbaasd was Bütikofer niet dat de Duitse bondskanselier Olaf Scholz met één toespraak in de Bondsdag op 27 februari een einde maakte aan decennia van Duitse Ostpolitik. ‘Met het uur,’ zegt Bütikofer, ‘nam de geloofwaardigheid van Duitsland als partner in de EU en de NAVO af.’ Er moest iets gebeuren. Scholz deed het, maar Merkel zou volgens hem hetzelfde hebben gedaan. De ‘verassingscoup’ van de nieuwe SPD-kanselier om een Bundeswehr-fonds van 100 miljard euro op te richten en voortaan ruim 2 procent van het BBP uit te gaan geven aan Defensie was voor Duitsland ‘de laatste kans’ om nog op de trein te springen en te kiezen voor een gezamenlijke Europese veiligheidsstrategie.
Dat Scholz kon besluiten tot de enorme investeringen in de krijgsmacht om in de toekomst een militaire vuist te kunnen maken tegen Rusland zonder dat zijn eigen SPD met de invloedrijke pro-Rusland lobby in opstand kwam, laat volgens Bütikofer zien dat de verandering fundamenteel is. Ook het feit dat de SPD nu eindelijk afstand neemt van oud-leider Gerhard Schröder bewijst dat.
Schröder is, ondanks alle pijnlijkheden rondom zijn contacten met het regime van Poetin, voor de SPD toch een ‘heilige’ geweest, zegt Bütikofer: ‘Het feit dat hij voor de SPD twee keer het kanselierschap heeft binnengehaald heeft hem een plek op het erepodium gegeven. Maar vandaag de dag is Schröder volledig geïsoleerd.’
<h5>Misrekening</h5>
Het is niet te onderschatten wat een deceptie de inval van Poetin in Oekraïne moet zijn geweest voor de Duitse politieke elite. Sinds bondskanselier Willy Brandt in de jaren zeventig zijn knieval maakte voor het monument ter nagedachtenis aan de door de nazi’s neergeslagen opstand van de joden in het getto van Warschau, was de Duitse politiek gericht op verbroedering met de oude vijanden in het oosten van Europa. Angela Merkel heeft in de zestien jaar van haar kanselierschap alles op alles gezet om de vrede te bewaren. Ze had daarbij veel oog voor de belangen en gevoeligheden van Rusland. Zo blokkeerde ze in 2008 de Europese aspiraties van Georgië. En probeerde sinds 2014 in Oekraïne oorlog te voorkomen door Rusland als partner te blijven zien. Het leverde in 2015 de Minsk-akkoorden op waarin een poging gedaan werd het oosten van Oekraïne te pacificeren.
Al dat werk blijkt nu tevergeefs geweest. Het idee dat Rusland deel zou kunnen zijn van een westerse, op regels gebaseerde internationale orde is een misrekening gebleken. En die les is hard is aangekomen. De fundamentele les die politici in Berlijn en Brussel volgens Bütikofer hebben geleerd, is dat Poetin een doctrine op tafel heeft gelegd die neerkomt op een nieuwe versie van de Brezjnev-doctrine uit 1968, die inhield dat de Sovjet-Unie zich het recht voorbehield militair in te grijpen in een socialistisch land als de stabiliteit van het socialistische blok als geheel bedreigd werd. Nu zegt Poetin volgens Bütikofer iets soortgelijks: de voormalige Warschaupact-landen plus Zweden en Finland zijn niet soeverein. ‘Dat is binnengekomen bij de Europese politici. De invasie is niet alleen een gevaar voor Oekraïne. Niet alleen voor de Baltische Staten of Polen, maar brengt de volledige Europese veiligheidsarchitectuur in gevaar. Dat hebben we geleerd.’
<h5>Les 1: Europa wordt een harde geopolitieke speler</h5>
Wat die les in de praktijk betekent, zien we zich dagelijks voor onze ogen afspelen. ‘Er is een tijd van voor 24 februari en een tijd van erna,’ zegt Europees Parlementslid Thijs Reuten van de PvdA. Europa is niet langer alleen een handelsgrootmacht, zegt hij, maar heeft besloten ook een harde geopolitieke speler te worden. Uit noodzaak.
De Europese Unie levert nu voor het eerst zelf wapens aan een land in oorlog. Het materieel komt weliswaar uit de lidstaten, maar de bonnetjes gaan naar Brussel dat de rekeningen betaalt uit de zogenaamde ‘Europese Vredesfaciliteit’. Dat dit besloten is alsof het niets is, is een majeure doorbraak, stelt Reuten.
<blockquote>‘Je hebt twee kanten nodig voor vrede, maar slechts één voor oorlog.’</blockquote>
De volgende stap is het opzetten van een Europese defensiemacht. Het zal wel nooit een ‘leger’ heten, want dat blijft te gevoelig, maar het staat als een paal boven water dat er heel snel concrete besluiten gaan komen over de organisatie van een Europese militaire capaciteit. ‘Dat wij in Europa niet van oorlog houden,’ zei de Europese buitenlandchef Josep Borrell in een spoeddebat in het Europees Parlement, ‘betekent niet dat we het er niet over moeten hebben. Je hebt twee kanten nodig voor vrede, maar slechts één voor oorlog.’
<h5>Gedeelde kwaliteit</h5>
