Klaar met Nederland

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

Analyse

Helen Wilson, een caféhouder uit Wales die al 26 jaar naar Glastonbury gaat, werd de heldin van de dag. Terwijl het kwik tegen de 32 graden kroop, hield ze haar arm anderhalf uur stijf in de lucht om het optreden van Kneecap op TikTok te streamen. ‘Ik kon gewoon niet stoppen toen ik zag hoeveel mensen er meekeken’, zei ze later.  Haar feed haalde meer dan 2 miljoen interacties. ‘Een legende!’ aldus fans.
Het West Holts-podium stroomde zó vol dat de organisatie het terrein moest afsluiten. Je moest er namelijk bij zijn, want op TV kijken zou misschien niet lukken. Onder druk van de Britse politiek besloot de BBC – dat Glastonbury al meer dan 25 jaar integraal uitzendt – voor het eerst in jaren één optreden niet live uit te zenden. De reden: de politieke statements van Kneecap, de Belfastse punkrappers die het Britse establishment al een aantal jaar pesten met hun Ierstalige raps, brutale visuals en teksten als ‘Get Your Brits Out’. Maar bij hun uitgesproken Ierse identiteit, hoort ook Palestina-activisme, dat sinds 7 oktober, een hoofdrol kreeg in hun muziek, statements en optredens.
<h5>Censuur</h5>
De band had er weken op geanticipeerd. Kneecap opende hun set met een montage van nieuwsfragmenten waarin onder meer premier Keir Starmer en tv-persoonlijkheid Sharon Osbourne hen ‘ongepast’ en ‘gevaarlijk’ noemen. Dan klinkt de stem van frontman Mo Chara over de speakers: ‘Keir Starmer, de premier van jullie land, niet die van mijn land – zei dat we niet mochten optreden. Dus: Fuck Keir Starmer! Wij begrijpen kolonialisme. Ieren hebben achthonderd jaar Britse overheersing gekend, maar we zijn nooit vanuit de lucht gebombardeerd zonder ergens heen te kunnen. Iedereen kijkt. Iedereen heeft een telefoon. Israël pleegt genocide.’ In het publiek wapperen honderden Palestijnse vlaggen terwijl duizenden mensen ‘Free Free Palestine!’ scanderen.
<blockquote>De BBC maakte de show van Kneecap in gecensureerde vorm beschikbaar. Geen politieke statements. Geen ‘Fuck Keir Starmer’</blockquote>
Critici waren het er over eens: dit was een cultureel historisch moment. The Guardian gaf de set vijf sterren en noemde het optreden ‘politiek urgent en artistiek compromisloos’. De BBC maakte de show alsnog in gecensureerde vorm beschikbaar via iPlayer – de streamingservice van de zender – waarbij de hele opening was weggeknipt. Geen politieke statements. Geen ‘Fuck Keir Starmer’. In een verklaring stelde de omroep: ‘We hebben het bewerkt zodat het binnen onze richtlijnen voor artistieke expressie valt.’
<h5>Spoedonderzoek</h5>
Zó gefixeerd was de Britse politiek op Kneecap en de kritiek op het Verenigd Koninkrijk, dat ze volledig over het hoofd zag wie werkelijk de grenzen opzocht: Bob Vylan die ‘Death to the IDF’ riep (refererend aan de Israel Defense Forces, red.). ‘Soms is geweld de enige taal die mensen verstaan’, riep hij door de microfoon. De BBC zond dit wél live uit, maar kwam daar snel op terug door de registratie van alle streamingsdiensten af te halen. Premier Starmer noemde het ‘haatzaaierij’. Minister van Cultuur Lisa Nandy zei dat er ‘geen plek is voor antisemitsime’ en mediatoezichthouder Ofcom kondigde een spoedonderzoek aan. Of de leus ‘Death to the IDF’ gezien moet worden als antisemitisch of als een vurige aanklacht tegen een militaire bezettingsmacht, zal onderwerp zijn van verder onderzoek. Bob Vylan neemt in ieder geval niets terug en zegt op sociale media: ‘I said what I said.’ Ofcom zegt binnen enkele weken met een statement te komen.
Ondanks felle kritiek vanuit media en politiek bleef de 89-jarige Michael Eavis, oprichter van Glastonbury, pal achter Kneecap staan. ‘Wie het niet eens is met onze politieke lijn, kan ergens anders naartoe’, verklaarde hij. Mo Chara bedankte de Eavis-familie vanaf het podium: ‘Ze stonden onder enorme druk. Maar ze bleven staan. Petje af.’ Emily Eavis de dochter van Michael die het Glastonbury-stokje overnam, distantieerde zich achteraf wel openlijk van het optreden van Bob Vylan.
<blockquote>Als Glastonbury dit jaar iets duidelijk maakte, dan is het dat uitspraken tegen genocide en onderdrukking gemeengoed zijn</blockquote>
In de media en politiek worden Kneecap en Bob Vylan strategisch weggezet als extreme uitschieters, ‘radicale verziekers van een festival’. Maar dat is schijn. Als Glastonbury dit jaar iets duidelijk maakte, dan is het dat uitspraken tegen imperialisme, het leggen van verbanden tussen hier en daar, toen en nu en het uitspreken tegen genocide en onderdrukking gemeengoed zijn. Van Wolf Alice tot Marc Rebillet en The Libertines: bij allemaal was het deel van hun act. De Australische band Amyl &amp; The Sniffers benoemde de genocide op de inheemse bevolking van Australië. Ook zij legde verband met de situatie in Gaza. Frontvr ouw Amy Taylor schreeuwde: ‘Onze overheden doen geen fuck!’
<h5>Douwe bob en down the Rabbit Hole</h5>
Ook in Nederland is de politiek tot op het poppodium te voelen. VVD-fractievoorzitter Dilan Yeşilgöz noemde publiekslieveling Douwe Bob – die een paar geleden nog optrad bij de opening van het Holocaustmuseum –  een ‘Jodenhater’ op X, nadat hij zijn optreden bij de Joodse voetbalclub Jom Ha afzegde. Douwe Bob wilde naar eigen zeggen niet optreden omdat hij zionistische uitingen had gezien (zoals een poster van de zeer rechtse organisatie Stand With Us). Na de tweet van Yeşilgöz ontving hij zulke ernstige doodsbedreigingen dat Douwe Bob met zijn familie het land moest ontvluchten. Daar deed de videoboodschap van Yeşilgöz waarin ze haar uitspraak nader toelicht, niets aan af. 

Onze eigen festivalzomer staat op het punt van uitbarsten, met Down the Rabbit Hole dit weekend als aftrap. Het programma barst van uitgesproken artiesten. Massive Attack toonde zich openlijk solidair met Kneecap en roept media op zich niet te laten afleiden van het echte probleem: genocide in Gaza. Rocklegende Patti Smith die er ook optreedt, blijft op haar 77ste pleiten voor de zelfbeschikking van het Palestijnse volk. Van Nederlandse bodem staat Hang Youth op het podium, dat zich publiekelijk terugtrok van Zwarte Cross vanwege hun banden met de KKR, het investeringsfonds dat eigenaar is van het moederbedrijf van de Zwarte Cross, en ook belangen heeft in Israël.
<blockquote>Zolang artiesten binnen de kaders van de vrijheid van meningsuiting en de wet blijven, mogen ze alles zeggen en uitdragen’</blockquote>
Bente Bollman, hoofd festivalmarketing van MOJO dat zowel Down the Rabbit Hole als Lowlands organiseert, is al met de organisatie in gesprek over hoe om te gaan met eventuele politieke inmenging van artistieke acts op festivals. Tegen Vrij Nederland zegt hij: ‘Op dit moment kunnen we er weinig over zeggen, omdat er zich nog niets heeft afgespeeld. Wat we wel vinden, is dat het podium van de artiest is. Zolang die binnen de kaders van de vrijheid van meningsuiting en de wet blijven, mag die alles zeggen en uitdragen.’ Over Lowlands, dat ook wordt gelivestreamd, zegt Bollman: ‘Daar wordt wel op geanticipeerd, maar er is op dit moment geen sprake van dat we met vertraging kijken. De VPRO denkt daar precies hetzelfde over.’
Zodra politici en omroepen zich gaan bemoeien met de keuzes van artiesten, welke uitspraken ‘geschikt zijn’ en wat ze mogen veroordelen, belanden we op glad ijs. Van Joan Baez tot Jimi Hendrix, popgeschiedenis leert: zij die gecensureerd worden, staan vaak aan de juiste kant van de geschiedenis. Met de zomer van 2025 die op uitbarsten staat, is de strijd op haar heetst.

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
 <div class="teaser__content__container">
 <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
 
 <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
 </div>

 <div class="teaser__btn__container">
 <div class="teaser__btn">
 <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
 href="/service/nieuwsbrieven"
 data-ga-category="banner-newsletter-button" 
 data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
 data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
 </div>
 </div>
</div>

Laura Kemp

De festivalzomer begint verhit, pop is weer politiek

﻿Deze maand was het dan eindelijk zover: platenlabel Sony beëindigde alle samenwerkingen met R. Kelly. Actiegroepen als #MuteRKelly vochten hier al langer voor, maar het was de documentaireserie <a href="https://www.npo3.nl/film-en-serie/reviews/surviving-r-kelly" target="_blank" rel="noopener">Surviving R. Kelly </a>die de doorslag gaf. In de film krijgen de slachtoffers van Robert Sylvester Kelly (52) eindelijk een gezicht. Zwarte vrouwen die hartverscheurend vertellen over het misbruik van de R&amp;B-zanger, dat bij velen van hen begon toen ze tiener waren.
We horen hoe de meisjes hem eerst ‘onschuldig’ daddy moesten noemen om hem vervolgens compleet te gehoorzamen. Volgens de laatste berichten wonen er op dit moment nog zes jonge vrouwen in de R. Kelly mansion.
<blockquote>Ik ben behekst door de zwoele stem van een meesterlijke manipulator, een compleet verknipte, seksverslaafde gek.</blockquote>
En nu moet ik iets opbiechten. Het eerste wat ik deed nadat ik deze schokkende documentaire had gezien, was de privé-modus van Spotify aanzetten, zodat ik een diepe duik in R. Kelly’s muzikale oeuvre kon nemen. Waarom? Ik wilde hem snappen, alle hints en signalen verzamelen, maar ik wilde ook nog één keer naar zijn muziek luisteren. Ontdekken of ik met de kennis van nu anders zou reageren op dat vertrouwde geluid. Mijn lijf bleek nog net zo te reageren op R. Kelly en zijn liedjes als toen ik veertien was. Opeens kon ik me heel goed voorstellen hoe een onvrijwillige erectie moet voelen. Ik voelde me vies. Ik ben behekst door de zwoele stem van een meesterlijke manipulator, een compleet verknipte, seksverslaafde gek.
<h5>Komen we ooit van hem af?</h5>
En ik blijk niet de enige die Kelly weer opzocht. R. Kelly’s oude hits ‘Ignition’ en ‘I Believe I Can Fly’ zijn weer terug in de Billboard top 50. Zijn streams zijn met een kwart omhooggegaan en jonge popsterretjes als Jesy Nelson van de meidengroep Little Mix playbacken zijn nummers op hun Instagram (inmiddels, <a href="https://www.standard.co.uk/showbiz/celebrity-news/jesy-nelson-cancelled-as-little-mix-fans-slam-her-for-dancing-to-r-kelly-track-a4037726.html">na ophef</a>, weer verwijderd). In een online opiniepoll bij radiozender Funx zegt zestig procent naar R. Kelly te blijven luisteren.
Komen we ooit van hem af? Dat Sony Kelly heeft laten vallen is terecht, de beschuldigingen tegen hem zijn niet langer te negeren. Maar voor millennials zoals ik is dealen met de nalatenschap van R. Kelly een pijnlijke mindfuck. Zijn glijdende R&amp;B viel precies samen met het seksuele ontwaken van onze generatie – hoe woke en feministisch we sinds een paar jaar ook denken te zijn. Het was een sound die onze ouders ‘veel te klef’ vonden. Maar het schoolfeest werd pas écht spannend als je op ‘Bump &amp; Grind’ of ‘Ignition’ je billen aanschuurde tegen de klasgenoot van je keuze. Afrekenen met Kelly en zijn muziek betekent dat de liedjes waarop onze eigen seksuele bewustwording gestalte kreeg, een negatieve lading krijgen.
<h5>Seksueel roofdier</h5>
De relatie die de R&amp;B-liefhebbende generatie heeft met R. Kelly, is complexer en intiemer dan die met iemand als Harvey Weinstein. Een witte filmproducent van middelbare leeftijd met een welvaartspens als Weinstein past in het stereotype beeld van de vieze man en niet in de doorsnee meisjesfantasie. Louis CK: idem. Cosby: te bejaard. Maar een zwarte Adonis die vol overtuiging ‘I Wanna Marry the Pussy’ zingt, past wel in die fantasie. Fysiek superieur, de koning te rijk en een onbedwingbaar libido. En ‘duh’&#8230; natuurlijk is R. Kelly promiscue! Everybody calm down. Die tienermeisjes, die zullen het zelf wel gewild hebben… toch?
<blockquote>We wilden Kelly zolang niet zien voor wat hij was omdat we hem geil vonden.</blockquote>
En hier gaat het mis. We wilden Kelly zo lang niet zien voor wat hij was omdat we hem geil vonden. Voor jongens was hij een zetje in de rug om hun innerlijke player naar boven te halen. Kelly’s reputatie als seksueel roofdier bleek daarbij geen enkel probleem, integendeel, het werkte.
<figure id="attachment_418825" aria-describedby="caption-attachment-418825" style="width: 640px" class="wp-caption aligncenter"><img decoding="async" class="size-image_640 wp-image-418825" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/01/GettyImages-57365172_preview-640x890.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/01/GettyImages-57365172_preview-320x445.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2019/01/GettyImages-57365172_preview-640x890.jpg 640w" alt="" width="640" height="890" /><figcaption id="caption-attachment-418825" class="wp-caption-text">Foto: Scott Gries/Getty Images</figcaption></figure>
<h5>Lekker fout</h5>
Iedereen die vroeger naar MTV of TMF keek, had gehoord dat hij in 1994 getrouwd was met de toen vijftienjarige zangeres Aaliyah. Kelly produceerde Aaliyah’s debuutalbum Age Ain’t Nothing But a Number en construeerde haar Lolita-imago, precies zoals hij het zelf graag wilde hebben. De albumcover, met Aaliyah op de voorgrond en een glurende R. Kelly op de achtergrond, suggereert wat de titel doet vermoeden: dat Aaliyah’s leeftijd er niet toe deed en Kelly met haar naar bed ging. In 2002 kwam de beruchte plas-tape uit waarin hij over het gezicht van een veertienjarig meisje urineert. Cabaretier Dave Chapelle maakte er een skit over: ‘The only thing that makes my life complete, is to turn your face into a toilet seat.’ Zo maakte hij een parodie van R. Kelly.
Kelly’s succes en het weglachen van zijn daden, vloeide ook voort uit een tijdperk van ‘pimp en ho’-cultuur in hiphop en r&amp;b-muziek. Een scene waarin het tot object maken van vrouwen de norm was, en nog steeds wel een beetje is. Ik neem zelf ongetwijfeld de rest van mijn leven geconditioneerde denkbeelden mee over mannen en vrouwen, gevormd door populaire nummers uit mijn puberteit als ‘I got Hoes’ ‘Shake Ya Ass’ en ‘Candy Shop’ – in de laatste clip lopen naakte vrouwen rond aan een halsband.
<blockquote>Op de vraag ‘Wat doen we aan op International R. Kelly Day?’ antwoordt de organisatrice: ‘Je moet een outfit uit de kast pakken en denken: wat zou Kelly hiervan vinden? Zou hij me zo lekker vinden?’</blockquote>
‘Oh my god zo heeeerlijk fout dit,’ zeiden we inmiddels. Want ook toen ik volwassen werd, bleef met name R. Kelly onverminderd populair. Ieder jaar barst mijn buurtkroeg Struik op de Rozengracht in Amsterdam uit z’n voegen tijdens het 48-uur durende evenement ‘International R. Kelly day’. ‘<a href="https://www.parool.nl/amsterdam/-vies-doen-mag-op-international-r-kelly-day~a3874636/" target="_blank" rel="noopener">Vies doen mag op International R. Kelly Day</a>’ kopte Het Parool hierover in 2015. De krant interviewde een organisatrice. Op de vraag ‘Wat doen we aan op International R. Kelly Day?’ antwoordt ze: ‘Gewoon een beetje ordinair. Je moet een outfit uit de kast pakken en denken: wat zou Kelly hiervan vinden? Zou hij me zo lekker vinden? Zo ja, dat moet je outfit worden. We doen het natuurlijk voor hem.’ En op een vraag over Aaliyah en kinderporno: &#8216;Niemand keurt dat goed. Maar het maakt zijn muziek niet slechter.’
<h5>Rattenvanger van Hamelen</h5>
R. Kelly hintte in zijn songteksten uitgebreid naar de aanklachten tegen hem. ‘My mind is telling me no, but my body, My BODY, is telling me yessss,’ zingt hij in de intro van ‘Bump &amp; Grind’. In 2002 (het jaar van het sekstapeschandaal) begint R. Kelly zichzelf The Pied Piper te noemen, de Engelse vertaling van het volkssprookje de Rattenvanger van Hamelen, die door de betovering van zijn fluit honderden kinderen met zich mee lokt. Doodeng. Journalist Jim Derogatis, die zich al sinds 2000 in de zaak R. Kelly vastbijt, zegt hierover in de Chicago Tribune: ‘Kelly weet precies wat hij doet, hij houdt ons allemaal voor de gek.’ Kelly zong over wat hij deed, en creëerde daarmee de ultieme bliksemafleider. Hiding in plain sight.
Het is ergens ook heel triest. Kelly is zelf vanaf zijn zesde tot zijn veertiende misbruikt door een tien jaar oudere zus. Hij heeft hulp nodig.
Ondertussen toont hij voor zijn eigen daden nog steeds geen enkel berouw. En zelfs nu het water hem aan de lippen staat, gaan Kelly’s muzikale pogingen om ons te verleiden onverminderd door. Vorig jaar kwam het bizarre nummer ‘I admit’ uit, waarin hij zijn perspectief op alle beschuldigingen deelt. Hij geeft toe dat hij fouten heeft gemaakt, waarschuwt ouders om hun dochters niet bij hem in de buurt te brengen en vergelijkt zijn lot met dat van Bill Cosby. Hij smeekt of we hem alsjeblieft een rustige oude dag kunnen gunnen.
En een paar weken geleden verscheen weer een lied: ‘Born to My Music’. Dit keer gaat hij op de sentimentele toer en probeert hij in te spelen op onze muzikale herinneringen aan hem. ‘Here’s to all the 90s babies, you were born into my music, you made love to my music. I feel so blessed to be, part of all your memories.’ Aii, het werkt, bijna. Maar ik verzet me toch. Het moet.
<h5>Te lang het voordeel van de twijfel</h5>
We kunnen simpelweg niet langer achter een artiest staan die zo lang zijn gang heeft kunnen gaan. En al helemaal niet nu we beginnen te begrijpen op hoeveel niveaus zijn misbruik mogelijk is gemaakt. Zijn entourage, de muziekindustrie en collega’s deden niets, hielpen hem zelfs. Journalisten schreven er niet over. Jim Derogatis, zegt in <a href="https://www.vox.com/conversations/2017/7/24/16019646/r-kelly-surviviing-lifetime-sex-cult-jim-derogatis" target="_blank" rel="noopener">een interview in Vox</a>: ‘Je hoeft maar een paar minuten door Chicago te lopen om iemand tegen te komen die weer iemand kent die slachtoffer van R. Kelly is geweest. De bronnen zijn er, de vrouwen die er door hem in zijn geluisd zijn talrijk. Waarom was niemand geïnteresseerd in hun verhaal?’
<blockquote>De rode draad in deze zaak moet een wake up call zijn: misbruikverhalen van zwarte vrouwen worden systematisch genegeerd en niet serieus genomen.</blockquote>
De rode draad in deze zaak moet een wake up call zijn: misbruikverhalen van zwarte vrouwen worden systematisch genegeerd en niet serieus genomen. In 2007 richtte activiste Tarana Burke de hashtag #Metoo op met als doel om licht te werpen op het disproportionele seksueel misbruik van gekleurde meisjes in achterstandsbuurten. Burke’s beweging had in eerste instantie bescheiden succes. Pas toen dezelfde hashtag tien jaar later werd opgepikt door witte Hollywood-actrices ging hij écht de wereld over.
Tarana Burke legde vorige week vrijdag op CNN nog eens uit dat #Metoo binnen de zwarte gemeenschap extra complex is, vanwege het lage vertrouwen in instanties. Ze zegt: ‘Misbruik wordt niet gemeld omdat men de politie niet vertrouwt. En wat als je zelf wordt opgepakt?’ Afro-Amerikaanse feministen voeren op het moment ook een interessante discussie over ‘black protectionism’, waarbij zwarte mannen door de gemeenschap zelf worden beschermd. Dit gebeurde ook bij R. Kelly. Journalist Jamele Hill schrijft in haar stuk <a href="https://www.theatlantic.com/entertainment/archive/2019/01/r-kelly-and-cost-black-protectionism/580150/" target="_blank" rel="noopener">The problem with R. Kelly and Black Protectionism </a>in The Atlantic:
‘The African American community has struggled to deal with the abuse of black girls and women because addressing this widespread problem ultimately means singling out black men, which many are hesitant to do because they don’t want to become another vehicle that contributes to their destruction.’ 
R. Kelly, een megaster, werd te lang het voordeel van de twijfel gegeven. Langzaam maar zeker knopen we de eindjes aan elkaar.
Het ironisch toe-eigenen van R. Kelly’s fantasie, in combinatie met zijn status als sekssymbool verdoezelde de wrange realiteit die aan zijn product ten grondslag lag. En zo zijn wij, witte meisjes, medeplichtig. Door R. Kelly’s foute imago tot fetisj te maken kozen wij er massaal voor om de verhalen over zijn seksueel misbruik van zwarte meisjes te negeren of ‘hilarisch’ te vinden. Here’s to all the 90s babies: koester je herinneringen, maar onze jeugd is voorbij. Het is tijd om volwassen te worden.