De eerste wake-upcall voor meer Europese militaire samenwerking was het presidentschap van Donald Trump en diens ambivalente houding tegenover de verplichtingen van het NAVO-bondgenootschap om Europa te beschermen. Dat Trumps opvolger Joe Biden de Europeanen in de steek liet in Afghanistan was wake-upcall nummer twee. Ineens zag Europa dat het idee van ‘Amerika eerst’ in Washington kennelijk veel breder leeft dan alleen onder de Trump-aanhangers. Nu Rusland daadwerkelijk Oekraïne is binnengevallen, is de Europese Unie klaarwakker. Een Europese defensie is geen keuze meer, maar een noodzaak. Helemaal omdat niet uitgesloten kan worden dat Trump (of een Trumpiaan) over drie jaar terugkeert in het Witte Huis.
Europese defensie gaat geld kosten. Dat zelfs Duitsland voortaan wil voldoen aan de NAVO-norm voor de uitgaven aan defensie, betekent dat de rest van de Europese landen niet kan achterblijven.
Een Europees leger zal nooit zo groot kunnen worden als het Russische, met zijn duizenden tanks en straaljagers en honderdduizenden dienstplichtigen die Poetin als kanonnenvoer het slagveld op lijkt te willen jagen. Europa moet niet met kwantiteit, maar met kwaliteit antwoorden. Gedeelde kwaliteit, want geen Europees land is groot genoeg om een compleet leger te kunnen financieren. Onderlinge specialisatie gecombineerd multinationale eenheden. Zoals de marine van Nederland en België, die feitelijk als één organisatie opereert.
<h5>Les 2: Af van het Russische gas</h5>
Les twee: we moeten zo snel mogelijk af van het Russische gas. Opnieuw alsof het niets is, kondigde Frans Timmermans in Straatsburg namens de Europese Commissie een bijna bizar klinkend plan aan: nog voor het eind van dit jaar moet Europa de gasimport uit Rusland met twee derde verminderen. Uiteindelijk moet in 2030 de import van olie en gas uit Rusland helemaal stoppen. REPowerEU noemt Timmermans zijn plan.
De concrete uitwerking van REPowerEU nog komen. Timmermans hield het bij de politieke wens om nieuwe leveranciers te vinden. Azerbeidzjan, Qatar en Noorwegen worden veel genoemd. Mogelijk, maar Timmermans stelde het in Straatsburg niet voor, zal ook Nederland de gaskraan in Groningen weer open moeten draaien voor het hogere Europese doel. Daarnaast doet de Commissie een beroep op de boeren van Europa om in grote hoeveelheden ‘biomethaan’ te gaan produceren. En geheel in de stijl van het Kennediaanse burgerbewustijn hoopt de Europese Commissie dat iedereen die nog geen zonnepanelen op zijn dak heeft gelegd, dat deze zomer alsnog gaat doen.
<blockquote>‘Het is geen vrije markt als een staat de markt manipuleert.’</blockquote>
Het meest concrete uit de mond van Timmermans was de aankondiging van een Europese wet om de gasbedrijven te verplichten al dit najaar de gasvoorraden te vullen tot 90 procent van de capaciteit. Daarmee grijpt de Commissie hard in op de gasmarkt. Ook een teken van nieuw Europees bewustzijn.
We hebben een cruciaal onderdeel van onze samenleving afhankelijk gemaakt van een vrije markt, en nu blijkt hoe riskant dat is. Volgens Timmermans is overheidsingrijpen gerechtvaardigd. Doelend op Rusland zei hij: ‘Het is geen vrije markt als een staat de markt manipuleert.’
Het staatsingrijpen lijkt niet zo ver te gaan dat regeringen de gasprijzen gaan reguleren, wat in feite zou neerkomen op het nationaliseren van de energiesector en staten zelf tot handelaren zou maken. Volgens een hoge Europese diplomatieke bron is dat ‘een onmogelijke route’ die zou leiden tot allerlei rechtszaken. Wel wordt duidelijk dat in het nieuwe en strategisch denkende Europa de overheid bedrijven meer aan de hand neemt en wil gaan sturen door normen te stellen. Niet langer is het bedrijfseconomische doel het enige dat geldt.
<h5>Les 3: Alle Europese wetten tegen het licht</h5>
Dat besef blijft niet beperkt tot de gasmarkt. Europese politici gaan alle Europese wetgeving tegen het licht houden. Decennia heeft Europa geprobeerd om dictaturen in te vlechten in ons internationale systeem van vrijhandel en open grenzen voor buitenlandse investeerders. Al langer waarschuwen critici dat Europa naïef is over onze openheid voor landen als Rusland en China. Denk aan de mogelijkheden die het Russische Gazprom heeft om in Europa aan eindgebruikers gas te leveren. Of aan het Chinese Huawei dat een belangrijker leverancier is voor communicatietechnologie.
Maar nu is het tijd voor een stresstest voor al het Europese beleid. Esther de Lange, CDA-prominent in het Europees Parlement, zegt het in <a href="https://share.transistor.fm/s/c24274f4" target="_blank" rel="noopener">podcast De Binnenkamer</a> zo: ‘Alle wetten moeten tegen het licht. Daar moeten veel meer veiligheidszorgen in komen.’
Een eerste aanzet van het Europa dat zich weert tegen buitenlandse invloeden is al zichtbaar. Russische media als RT en Sputnik mogen in de Europese Unie niet meer uitzenden. En de Europese Commissie wil serieus de strijd aangaan met Russische online desinformatiecampagnes. De mensen die leidinggeven aan de zogenaamde internettrollen moeten straks, net als de politieke en financiële elite van Rusland, getroffen kunnen worden door Europese sancties.