Lekker fout. Hoe ons geschuur op R. Kelly zijn misbruik van zwarte meisjes mogelijk maakte

‘De grote tragedie van de geschiedenis van het web was het fetisjisme van gratis services.’Op een zonnige middag in mei zit ik in de lobby van het Double Tree Hotel in Amsterdam tegenover internetgoeroe Andrew Keen. Hij is hier om zijn nieuwe boek How to Fix the Future: Staying Human in the Digital Age te promoten. Hij bestelt pinda’s &#8211; ‘lunch’ &#8211; en zegt moe te zijn. De promotietour van zijn nieuwe boek gaat hem niet in de koude kleren zitten.
Toch verschijnt er een tevreden grijns op zijn gezicht als ik zijn nieuwe boek tussen ons in op tafel leg. Voor het eerst in zijn carrière als schrijver staat Keens werk niet in het teken van doemscenario’s, maar gaat hij op zoek naar oplossingen. Hoe moeten we onze toekomst inrichten in digitale tijden, vraagt hij zich af. Een onderwerp dat mij ook veel bezighoudt. <a href="https://www.vn.nl/sociale-media-coma/">Eerder schreef ik voor Vrij Nederland</a> over de verwarring die social media veroorzaakt, hoe het me afleidt, primaire instincten en jaloezie triggert, we continu bezig zijn met het spelen van een rol, en dat we er als makke lammetjes toch naar terug blijven keren.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/sociale-media-coma/" class="article-embed article-embed--right">Lees ookGeen piepjes, gezoem of updates: ontwaken uit de sociale-mediacoma18 maart 2018</a>
Daarover zal dit gesprek uiteindelijk vooral gaan.
Maar eerst moet Keen stoom afblazen, want het miskende genie, de man die jarenlang werd verguisd om zijn dystopische verhalen over de toekomst van het internet, heeft gelijk gekregen. ‘Ze noemden me een elitaire opportunist,’ zegt hij, ‘maar inmiddels zijn de meeste mensen die er verstand van hebben, het eindelijk met me eens.’ In 2007 schreef Keen The Cult of the Amateur, waarin hij wees op de gevaren van een internet waar iedereen zijn of haar woede en frustratie kon botvieren. ‘Wanneer onkunde, slechte smaak, egoïsme en het gepeupel een vrij platform krijgen, wordt er een gevaarlijke omgeving gecreëerd waarin extreme denkbeelden en leugens het debat gaan bepalen,’ waren zijn profetische woorden.
<blockquote>&#8216;Ze noemden me een elitaire opportunist, maar inmiddels zijn de meeste mensen die er verstand van hebben, het eindelijk met me eens.&#8217;</blockquote>
In de jaren die volgden bleef Keen tekeergaan tegen de werking van internet. Na The Cult of the Amateur verscheen Digital Vertigo (2012) over hoe sociale netwerken verdeeldheid zaaien, echokamers zijn en onze identiteit vervlakken. Zijn grote doorbraak kwam met de bestseller The Internet is Not the Answer (2015) waarin hij gehakt maakt van utopische beloften als ‘gelijkheid’ en ‘democratisering’, die door de digitale revolutie en social media binnen handbereik zouden komen.
Mediamagnaat en multimiljonair Tim O’Reilly, bepleiter van ‘open source’ en web 2.0, noemde hem een self serving idiot nadat Keen in zijn boek felle kritiek uitte op de ‘content van de massa’. ‘Belachelijke onzin,’ zei O’Reilly in een radioprogramma: ‘de openheid van het web maakt ons juist beter geïnformeerd.’ Maar het optimistische geloof van mensen als O’Reilly verstomde na de ontluisterende onthullingen over Cambridge Analytica ende beïnvloeding van de Amerikaanse verkiezingen door Russische trollen.
Keen: ‘De elite van de tech-wereld heeft geen enkel historisch besef gehad. Er gebeurt exact hetzelfde als tijdens de Industriële Revolutie: door nieuwe technologie tot een God te verheffen, worden beloften gemaakt die nooit te realiseren zijn. En dat voor eigen gewin.’
Keen zegt bewust provocerend te zijn geweest. Dat moest wel, zegt hij, in een tijd waarin het internet de oplossing voor elk probleem leek te zijn.
En zo veranderde Keen van een nukkige doemdenker in een profeet en reist hij als een rockster de wereld rond. En Tim O’Reilly? Die mailde Keen vorige maand nog: ‘Andrew, I read your book, and I think we’re on the same page.’
<h5>Hoe nu verder?</h5>
Goed, internet heeft ons een hoop ellende gebracht, maar niemand kan zonder. Dus: hoe nu verder? Die vraag staat centraal in How to Fix the Future. Een pasklaar antwoord heeft Keen niet. In zijn nieuwe boek documenteert Keen gesprekken en ervaringen en gaat hij op zoek naar inspirerende voorbeeldfuncties en pioniers. Hij toetst hij zijn bevindingen aan Utopia van de zestiende-eeuwse humanist Thomas More. ‘Een vondst waar ik trots op ben,’ zegt Keen. Keen interpreteert de ideeën van More als reactie op de absolute macht van het Christendom. More schetste een ideale wereld, waarin mensen zeggenschap over hun leven hadden: een vrije wil. Keen onderzoekt of er in de 21ste eeuw een nieuw Utopia te vinden is, een plek waar burgers in staat zijn tot zelfbeschikking ten tijde van de absolute macht van tech-monopolies.
U zoekt naar een Utopia, maar beweert ook dat de grootste catastrofes van de digitale revolutie ons nog te wachten staan. 
‘Dat denk ik, ja. Er gaan dingen aankomen waar Cambridge Analytica bij in het niet valt. Wat ons nog te wachten staat zijn privacy-hacks van gigantische proporties, die we nog niet kunnen overzien. Mondiale gegevensfraude waar landen en hele overheden bij betrokken zijn. Poetin spendeert miljoenen per jaar om mensen in te huren om leugens te vertellen op Facebook. Er zullen staten komen die hun burgers gaan afrekenen op wat ze wel of niet doen. En dat terwijl we overheden juist nodig hebben om bedrijven te reguleren. Vanuit de bedrijfskant zullen we nog veel meer gaan leren over het, zoals ik dat noem, surveillance capitalism van onder andere Google, Facebook en Amazon, met steeds geavanceerdere technieken.’
<blockquote>‘De grote tragedie van de geschiedenis van het web was het fetisjisme van gratis services.’</blockquote>
Waar ging het mis met het internet? 
‘De grote tragedie van de geschiedenis van het web was het fetisjisme van gratis services. De meest destructieve fout die er gemaakt is. Het heeft consumenten misleid tot het geloof dat ze het recht hebben om nergens voor te hoeven betalen. We moeten gaan betalen voor diensten op het internet. Als je niet betaalt met geld, betaal je met je privacy en manipulatie.’
Maar als die vreselijke dingen nog gaan gebeuren, kunnen we de toekomst dan wel ‘fixen’? 
‘Ik denk niet dat we de toekomst compleet kunnen fixen. Maar we moeten serieuze pogingen gaan ondernemen ermee te beginnen. Het grootste gevaar is dat we het opgeven en zeggen “we kunnen er toch niets meer aan doen”. Dan heeft de digitale revolutie ons voorgoed in de greep.’
U blijft het belang van de geschiedenis aanhalen. Moeten we niet juist vooruitkijken? 
‘De geschiedenis is ontzettend belangrijk want hij herhaalt zichzelf. Kijk bijvoorbeeld naar de negentiende eeuw. De lucht was vuil, kinderen werkten in fabrieken, ons voedsel was smerig en verontreinigd. Mensen dachten toen ook dat er niets aan het ‘systeem’ te veranderen was. Maar dat gebeurde wel, stap voor stap, door mensen die hun mond opendeden. Het is nog niet perfect, maar wel enorm vooruitgegaan.’
Volgens Keen moeten de oplossingen voor wat ik maar even een ‘humaan’ internet komen uit vijf ‘pijlers’; wetgeving, competitieve innovatie, sociale verantwoordelijkheid, keuzevrijheid voor consumenten en educatie. Niet echt bijzonder verrassende oplossingsrichtingen zou je zeggen. Maar volgens de normaal zo controversiële Keen hoeft dat ook niet.‘Het zijn de gebieden waar we altijd op terug zijn gevallen tijdens disruptieve momenten in de geschiedenis. Die moeten onderzocht worden.’
<h5>Estland is de toekomst</h5>
In het hoofdstuk over hoe wetgeving kan bijdragen aan veranderingen ten goede geeft hij Margrethe Vestager, de Deense Eurocommissaris voor Mededinging een glanzende hoofdrol. Zij startte een formeel onderzoek naar Google en was de vrouw die Apple-CEO Tim Cook droogjes vertelde dat hij zijn belasting moest betalen. ‘Margrethe is geweldig,’ zegt Keen. ‘Brussel zou weleens dé plek kunnen zijn waar de toekomst van eerlijke, competitieve innovatie in de tech-industrie wordt bepaald.’ Ook haalt Keen Estland aan als voorbeeld, waar transparantie boven alles is gesteld. De digitale Estse burger kan haar overheid op de voet volgen. Je krijgt meteen een melding als een overheidsinstantie iets van je opzoekt of je gegevens bekijkt. Keen: ‘Kijk, dat is de toekomst!’
Als het gaat over de sociale verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven haalt u de ‘ethische tech-beweging’ aan, met als voormannen computerwetenschapper Tristan Harris en zakenman Roger McNamee. Waarom moeten we op hen onze hoop vestigen? 
‘Beiden staan symbool voor de verschuiving die nu gaande is, en dat is goed. Harris snapt hoe design ons manipuleert en McNamee, een vriend van mij trouwens, is van pro-Facebook (en mede investeerder) radicaal van gedachten verandert na de verkiezing van Trump. Ik weet niet of zij met de oplossing gaan komen, maar het zijn belangrijke figuren die eraan bijdragen dat mensen wakker worden. Ze zeggen: genoeg is genoeg, en dat zouden gebruikers van het internet ook moeten doen.’
<blockquote>&#8216;We leven in een tijdperk van extreem narcisme. We zijn verslaafd aan onszelf.&#8217;</blockquote>
U zegt dat consumenten hogere eisen moeten stellen, maar dat is een lastige paradox als je je identiteit aan platforms als Instagram ontleent. Wat kunnen we nou doen? 
‘We leven in een tijdperk van extreem narcisme. Als je zelf in het middelpunt kunt staan van de media die je consumeert, dan is dat voor veel mensen onweerstaanbaar. We zijn verslaafd aan onszelf. En als we onze fix niet krijgen, krijgen we afkickverschijnselen. Denk kritischer na, laat je niet zo makkelijk verleiden. Disciplineer jezelf! Je verandert de wereld niet als je op social media zit, dat gebeurt daarbuiten: achter de schermen. Gebruikers moeten Facebook en Instagram aansprakelijk gaan stellen. Zeggen: ‘Geef ons iets beters, anders stappen we op.” Begrijp het verdienmodel. Neem een voorbeeld aan wat er nu gebeurt in de voedselindustrie. Goed en biologisch voedsel wordt steeds gewoner omdat de consument dat verlangt.’
U zit zelf op Twitter. 
‘Ik ben niet immuun voor de verslavende werking ervan. En ik zou eigenlijk méér op Twitter moeten zitten als schrijver, om mijn boek te promoten. Maar ik vind Facebook en Instagram gewoon heel annoying. Het is veel te voorspelbaar, mensen verliezen al hun mysterie. Ik word kwaad als ik zie hoe zo veel jonge mensen die hier vatbaar voor zijn, hun leven erdoor laten beheersen. En ik ben ook kwaad om hoe social media, zoals we inmiddels allemaal weten, Brexit en president Trump tot een harde realiteit hebben gemaakt. Dat het zo ver zou gaan, dat had zelfs ik niet kunnen voorspellen.’
<blockquote>&#8216;In Silicon Valley is social media al ouderwets. Nobody cares. De grote ontwikkelaars houden zich al lang met het volgende ding bezig.&#8217;</blockquote>
Moet er een alternatief voor social media komen? Iets nieuws? 
‘Dat is geen slecht idee, een platform dat écht relationeel en sociaal is. Waarom niet? Ik zie het overigens niet uit Silicon Valley komen, daar is social media ontwikkelen allang ouderwets. Nobody cares. De grote ontwikkelaars houden zich al lang met het volgende ding bezig. Kunstmatige intelligentie, virtual reality, automatisering, Internet of Things. Dat zijn de dingen van de volgende generatie waarmee controle uitgeoefend gaat worden’.
Hoezo is social media in Silicon Valley minder relevant? Miljarden mensen zitten er op. 
‘Het is er toch al? En het haalt enorm veel geld en data binnen. Kleine startups gaan de concurrentie er nog niet mee aan, en zelfs Facebook houdt zich al minder met Facebook bezig. Facebook is een van de grootste investeerders in AI, en VR, en koppelt dat aan alle data die ze inmiddels van ons hebben. Terwijl social media-gebruikers zichzelf in de spiegel blijven bewonderen, worden er door deze bedrijven alweer veel geavanceerdere technologie gebruikt en opgekocht.’
Steve Jobs verbood zijn kinderen een iPhone te gebruiken en de nieuwe generatie tech-ondernemers vertellen ook steeds vaker dat ze hun kinderen zonder smartphones opvoeden. Je laatste pijler in het boek gaat over onderwijs… 
Keen onderbreekt: ‘In het onderwijs moeten we ons focussen op menselijke aspecten in plaats van de machine. Uiteindelijk denk ik dat onze kinderen komen met de grote oplossingen voor overconsumptie, afleiding en met name social media verslaving. Net als de kinderen van de jaren zestig zich destijds verzetten tegen het consumentisme, staan we nu aan de vooravond van een jonge rebellie tegen de eindeloze stroom aan tweets, Instagram-posts en Facebookupdates. We moeten ervoor zorgen dat deze generatie beslagen ten ijs komt. Daarom ben ik langs scholen gegaan die zich bezighouden met het trainen in empathie, sympathie en het vermogen tot communiceren. Ik denk dat humanistisch onderwijs een belangrijke rol gaat spelen.’
Heeft u dan toch nog vertrouwen in het oplossingsvermogen van de mens? 
‘We staan nog maar aan het begin van alle grote veranderingen, maar er is een verschuiving gaande in het publieke debat en mensen zoals ik worden eindelijk serieus genomen. Er zijn al mensen die groot durven denken. Kijk naar de experimenten met het basisinkomen, dat is een duidelijke voorbereiding voor als er straks banen overbodig raken.’
Keen kijkt op zijn telefoon, tikt een mailtje en grijpt nieuwe pinda’s. ‘Neem jij ook wat?’ Ik besef me dat ook hij geen one stop solution heeft voor het fixen van de toekomst, zoals de ambitieuze titel van zijn boek doet vermoeden. Het is een nieuw tijdperk dat wijzelf moeten gaan vormgeven. Wat moeten we lezen om ons voor te bereiden op de dingen die komen gaan, vraag ik Keen.
‘Lees dystopische fictie. George Orwells 1984 is weer opnieuw relevant. Of Aldon Huxley’s A Brave New World uit 1932, ook een dystopisch boek over een internationale overheid die haar mensen programmeert. Deze boeken laten zien dat generaties voor ons zich al eerder zorgen hebben gemaakt, over vergelijkbare problemen.’
U heeft geen concrete oplossing, hè? 
‘Ik denk dat ik je dan moet teleurstellen. Er is geen snelle oplossing en de toekomst is niet lineair. We moeten verantwoordelijk zijn en geduld hebben. Helaas is geduld nu juist een eigenschap die we lijken te hebben verloren. Daar moeten we ons tegen verzetten. We moeten vertrouwen op hetgeen wat ons menselijk maakt: onze creatieve, vrije geest. Dát is wat ons onderscheidt van machines.’

Eindelijk wordt er naar Andrew Keens kritiek op het internet geluisterd

Tijdens een familie-etentje is mijn vader aan het woord, maar ik kan mijn gedachten er niet bij houden. Op mijn mobiele telefoon scroll ik voor de zoveelste keer die dag door sociale-mediafeeds, ververs mijn mail en check WhatsApp. En dat terwijl ik me zo heb voorgenomen om me minder door sociale media te laten afleiden. Op advies van een vriendin heb ik alle appnotificaties uitgeschakeld, dus geen piepjes, oplichten en zoemen meer.
Maar er is iets vreemds aan de hand. Na meer dan tien jaar smartphone zit de behoefte aan stimulatie zo in mijn systeem dat ik automatisch om de paar minuten naar m’n iPhone grijp. Instagram zorgt bij mij voor de meeste opwinding: een eindeloze stroom micronarcisme waarin vrienden een soort merkjes zijn geworden en hun volgers willen ‘inspireren’. Bijvoorbeeld met halfnaakte foto’s of een speciale hashtag voor hun baby.
En Facebook? Het is minder interessant dan een paar jaar geleden, maar het blijft een bron van nieuws, levensgebeurtenissen, evenementen en privéberichten. Bij mij staat het op de achtergrond altijd open, als een soort behangetje.
<blockquote>Ik voel me opgejaagd, pak m’n telefoon uit mijn zak en het hele scroll-ritueel begint opnieuw.</blockquote>
Als ik later die avond thuiskom, ga ik op de bank zitten. Een boek, dit is het moment om een boek te te lezen! Maar ik voel me opgejaagd, pak m’n telefoon uit mijn zak en het hele scroll-ritueel begint opnieuw. Eigenlijk kan ik me niet herinneren wanneer ik voor het laatst een boek uitlas.
Die lieve, arme boeken zijn gedegradeerd tot een soort tabbladen; even doorbladeren en snel weer wegleggen. Op tafel ligt Sapiens, een verhalenbundel van Miranda July, en White Teeth van Zadie Smith. Dat laatste boek heb ik vier jaar geleden gekocht. O, en een zelfhulpboek over hoe je meer in het ‘nu’ kunt leven. De ironie! De kaften smeken zachtjes om aandacht.
<figure id="attachment_386867" aria-describedby="caption-attachment-386867" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-386867" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099364-1280x960.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099364-320x240.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099364-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099364-1280x960.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099364-1920x1440.jpg 1920w" alt="Warmtefoto van een opladende smartphone. Foto: Joseph Giacomin/Cultura/HH." width="1280" height="960" /><figcaption id="caption-attachment-386867" class="wp-caption-text">Warmtefoto van een opladende smartphone. Foto: Joseph Giacomin/Cultura/HH.</figcaption></figure>
<h5>De aandachtsspanne van een vlo</h5>
Volledige aandacht, ik ben het verleerd. En daar maak ik me zorgen over. Zeker nu het wetenschappelijke bewijs over de ongezonde effecten van sociale media zich opstapelt. Een <a href="https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/691462" target="_blank" rel="noopener">studie van de University of Texas</a> toont aan dat je denkvermogen daalt als je met je smartphone bezig bent, en volgens onderzoekers van de University of Pittsburgh verhoogt het je kans op het ontwikkelen van <a href="http://www.braininstitute.pitt.edu/using-lots-social-media-sites-raises-depression-risk" target="_blank" rel="noopener">depressieve klachten</a> en krijg je de aandachtsspanne van een vlo.
Tijdens een slechte bui maken sociale media me ook wantrouwend. Waarom liket mijn vriend die foto van een meisje dat ik niet ken? Waarom zie ik dit überhaupt? En wie is ‘Erica’, die sinds een week mijn Instagram-stories bekijkt maar mij helemaal niet kent? Of kent ze me wel? Waarvan dan? Vier tellen later ben ik al een online speurtocht gestart naar het leven (en het gezicht) van deze Erica.
Dit soort stalkerige acties zijn natuurlijk funest voor focus en stemming. Hoewel ik er misschien extra gevoelig voor ben, weet ik dat veel mensen die ik ken dit ook doen. En dat zijn alleen de persoonlijke, individuele patronen. We hebben het nog niet eens over de collectieve sturende krachten die op sociale media vrij spel hebben: nepnieuws, filterbubbels, haatgroepen, trollen uit Rusland!
<blockquote>Ga ik ooit nog een boek lezen? Zoveel prikkels, plaatjes en vreemde gedachten; ik word gek. Ik wil hier uit!</blockquote>
Heb ik hier bewust voor gekozen? Of word ik gestuurd? Wat doet het met me? Ga ik ooit nog een boek lezen? Zoveel prikkels, plaatjes en vreemde gedachten; ik word gek. Ik wil hier uit! Ik kan niet meer. Ik wil een detox, en wel nu.
<h5>Scheiden van je telefoon</h5>
Mijn zus verandert al mijn wachtwoorden en zo begint het. Het valt meteen op. Vrienden bellen en mailen nieuwsgierig om te vragen waar ik ben, of het goed met me gaat. En jazeker, het gaat heel goed! Wat een rust. Niet langer zoek ik dwangmatig naar baby-hashtags of naar de laatste posts van mijn geflipte ex. Het is alsof mijn prioriteiten weer op orde komen.
Ik <a href="https://www.vn.nl/zadie-smith-fictie-identiteit/" target="_blank" rel="noopener">lees Zadie Smith</a> en houd mijn dagelijkse vorderingen zonder sociale media bij in een dagboekje. Ik voel me bevrijd. In plaats van nieuws te lezen dat langskomt via de algoritmes van Facebook en Twitter, moet ik zelfstandig op zoek op naar nieuwsbronnen en vind ik interessante blogs op Reddit en Medium. En in plaats van te luisteren naar de makkelijk in het gehoor liggende nummers die Spotify me voorschotelt, lees ik recencies op muziekwebsites en luister vervolgens naar een heel album. Het kost wat meer tijd, maar je bent wél eigen baas.
Al heel snel heb ik het gevoel alsof ik de controle over internet weer terug heb. Naast Facebook, Instagram, Twitter en Spotify zijn er ook nog andere websites, dat was ik even vergeten.
<h5>Allemaal slecht</h5>
Mijn sociale-media-detox staat niet op zichzelf: steeds meer mensen doen een poging. In Volkskrant Magazine <a href="https://www.volkskrant.nl/magazine/een-weekend-zonder-schermpjes-maike-jeuken-deed-een-experiment-met-haar-zeven-kinderen~a4572650/" target="_blank" rel="noopener">schreef journalist Maike Jeuken</a> over het detox-weekend met haar en haar partners kinderen; een experiment dat verraste. Ze merkte bijvoorbeeld dat de lichaamshouding van de kinderen direct veranderde van gebogen naar rechtop. ‘Het is ongelooflijk, in deze lichaamshouding zijn ze amper herkenbaar,’ schrijft ze.
<blockquote>Volgens veel mensen zijn we nu eenmaal overgeleverd aan de onbeheersbare vaart van de technologie.</blockquote>
In datzelfde Volkskrant Magazine werd door medisch journalist Aliëtte Jonkers <a href="https://www.volkskrant.nl/tech/lees-dit-niet-op-je-smartphone-want-dat-is-hartstikke-slecht~a4572774/" target="_blank" rel="noopener">puntsgewijs afgetikt</a> wat de wetenschappelijk bewezen gevolgen zijn voor kinderen die uren per dag op hun smartphone zitten. Ze schreef over de invloed ervan op de motoriek, ogen, botten, spieren, psyche en hormonen. Kort samengevat: het is er allemaal slecht voor.
Wat mist in veel van dit soort publicaties, is de aanzet tot een debat of doordachte suggesties voor een plan van aanpak. Want tja, wat kunnen we doen? Volgens veel mensen, ook journalisten, zijn we nu eenmaal overgeleverd aan de onbeheersbare vaart van de technologie.
<h5>Sociale media: willens en wetens verslavend</h5>
Gelukkig maakt niet alleen de machteloze consument zich zorgen. Inmiddels spreekt ook bijna elke week een nieuwe sleutelfiguur uit Silicon Valley zich uit tegen sociale media; hun eigen creatie. Neem Justin Rosenstein, de uitvinder van de ‘like-knop’ op Facebook. Hij is inmiddels een fervent tegenstander van sociale media en doet zijn uitvinding af als ‘pseudoplezier, hol en verslavend’. Het komt in de geschiedenis wel vaker voor, legde hij in oktober <a href="https://www.theguardian.com/technology/2017/oct/05/smartphone-addiction-silicon-valley-dystopia" target="_blank" rel="noopener">uit aan The Guardian</a>, dat iemand iets uitvindt met de beste bedoelingen om er later achter te komen dat er onbedoelde, negatieve consequenties aan vastzitten. Uit zelfbescherming schakelde hij hackers in om zijn iPhone zo te programmeren dat hij geen apps meer kan downloaden.
<blockquote>Mede-oprichter Ev Williams zei dat Twitter een zootje is waarin extremisme disproportioneel wordt beloond.</blockquote>
Ook voormalig Facebook-president (en eigenaar van Spotify) Sean Parker deed een duit in het zakje met zijn uitspraak ‘God mag weten wat het doet met de hersenen van onze kinderen.’ Aan de nieuwssite Axios <a href="https://www.axios.com/sean-parker-unloads-on-facebook-god-only-knows-what-its-doing-to-our-childrens-brains-1513306792-f855e7b4-4e99-4d60-8d51-2775559c2671.html" target="_blank" rel="noopener">vertelde hij</a> in november dat de bedenkers en ontwikkelaars van Facebook willens en wetens een platform hebben gebouwd dat verslavend is. Dat het ‘elke keer een kleine dopamine-shot geeft omdat iemand je post een like geeft’. Parker: ‘De bedenkers, de ontwikkelaars, mensen zoals ik, Mark Zuckerberg, Kevin Systrom bij Instagram, waren zich hiervan bewust. En we deden het toch.’