<h5>Diepgaande werking</h5>
Het risico bestaat dat de eensgezindheid van dit moment verkruimelt als de pijn van het conflict bij de Europese burgers aankomt. Poetin rekent erop dat het politieke front dat de Europese lidstaten nu nog vormen uiteenvalt als de benzine onbetaalbaar is, er toch een recessie uitbreekt en Groningen weer beeft van de gaswinning.
Er is maar één van de 27 lidstaten nodig om een einde te maken aan de stoere taal uit Brussel. Besluiten over sancties of andere aspecten van het buitenlands beleid moeten de Europese landen immers unaniem nemen, dus als de eerste kikker uit de kruiwagen springt, is het dan gedaan met dat nieuwe Europa?
<blockquote>Als een democratie in tijden van nood eindelijk een draai maakt, draai je dat daarna niet zo makkelijk meer terug.</blockquote>
Nee, zegt Reinhard Bütikofer van de Duitse Groenen. En dat heeft alles te maken met hoe een democratisch bestuurde organisatie zich gedraagt in tijden van crisis: ‘Democratieën zijn langzaam en zelfingenomen en passen in eerste instantie niet zo goed op als de omstandigheden veranderen. Maar als ze gedwongen door een verandering in de wereld een dringende les moeten leren, dan heeft dat ook een echt diepgaande werking.’ Want een democratisch bestuur is zo complex dat als een democratie in tijden van nood dan eindelijk een draai maakt, je dat daarna niet zo makkelijk meer terugdraait. De nieuwe status quo wordt dan ook echt een status quo.
Zo was het voor de Europese lidstaten een paar jaar geleden bijna onmogelijk om het eens te worden over het doel om in 2050 klimaatneutraal te zijn, maar nu dat het besluit er eenmaal is, is het net zo onmogelijk om er weer van af te komen. Zoals een Nederlandse Europarlementariër het deze week verwoorde: ‘We zijn de dam over.’

Door de Russische invasie van Oekraïne is een nieuw Europa geboren

Reportage

Hoe Nederlanders in Brussel klimaatidealen omzetten in klimaatwetten

Rondgang

Rob Savelberg

Op de fiets door het Berlijn van Angela Merkel

Den Haag na de plaag: zo zien politieke kopstukken Nederland voor zich na de verkiezingen