En dan is er nog de miljardair en mede-oprichter van Twitter Ev Williams, die vorig jaar aan The New York Times vertelde dat het internet <a href="https://www.nytimes.com/2017/05/20/technology/evan-williams-medium-twitter-internet.html" target="_blank" rel="noopener">‘gebroken’ is</a> en op CNN zei dat Twitter een zootje is waarin extremisme disproportioneel wordt beloond; ‘een slecht concept’.
Williams’ boodschap weerklonk, en haast nóg feller, in <a href="https://webfoundation.org/2018/03/web-birthday-29/">de open brief</a> die Tim Berners-Lee, nota bene de uitvinder van het wereldwijde web, onlangs schreef. ‘Het web was ooit een rijke verzameling van blogs en websites, maar wordt nu verdrukt door enkele zwaargewichten’, die de innovatie remmen en hun verantwoordelijkheid niet nemen.
<h5>Primaire instincten </h5>
Neem de evenementenpagina van Facebook; een handige functie die ik tijdens mijn detox nog het meest miste. Ontwerptechnisch zou het een fluitje van een cent zijn voor Facebook om alleen maar de evenementenpagina te laten zien en de rest te filteren, mocht je dat willen. Maar ze doen het niet. Of dat je Instagramfoto’s kunt posten via je computer, mocht je dat willen. Instagram doet het niet. Je kunt een boek schrijven vol met zulke voorbeelden.
Dat wat je te zien krijgt, lijkt geselecteerd op wat jou persoonlijk het meest prikkelt en opwindt, op wat jij het lekkerst vindt. Steeds vaker lees je over de verdienmodellen gebaseerd op het triggeren van primaire instincten; kortetermijnimpulsen die doordachte beslissingen in de weg zitten. En dat is griezelig.
<blockquote>‘Jouw aandacht is hun valuta. Keurig gespecificeerd en gelabeld word je doorverkocht aan de hoogste bieder.’</blockquote>
‘Developers van sociale media doen er alles aan doen om je verslaafd te houden,’ weet ook schrijver en criticus van het digitalisme Sidney Vollmer. In zijn boek On/Off beschrijft hij uitgebreid hoe techbedrijven onze aandacht opzuigen met behulp van psychologische trucs die veel fijnmaziger zijn dan ooit tevoren. ‘Je aandacht is hun valuta. Keurig gespecificeerd en gelabeld word je doorverkocht aan de hoogste bieder.’
<h5>Drogredenen</h5>
Hoe meer ik erover nadenk, hoe bozer ik word. Stel ik me aan? Een vaak gehoord argument is dat mensen ‘altijd bang zijn geweest voor nieuwe technologie en er dus geen reden is tot zorg’.
Vollmer heeft in zijn boek een boodschap voor de mensen die de impact van de huidige communicatietechnologie en smartphones vergelijkbaar vinden met uitvindingen van vroeger: ‘wake the fuck up.’
<blockquote>‘De introductie van de auto ging ook gepaard met regelgeving en innovatie: maximumsnelheid, een veiligheidsgordel, een rijbewijs, enzovoorts. Dat heeft duizenden mensen gered.’</blockquote>
Ik bel hem om uitleg. Vollmer: ‘Het is een drogreden om de wrijving die nieuwe digitale technologie nu in de samenleving opwekt, te vergelijken met eerdere disruptieve technologie. Het klopt dat mensen ook moesten wennen aan de auto in plaats van paard en wagen. Maar door daarnaar te wijzen en alles wat er nu gebeurt in dat licht te vergoelijken, negeer je het feit dat de introductie van de auto ook gepaard ging met regelgeving en innovatie: maximumsnelheid, een veiligheidsgordel, een rijbewijs, enzovoorts. Dat heeft duizenden mensen gered.’
Bovendien, zegt Vollmer: ‘Andere nieuwe technologieën hebben gemiddeld twee generaties de tijd gehad om een samenleving te veranderen. Mensen konden zich voorbereiden op een ander soort economie. Nu verwachten we van onszelf dat we dat binnen een halve generatie doen. Volgens economen is dat onmogelijk.’
Vollmer concludeert: ‘Wat niet helpt, is luisteren naar drogredenen. Wat wel helpt is de discussie met elkaar aangaan.’
<figure id="attachment_386868" aria-describedby="caption-attachment-386868" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-386868" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099361-1280x960.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099361-320x240.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099361-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099361-1280x960.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-63099361-1920x1440.jpg 1920w" alt="Warmtefoto van een opladende smartphone. Foto: Joseph Giacomin/Cultura/HH." width="1280" height="960" /><figcaption id="caption-attachment-386868" class="wp-caption-text">Warmtefoto van een opladende smartphone. Foto: Joseph Giacomin/Cultura/HH.</figcaption></figure>
<h5>Klap op de neus </h5>
Voor het eerst in de geschiedenis treden tech-insiders nu op grote schaal naar buiten om zich hard te maken tegen de psychologisch verlammende werking van sociale media en hun verdienmodellen. De lobbygroep Center for Humane Technology, opgericht door Tristan Harris, wil strengere wetten die de tech-molochen minder vrij spel moeten bieden. Samen met mediawaakhond Common Sense Media begonnen ze onlangs een grote <a href="http://money.cnn.com/2018/02/05/technology/truth-about-tech-campaign/index.html" target="_blank" rel="noopener">campagne onder de noemer ‘Truth About Tech’</a>, waar zeven miljoen dollar voor werd uitgetrokken.
<blockquote>Zuckerberg heeft beloofd zijn leven te beteren. Inmiddels zijn er nieuwe algoritmes geïntroduceerd die het ‘waardevol’ contact tussen mensen moeten verbeteren.</blockquote>
De nieuwe beweging is een klap op de neus van Facebook-oprichter Mark Zuckerberg. Onlangs beloofde hij zijn leven te beteren. Inmiddels zijn er nieuwe algoritmes geïntroduceerd die het ‘waardevol’ contact tussen mensen moeten verbeteren en die commerciële pagina’s in de weg zitten. In zijn <a href="https://www.facebook.com/zuck/posts/10104413015393571" target="_blank" rel="noopener">introducerende tekst</a> schreef Zuckerberg: ‘We want to make sure that time spent on Facebook is time well spent.’ Het was een vrij schaamteloze verwijzing naar de slogan van Harris, die ‘Time Well Spent’ luidt.
Mocht dat ertoe leiden, zegt Facebook, dat dit betekent dat mensen minder tijd op Facebook zullen doorbrengen, ‘dan vinden we dat niet erg’.
<h5>Drieënvijftig keer mijn telefoon gecheckt </h5>
Gaat er nu echt iets veranderen? Het is goed dat pagina’s van adverteerders geen voorrang meer krijgen &#8211; als Mark Zuckerberg zich tenminste aan zijn woord houdt. Maar in hun huidige vorm blijven Facebook, Instagram, Snapchat en Twitter gewoon geld verdienen met het uitpersen en uithollen van onze aandacht en psychologische zwaktes. Voor hun eigen gewin. En hoe ze dat doen en met welke algoritmes, dat blijft natuurlijk gewoon geheim. Geld verdienen blijft het belangrijkste. Facebook boekte in 2017 maar liefst 47 procent meer omzet dan het jaar ervoor.
<blockquote>Helaas heb ik nog een lange weg te gaan. Na mijn digitial detox kreeg ik een, eh, terugval.</blockquote>
En ik? Tijdens mijn sociale-media-detox was ik al heel snel bevrijd van ook maar enige interesse in wat iedereen aan het doen of posten was. Mijn eigen vreemde zoekneigingen verdwenen, beelden, zinnen en feeds raakten op de achtergrond. Mijn gedachten werden helderder en ik voelde me menselijker.
Helaas heb ik nog een lange weg te gaan. Na mijn digital detox kreeg ik een, eh, terugval. Tijdens het schrijven van dit stuk heb ik drieënvijftig keer mijn telefoon gecheckt. Dat is deels mijn eigen zwakke keuze. Al weet ik nu ook dat er mensen actief bezig zijn om die keuze te sturen. Wat ongelofelijk treurig dat het internet, bedoeld als plek waar mensen zich vrij kunnen voelen, door een paar grote spelers wordt gegijzeld en zo een voedingsbodem is geworden voor nare psychologische spelletjes en verslaving.
Laten we ruimte en geld vrijmaken voor slimme startups en nieuwe ideeën. Niet minder internet, maar meer opties voor een internet dat mensen ondersteunt. Dat kan alleen als Facebook, Twitter en Snapchat gezonde concurrentie krijgen. Als er nieuwe wetten en regels komen. We hebben slimme en betrokken ontwerpers nodig die ons helpen onze informatie te filteren en mogelijkheden inbouwen om nee te zeggen, in plaats van ons via trucjes steeds verslaafder te maken. En gebruikers die bereid zijn om een beetje te betalen voor sociale platforms die helpen in plaats van zuigen. We moeten de controle over onze aandacht terugkrijgen.
Mede-oprichter van Twitter Ev Williams legde het <a href="https://edition.cnn.com/videos/tech/2018/02/22/ev-williams-amanpour.cnn">treffend uit aan CNN</a>: ‘Ik denk dat we later terugkijken op deze tijd als die vreemde periode waarin we ongecontroleerd al het digitale opvraten dat ons werd voorgeschoteld. En hoe ongezond dat was.’

Geen piepjes, gezoem of updates: ontwaken uit de sociale-mediacoma

<div class="lead">Meer en meer onzekere Europeanen in Londen kampen met depressies en angststoornissen nu de Brexit een feit is. ‘Administratieve discriminatie’ is gemeengoed geworden. &#8216;Ik begrijp nu pas hoe het voelt om als minderheid behandeld te worden.&#8217;</div>
Naast de Tower Bridge, aan de zuidelijke oever van de Thames, staat het stadhuis van Londen. Een modern gebouw van glas dat internationale allure en openheid moest uitstralen toen het in 2002 werd gebouwd. Een EU-vlag en een Britse vlag wapperen samen op een paar meter hoogte zachtjes in de zomerwind en dat voelt nu al nostalgisch. Hier wordt half juli de bijeenkomst ‘European Voices’ georganiseerd door de gemeente Londen. Lokale politici, experts en bezorgde Londenaren (zowel Brits als ‘Europees’) komen hier samen. Onderwerp van gesprek: hun grote zorgen over de toekomst nu de onnavolgbare Brexit-onderhandelingen zijn begonnen. Hoe moet het nu verder met Londen? Een stad waar één op de acht inwoners uit de EU komt, samen goed voor 700.000 banen. De stad bovendien waar 85% van de stemmers tegen een Brexit was.
Als ik met de lift naar boven ga, kom ik aan bij de Chamber. Een architectonisch meesterwerk met een spiraalvorming plafond en uitzicht op de rivier. Op de stoelen liggen door de gemeente vervaardigde foldertjes klaar met ironisch klinkende opschriften als ‘The Big European Citizens Survival Guide’. Op het congres blijkt al snel dat het leven van veel Europeanen in Londen op z’n kop staat.
Een lange vrouw met een blauwe jurk staat op. ‘My name is Emmy van Deurzen and I am of Dutch origin,’ zegt ze. Van Deurzen (65) is professor psychotherapie aan de Universiteit van Sheffield en heeft een praktijk in Londen. Ze woont al veertig jaar in Engeland. In Britse kranten als The Guardian en The Independent uitte Van Deurzen haar zorgen over het groeiende aantal EU-burgers met depressies en angststoornissen. Allemaal sinds de Brexit. In het stadhuis luidt ze de noodklok. ‘Wij kwamen hier in het blinde vertrouwen dat wij hier ons leven konden opbouwen,’ zegt ze. ‘De afgelopen twee jaar heb ik honderden mensen gesproken, in mijn praktijk en online, die kapot gaan van onzekerheid. Voor hun psychische klachten durven ze niet meer bij Nationale Gezondheidszorg (NHS) aan te kloppen omdat ze bang zijn dat ze hun zorgverzekering zullen kwijtraken. Ze voelen zich geen tweede- maar derderangsburgers. We moeten ons doodschamen. Londen, we hebben je hulp nodig!’
Van Deurzen krijgt een luid applaus van de Europeanen in de zaal.
<h5>Compleet van slag</h5>
Na afloop zit ik met Van Deurzen op het plein voor het stadhuis. Groepjes toeristen maken selfies met de London Bridge. Van Deurzen zit duidelijk nog vol emoties, de speech heeft ze uit het hoofd gedaan. In het Nederlands zegt ze: ‘Ik moet vaak mijn best doen om niet té gepassioneerd over te komen bij zulke gelegenheden, dat wordt als “continentaal” gezien en dan nemen de Engelsen je niet serieus. Weet je, de Brexit-stem ging puur om migratie. Die xenofobe houding van veel Britten was er altijd al, ze hebben Europa nooit écht omarmd. Het lidmaatschap van de EU is altijd een soort business deal geweest.’
Van Deurzen kwam daar zelf mee in aanraking toen de Britten haar vlak voor het Brexit-referendum geen paspoort wilden geven. ‘Na veertig jaar in Engeland vond ik het pas nodig om het aan te vragen omdat ik tegen de Brexit wilde stemmen. Ik ben getrouwd met een Engelsman, ben hier gepromoveerd, heb een bedrijf met zeventig mensen in dienst en heb verschillende boeken gepubliceerd. Maar mijn aanvraag werd geweigerd! Ik stond te trillen op mijn benen.’
Inmiddels heeft van Deurzen na een hevige sociale-mediacampagne, met als climax een persoonlijke ontmoeting met toenmalig Kamerlid Nick Clegg, alsnog de Britse nationaliteit gekregen. De BBC maakte er zelfs een item over. ‘Ik heb geluk gehad, maar al die mensen die ik in mijn praktijk heb gesproken, zijn sinds de Brexit compleet van slag. Ineens word je in een hokje geplaatst en ben je je toekomst niet zeker.’
<h5>‘Gemengde’ echtparen</h5>
Sinds de Brexit een feit is, zoeken veel van die onzekere Europeanen hun toevlucht tot platforms als Our Brexit Testimonies. Oprichters zijn wetenschapper Véronique Martin, al 33 jaar in het Verenigd Koninkrijk, en tolk Elana Remigi, die er twaalf jaar woont. Met het platform willen ze de Europeanen de ruimte geven ervaringen te delen en bewustwording te creëren voor de individuele gevolgen van de Brexit.
En daar bleek grote behoefte aan. In no time stroomden honderden getuigschriften binnen, het ene nog onthutsender dan het andere. Het verhaal van de Nederlandse Elly bijvoorbeeld, wier Engelse echtgenoot is overleden. Ze komt niet in aanmerking voor de Britse nationaliteit, maar woont al wel sinds 1967 in het Verenigd Koninkrijk. Ze is bang dat ze het land uit moet.
En dan de Duitse Marie-Louise. Zij schreef een brief naar premier May om opheldering te vragen over haar verblijfsstatus als vrouw van een Britse man. In de Facebookgroep post ze een foto van het officiële, afstandelijke antwoord dat ze per post krijgt: ‘Helaas kunnen wij nog niets garanderen over de rechten van “gemengde” VK-EU echtparen en hun families.” Gemengde? Alsof er sprake is van verschillende menssoorten. Iemand schrijft: “Ik denk dat ik nu pas begrijp hoe het voelt om als minderheid behandeld te worden in een land.’
Op de Facebookpagina valt ook de teleurstelling over de onverschillige houding van het Remain camp op. ‘Het lijkt wel alsof BREXSHIT nu gewoon door iedereen maar wordt geaccepteerd. Waar is het verzet?’ zegt een Spaanse forumbezoeker. In de commentaren wordt instemmend gereageerd. ‘Eens! Die typisch Engelse “not causing a fuss”-houding is net zo pijnlijk als het gedrag van het “leave-kamp”.’
Inmiddels is een selectie van al deze verhalen gebundeld tot het boek In Limbo, dat werd uitgedeeld aan onder meer EU-onderhandelaars Guy Verhofstadt en Michel Barnier. Het boek is ook aangeboden aan Britse Conservatives, maar die lieten weten geen tijd te hebben om het te lezen.
<h5>‘Iemand ervaringen met Berlijn?’</h5>
Er zijn ook meer tot actie aanzettende Facebookpagina’s als het Nederlandstalige Brexit en hoe nu verder en Plan B, waar EU-burgers elkaar helpen zo snel mogelijk het Verenigd Koninkrijk te verlaten. Er worden praktische tips uitgewisseld als: hoe open ik een bankrekening in Frankrijk? Of: ‘Iemand ervaringen met Berlijn?’ Een man post een foto met zijn duimen in de lucht voor zijn nieuwe huis in Barcelona en krijgt comments als ‘good job!’ en ‘ik kan niet wachten totdat ik hier weg kan’. Maar ook hier verzamelen zich gekwetste en boze mensen: ‘Ik ga een beetje dood van binnen maar ik kan gewoon niet blijven, ik wil in een land wonen met open grenzen en internationale waarden,’ zegt een Zweedse vrouw.
Verderop: ‘Zien jullie ook steeds meer Engelsen opscheppen over het winnen van de Tweede Wereldoorlog? Het lijkt wel of de oorlog voor hen een soort “spannend” avontuur was. Hoe meer ik hier over nadenk, hoe meer ik hier weg wil,’ aldus een Poolse vrouw.
<q class="pull-left">Ik ga een beetje dood van binnen, maar ik kan gewoon niet blijven.</q>Dat bij Brexit-aanhangers inmiddels een hang naar Britse puurheid aan het ontstaan is, blijkt uit een ronduit discriminerende foto van een advertentie waarop staat: ‘Huis te huur, Brits paspoort meenemen bij interesse’. ‘I wish I was surprised,’ schrijft iemand in een reactie.
‘Deze discriminatie wordt veroorzaakt door het enorme gebrek aan duidelijkheid,’ zegt Charlotte O’Brien, professor Europese migratie aan de Universiteit van York. Ook zij krijgt spreektijd op het congres in het stadhuis. Ze klemt haar aantekeningen vast en kijkt omhoog de zaal in. ‘We krijgen steeds vaker te maken met administrative injustice,’ legt ze uit. Dit betekent dat EU-burgers worden achtergesteld als het gaat om de toegang tot diensten als het openen van een bankrekening, het afsluiten van een huurcontract en het aanvragen van een hypotheek. Nog voordat de Brexit überhaupt een feit is, vertelt ze, merken steeds meer EU-burgers in Londen dat ze hierin worden tegengewerkt, genegeerd of vertraagd. ‘Instanties weten niet zeker of deze mensen over twee jaar nog wel in het land mogen blijven. Maar discriminatie op deze basis is natuurlijk illegaal.’
<h5>Een klap in mijn gezicht</h5>
‘Tja, geef ze eens ongelijk! Er zitten kosten aan te komen en daar zit geen enkel bedrijf op te wachten,’ zegt Rick DuLac (24) aan de telefoon, wanneer we het hier over hebben. Ook Rick hoort bij de Nederlandse vertrekkers. Hij is jong en hoogopgeleid. Tijdens zijn studie International Economics aan de Universiteit van Conventry was hij aanvankelijk hoopvol en vol goede zin om daarna een baan in Londen te zoeken. De Brexit-onderhandelingen brachten hem op andere gedachten. Hij legt uit: ‘Als ik als Nederlander ga werken voor een Brits bedrijf, moet dat bedrijf over twee jaar wellicht mijn hypotheek en mijn visum regelen. Dat is duur en dat willen ze niet. Ik heb geen zin om in die onzekerheid te zitten terwijl Londen al een ramp is als het om betaalbaar wonen en leefbaarheid gaat. En eerlijk gezegd was de Brexit ook mentaal een klap in mijn gezicht. Het voelde alsof de Britten gezamenlijk zeiden: jullie zijn niet goed genoeg voor ons. Het grote argument voor een Brexit was minder migratie, nou, dat gaan ze krijgen ook. Ik vind het vooral heel zonde voor de jonge Engelsen die dit helemaal niet willen. Wij kunnen vanaf de Nederlandse kust naar een zinkend schip zwaaien. Ik wens ze veel sterkte toe.’
<q class="pull-left">Ik vind het vooral heel zonde voor de jonge Engelsen die dit helemaal niet willen.</q>De grote bezorgdheid onder EU-burgers over de toenemende discriminatie en achterstelling begint langzaam maar zeker enige aandacht in de politiek te krijgen. Labour-Kamerlid Paul Blomfield heeft in een brief aan Brexit-onderhandelaar David Davis laten weten zich grote zorgen te maken over de discriminatie van EU-burgers door bedrijven, huisbazen en banken. ‘Ik ben er van overtuigd dat u deze berichten ook als alarmerend ervaart, en ik verwacht dat er snel duidelijkheid komt,’ zo staat er in de brief. Davis heeft nog niet gereageerd.
<figure id="post-367121 media-367121" class="align-none"><figcaption></figcaption></figure>
<figure id="post-367119 media-367119" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/174111797_preview-2.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/174111797_preview-2-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/174111797_preview-2-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/174111797_preview-2-1280x854.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>‘Het grote argument voor een Brexit was minder migratie, nou, dat gaan ze krijgen ook.’ Foto: Nick Dolding/Getty Images.</figcaption></figure>
<h5>Nietszeggende zin</h5>
Rond lunchtijd, in de statige diplomatenbuurt Kensington, houden ambassademedewerkers pauze met koffie in de ene en een telefoon in de andere hand. Gedurende de middag drommen mensen met hun tassen met documenten de marmeren gebouwen binnen. Sinds de Brexit is er een massale toeloop op de aanvraag van dubbele nationaliteiten. Door EU-burgers natuurlijk, die verwoede pogingen doen om Brits te worden, maar ook door Britten die op zolderkamertjes speuren naar oude bewijzen van hun Belgische of Italiaanse roots. Uit een nieuw onderzoek van CS Global Partners, een advocatenkantoor gericht op migratie, blijkt dat 60% van de Britten door de Brexit een dubbele nationaliteit wil. Toch kunnen Europese ambassades niets doen om bezorgde burgers gerust te stellen. De Belgische ambassade laat op haar website zonder enige terughoudendheid weten dat ze ‘door een gebrek aan betrouwbare informatie niet in staat [is] aanbevelingen te doen’. De Nederlandse ambassade verwijst naar een pdf-document van het ministerie met op elke pagina dezelfde nietszeggende zin: ‘Vertrek uit de EU kan vanaf maart 2019, maar ook eerder, wanneer de EU en het VK het daarover eens zijn. Of later, wanneer de EU en het VK het eens zijn over uitstel van het vertrek.’
<h5>Wanhoopskreten</h5>
Ondertussen stapelen de wanhoopskreten van allerlei beroepsgroepen zich op. Er zijn onheilspellende Brexodus-berichten over reorganisaties bij de grote banken in de Londense City, en ook uit de mediawereld en de cultuursector komen statements. De grootste waarschuwing komt van de universiteiten. Een kwart van het academisch personeel komt uit een EU-land en het vertrekpercentage van Europese academici is al met 30% gestegen.
Vierentwintig Britse topuniversiteiten – waaronder Oxford en Cambridge – die zich scharen onder de naam ‘The Russell Group’, brachten op 3 augustus een pamflet uit met ‘10 demands’ waar de Britse premier Theresa May volgens hen aan moet voldoen om de brain drain te stoppen. Ze hekelen het gebrek aan duidelijkheid dat leidt tot ‘aanzienlijke zorgen voor de EU-burgers’ die werkzaam zijn aan de universiteiten, en waardoor ook de mogelijkheden om getalenteerde medewerkers uit de EU binnen te houden worden beperkt.
In mijn inbox verschijnt een mail van een docent van een van deze Russel Group-universiteiten in Londen. In verband met haar werk wil ze anoniem blijven. Na jaren in Londen te hebben gewoond, keert ze nu terug naar Nederland. ‘Ik zie ook bij mijn studenten dat er minder mensen voor Londen kiezen om te studeren en minder studenten van plan zijn in de stad te blijven na hun studie.
Als er op een gegeven moment helderheid komt voor Europese afgestudeerden, zijn de voorlopers, de mensen die daar niet op wilden wachten, al vertrokken.’ Een onderzoek van Deloitte lijkt dat te bevestigen: 47 procent van de hoogopgeleide EU-burgers in Londen zou voornemens zijn de komende vijf jaar te vertrekken.
<h5>Oprotten naar je eigen land</h5>
De Nederlandse Denise van Wijk (24) past precies in dit profiel. Ze woonde zes jaar in Londen, haalde haar masterdiploma Political Economy of Europe aan de prestigieuze London School of Economics en maakte lange dagen bij een consultancybureau. ‘Als ik nu 18 zou zijn en zou gaan studeren, zou ik wel twee keer nadenken om dat in Londen te doen. Het is een slechte investering als je niet zeker weet of je naderhand mag blijven.’ Van Wijk vertelt haar verhaal in haar nieuwe appartement in Amsterdam, waar ze in maart naartoe is verhuisd. Ze zegt: ‘Ik voelde al dat de sfeer in Engeland vijandiger werd tijdens en na het Brexit-referendum. De conservatieve MP Amber Russ stelde voor dat er een lijst met buitenlandse werknemers in de gezondheidszorg moest worden gepubliceerd. Sorry, maar dat vind ik niet kunnen.’
Van Wijk deelde haar Londense appartement met een Engels en een Pools meisje. ‘We voelden ons allemaal vreselijk op de dag van de Brexit. Ik was de dag ervoor nog de straat op gegaan om campagne te voeren en toen ik moe naar bed ging, had ik ergens nog wel goede hoop. Ik had het mis. De volgende dag was iedereen in de Londense metro doodstil.’
Ze had het meest te doen met de Oost-Europeanen. Haar Poolse huisgenoot hoorde van landgenoten dat zij briefjes in de bus hadden gekregen met ‘nu kunnen jullie eindelijk oprotten naar je eigen land’. Van Wijk: ‘Zelfs mijn baas had voor de Brexit gestemd, terwijl de helft van zijn personeel Europees is. Ik ga geen belasting betalen in een land dat mij het liefst ziet gaan. Het is wel weer even wennen in Amsterdam, maar ik ben blij dat ik deze keuze heb gemaakt.’
<h5>Druppel</h5>
Niet alleen EU-burgers worden de stad uit gedreven, ook bij steeds meer Londenaren zelf is vertrekken een regelmatig terugkerend onderwerp van gesprek. De Brexit is de druppel die de emmer voor veel Britten die in Londen wonen doet overlopen. Al jaren zijn de onbetaalbaar hoge huizenprijzen en de grote contrasten tussen arm en rijk belangrijke thema’s in het publieke debat. Maar Londen bleef een coole wereldstad met een grote aantrekkingskracht. Gaat dit nu veranderen? Vorig jaar vertrokken er voor het eerst meer mensen uit Londen dan tijdens de economische crisis van 2008, en dat kwam vooral door het vertrek van jongeren. Het aantal dertigers dat uit Londen wegging, is in 2016 met 70% gestegen ten opzichte van vijf jaar geleden.
<q class="pull-left">Ik ga geen belasting betalen in een land dat mij het liefst ziet gaan.</q>In het westen van de stad, in de ietwat groezelige wijk Westham, bevindt zich de kunstgalerie ‘Shotgun Studios’. Hier ijsbeert Conrad Amstrong (28), want hij heeft er een expositie. Op de bank zit een meisje uit Italië met een biertje in haar hand. Conrad laat hier zijn schilderij zien met de titel Brexit. Het is vuurrood, gemaakt van gesmolten plastic en ziet er onheilspellend uit. Het doek is geïnspireerd op een vierhonderd jaar oud gedicht van John Donne: No man is an Island, over het Engelse gevoel van superioriteit, dat je kunt interpreteren als een soort voorspelling van de Brexit. ‘Die superioriteit van ons, dat is een eeuwenoud en hardnekkig probleem,’ lacht Conrad cynisch. Sinds de Brexit wil hij weg uit Londen en over een paar weken verhuist hij definitief naar Lissabon, waar hij een centrum wil opzetten voor creatievelingen zoals hijzelf. Al zijn vrienden gaan mee, vertelt hij.
‘Lid zijn van de EU voelde als ons geboorterecht,’ zegt Amstrong. ‘We zijn er tijdens het referendum gewoon veel te laks over geweest in onze Londense bubbel. Toen het EU-lidmaatschap in één keer van ons werd afgepakt, konden we het niet geloven. Ik voel me meer Europees dan Engels. We tolereerden de lage levensstandaard in Londen omdat we in de stad nog altijd een belofte zagen. En toen kwam de Brexit. Veel mensen hebben het er nu niet meer voor over. Er hangt een donkere sfeer. En hoewel ik hoop dat sommige mensen zullen blijven om te vechten voor de stad, is mijn energie op. Het is tijd om weg te gaan.’

Hoe steeds meer depressieve EU-burgers ‘zinkend schip’ Londen verlaten

<div class="lead">
Dit weekend gaat op het Nederlands Film Festival een portret in première van de vitale dokter Co (81), de wondenheler en vertrouwenspersoon van uitgeprocedeerde asielzoekers. Een gesprek met de maker, debutant Lysander Wiering.
</div>
Het is donker in Amsterdam. Op de fiets zit de 81-jarige Co van Melle. Hij is gemutst en draagt een bril. Zijn mobieltje gaat. &#8216;Je kunt iets niet bewegen? Waar zit die spier precies? Oké, ik kom wel even langs.&#8217; En onderweg is &#8216;ie: ‘Dokter Co.’
In de debuutfilm van regisseur en visueel antropoloog Lysander Wiering (30) wordt de gepensioneerde dokter Co gevolgd terwijl hij de wonden dept, armen verbindt en het eelt schraapt van de meest onzichtbare groep in Nederland: uitgeprocedeerde asielzoekers. Het is een kort, indringend portret van een ongelooflijk vitale oude arts, maar ook een confronterende blik in de hopeloze wereld van de jonge mannen die volgens Nederland geen recht meer hebben op een vangnet.
Wierings debuutfilm werd genomineerd voor beste nieuwkomer op het NFF. Ik spreek hem over Dokter Co en het maakproces van de documentaire.
Al jaren weten al je vrienden dat je een film aan het maken bent – en nu is hij af. 
‘Ja. Het is vreemd. Je vertelt drie jaar lang aan iedereen dat je een film maakt, maar je kunt nooit wat laten zien. En dan heb je wel dat mensen denken: &#8220;Oohjaa, die Lysander die maakt een film&#8230; in zijn HOOFD!” Dus het voelt fantastisch dat hij af is. En dan ook nog genomineerd als beste debuut, heel erg gaaf.’
Hoe heb je Dokter Co leren kennen? 
&#8216;Ik deed vrijwilligerswerk in een inloophuis voor dak- en thuislozen aan het Sarphatipark in Amsterdam. Een keer per week had dokter Co daar een spreekuur. Een oude man, met een lange zwarte jas die in de wind langs zijn fiets wapperde. Hij kwam altijd ’s avonds in het donker en vertrok ook altijd weer in het donker. Hij had altijd haast en was continu op doorreis naar een volgende afspraak.&#8217;
Waarom moest hij het onderwerp van je film worden? 
&#8216;Dokter Co draagt altijd een vergeeld patiëntendossier onder zijn arm. Het is een boekje met verhalen van de meest onzichtbare mensen van Amsterdam: de daklozen, de ongedocumenteerden, de ontheemden. Ik vond dat die verteld moesten worden. Ik vroeg of hij me in zijn wereld binnen wilde laten. Hij stemde toe. En de wereld die hij mij toen toonde, van die uitgeprocedeerde jongens, damn. Ik wist niet dat die in mijn eigen Amsterdamse achtertuin bestond.&#8217;
Ik ben een keer met je mee geweest naar de vluchttoren in Amsterdam-West, waar de groep uitgeprocedeerde jongens en mannen een tijdje verbleef. Ik was er enorm van geschrokken. Jij leek iedereen te kennen en ze gingen relaxed met je om. Hoe is je dat gelukt? 
&#8216;Door er heel veel uren te zitten, altijd met dokter Co mee te gaan en vooral door altijd ook weer terug te komen. Toen deze groep vluchtelingen uit de vluchtgarage in de Bijlmer werd gezet, was er even heel veel media-aandacht. Dan was er een week lang allerlei pers en vervolgens gingen ze weer weg en werden ze compleet vergeten. Daarna vertelden ze dat ik de enige was die ze nog mocht filmen, omdat ik bleef.
Wat voor docu is het geworden? 
&#8216;Het is een harde film geworden; ik heb niets gecensureerd. En dat vond ik soms wel moeilijk om voor mezelf te verantwoorden. Mensen zouden ook kunnen denken: &#8220;Zie je wel, die asielzoekers gedragen zich niet.&#8221; Ik wil geen negatief beeld bevestigen. Maar er werd ook gewoon veel gezopen en gevochten. Ik heb ervoor gekozen om dat te laten zien. Omdat dit de gevolgen kunnen zijn als je tweehonderd getraumatiseerde jongens bij elkaar in een leegstaande garage zet, zonder warm water en met nauwelijks elektriciteit.&#8217;
<figure id="post-367702 media-367702" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still03.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still03-320x180.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still03-640x360.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still03-1280x720.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still03-1920x1080.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>Still uit de documentaire.</figcaption></figure>
Je kunt dat gedrag ergens wel begrijpen? 
&#8216;Precies. Als je uit een oorlogsland komt en op deze manier wordt opgevangen, zonder hoop, dan is het logisch dat je met elkaar op de vuist gaat. Daar zou ik zelf niet anders in zijn. Er gaan ook dingen wel goed in de vluchtelingenopvang, maar deze jongens zijn het afvoerputje. Het zijn jonge jongens, alleenstaand, zonder familie, zij komen het laatst in aanmerking voor hulp.;
Wat betekent dokter Co voor hen? 
&#8216;Als dokter Co de jongens bezoekt gaat het vaak om simpele dingen, zoals een pleister plakken of een wond verschonen. Maar na tien minuten merk je al dat de gesprekken niet meer over het medische gaan, maar over veel persoonlijker dingen. Dokter Co is misschien wel de enige persoon die ze aanraakt, warmte geeft en menselijk contact biedt.&#8217;
Beseft hij dat zelf ook, dat hij meer is dan een dokter? 
&#8216;Ja dat denk ik wel, want hij is de hele dag met die jongens bezig. Hij is zeker ook streng voor ze. Hij zegt: &#8220;Als jullie hier willen blijven, moet je Nederlands leren.&#8221; Hij deelt kranten uit, geeft ze fietsen mee, leert ze banden plakken en probeert ze te leren hoe ze in Amsterdam kunnen overleven. De groep ziet hem als een vaderfiguur.&#8217;
<figure id="post-367704 media-367704" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still08.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still08-320x180.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still08-640x360.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still08-1280x720.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/DokterCo_Still08-1920x1080.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>Still uit de documentaire.</figcaption></figure>
Dokter Co is 81. Wat gebeurt er als hij doodgaat? 
&#8216;Die vraag heb ik nooit durven stellen, maar hij zal een enorm gat achterlaten. In de film zit ook een citaat, van een van de asielzoekers uit Togo. “U leeft nog 80 jaar. En daarna leeft u eeuwig in de sterren.”&#8217;
Wat drijft zo’n oude dokter om zijn leven hieraan te wijden? 
&#8216;Hij zegt, iedereen heeft een &#8220;taakje&#8221;. En dit is mijn &#8220;taakje&#8221;.&#8217;
Is dat alles? 
&#8216;Ja. Ik vind het wel frustrerend dat ik geen allesomvattend antwoord op die vraag heb gekregen. Hij stelt zichzelf die vraag ook niet, hij doet het gewoon. Dus ik kon het alleen maar laten zien. Wij als toeschouwers kunnen dat bijna niet geloven, dat deze enorme toewijding zomaar &#8220;een taakje&#8221; is. Steeds meer mensen hebben tegenwoordig de neiging om een soort &#8220;groots persoonlijk doel&#8221; voor zichzelf te kunnen verantwoorden. Anders voelen we ons niet belangrijk. Misschien is dat wat we nog het meest van dokter Co kunnen leren, dat mensen in nood helpen geen motief behoeft.&#8217;
Jouw achtergrond is in de visuele antropologie, hoe heeft dat invloed op jou als filmmaker? 
&#8216;Ik gebruik de klassieke antropologische methode van ergens langer blijven en van binnenuit een verhaal vertellen. Dat doe ik het liefst zonder grote crew om me heen om het menselijk contact zo min mogelijk te beïnvloeden. Het interessantst vind ik om de rafelranden van de samenleving, dat grijze gebied, in al zijn kleuren en smaken te laten zien. Het brengt me naar avontuurlijke plekken buiten het oog van de maatschappij. Je komt er de grote maatschappelijke fouten tegen en het houdt ons een spiegel voor.&#8217;
Wat vond dokter Co van de film? 
&#8216;Ik was best wat gespannen om de reactie van dokter Co. Misschien hoopte hij dat ik een lief beeld zou schetsen van de vluchtelingen. Maar hij vond het juist goed dat het zo realistisch is geworden en dat we juist ook de pijn en het leed zien.&#8217;
De draaiperiode is voorbij. De film is af. Hoe is het nu met de groep uitgeprocedeerde jongens en met dokter Co? 
&#8216;Tja, de groep uitgeprocedeerde jongens moeten nog steeds elke paar maanden verkassen en iets nieuws kraken, dat houdt niet op. De sfeer onderling is inmiddels wel een stuk beter, ze zijn meer aan elkaar gewend en een paar echte herrieschoppers zijn vertrokken. En dokter Co fietst nog steeds iedere dag van hot naar her om anderen te helpen. Er is zelfs <a href="https://petities.nl/petitions/de-co-van-melle-brug?locale=nl" target="_blank">een petitie gestart</a> om de fietsbrug over het IJ naar hem te vernoemen.&#8217;
 Wat kunnen we van je volgende project verwachten? 
&#8216;Ik ben bezig met een verhaal dat ik in Italië ben tegengekomen, tijdens een reis naar Napels. Het gaat over Gina en Lina van 70 en 72, geboren als man, maar al van jongs af aan gaan ze allebei door het leven als vrouw. Ze hebben een wondermiddel ontdekt voor de eeuwige jeugd dat ze stiekem verkopen. Net als dat ik bij dokter Co had, voel ik nu ook weer: hier zit een verhaal.&#8217;
<div class="info-box-shadow">
Dokter Co is een <a href="http://www.campus.cobofonds.nl/" target="_blank">TeleDoc Campus Film</a> en zal in première gaan op het <a href="https://www.filmfestival.nl/publiek/" target="_blank">NFF 2017</a> in Utrecht op 23 september. Verder is hij op het NFF te zien op 24 en 26 september. 
Op tv wordt Dokter Co uitgezonden door de EO op zondag 10 december.
</div>

Deze dokter Co helpt de uitgeprocedeerden in Amsterdam

<div class="lead">
In de televisieserie De neven van Eus geeft schrijver Özcan Akyol een onthullend beeld van een steeds autoritairder Turkije, gezien door de ogen van zijn uitgebreide familie. &#8216;Ik voel me niet veilig genoeg om naar Turkije terug te gaan.&#8217;
</div>
Het is een stralende lentedag als in het Ketelhuis in Amsterdam smaakmakers uit de Nederlandse media zich verzamelen. Ah, Sylvia Witteman. En vanzelfsprekend is daar Mai Spijkers, Akyols uitgever. Ook hoofdredacteur van het Algemeen Dagblad Hans Nijenhuis en de baas van de NTR Carel Kuyl zijn er. Het is wel duidelijk, Özcan Akyol (33) heeft niet alleen heel veel familieleden, maar ook veel vrienden. De schrijver van de succesboeken Eus enTuris zit licht gespannen in de zaal naast zijn geliefde, maar neemt dan het applaus glimlachend in ontvangst. 
Akyol was de afgelopen maanden regelmatig daar waar het vuur oplaaide: hij was in Turkije toen in Nederland de rel losbrak rond de Turkse minister die het land uit moest en hij was erbij toen in Turkije de spanningen opliepen rond het referendum. Al die gebeurtenissen spelen op de achtergrond een rol als hij zijn familieleden bezoekt voor de nieuwe serie.
Het verhaal begint heel persoonlijk, in de eerste aflevering die we op die zonnige middag te zien krijgen, gaat Özcan terug naar het afgelegen bergdorp Yesilalan, waar zijn vader vandaan komt. Dat levert meteen ontroerende beelden op van tandeloze tantes die hun neefje, die ze alleen als baby hebben gezien tegen hun enorme boezems drukken.
De analfabete vader van Akyol werd in de jaren zeventig geronseld en kwam in Deventer terecht als gastarbeider. Wie Akyols werk heeft gelezen, weet dat hij niet veel op heeft met zijn drinkende vader, een huistiran, die altijd allerlei smoezen had om maar geen Nederlands te leren en die niet verder wilde komen in het leven. Een vader ook, die nauwelijks interesse toont in het succes dat zijn zoon na veel omzwervingen inclusief een verblijf in de gevangenis nu heeft.
Het contrast met zijn neven en nichten in Turkije had niet groter kunnen zijn. Het dorpshoofd, de schrijver, de kapper, de chirurg, de ondernemer; allemaal halen ze hem binnen als een verloren zoon, als de man die het heeft gemaakt in het verre Nederland. In vijf afleveringen leiden deze ontmoetingen ons, van binnenuit, door het vrijwel verlaten, alleen nog door bejaarden bewoonde geboortedorp van Akyols vader, het conservatieve Kayseri en door het toeristische Antalya en Istanbul. Maar alleen maar hartelijk en gezellig is het nou ook weer niet. In De Neven van Eus laat Akyol door de ogen van zijn familie, een problematisch, verscheurd en gevaarlijk Turkije zien.
Na de screening moeten we nog een half uurtje wachten, – Akyol moet nog even &#8216;een rondje maken&#8217; – maar dan gaan we zitten voor een gesprek. 

In de eerste aflevering ontmoeten we je oom, die wel van een drankje houdt. Je familieleden zijn Alevieten, en gaan niet zoals de soennieten naar de moskee. Valt het dan ondanks de opkomst van Erdogan wel mee met dat conservatieve Turkije? 
‘Het homogene beeld dat veel Nederlanders hebben van Turkije klopt niet. Er zijn enorme tegenstellingen; binnen steden, maar ook tussen steden. In Antalya stemde bijna iedereen tegen het nieuwe presidentiële systeem. En die mensen balen dat Erdogan aan de macht is, ook omdat het negatieve gevolgen heeft voor het toerisme. In Centraal-Anatolië zijn de mensen daarentegen juist conservatief, de stad Kayseri is bijna helemaal pro-Erdogan. In het dorp van mijn vader hebben ze nog modderwegen, moesten ze asfalt zelf betalen, terwijl de regering Erdogan in soennitische gemeenten wel nieuwe wegen aanlegt. In Kayseri wordt er veel gebouwd, ik bezocht een aannemer die mij trots rondleidde langs al zijn huizen. Maar het viel me op dat er geen zwembaden werden gebouwd, terwijl je in Antalya bijna niet meetelt zonder. Dus ik vroeg: “Waarom bouw je die in Kayseri niet?” Nadat de camera uit stond antwoordde hij dat als je daar in zwembroek of badpak wordt gezien, er stenen naar je worden gegooid.’
Hoe was het om te draaien in Turkije, waar de spanningen zo ongelofelijk oplopen? 
‘Op een plein in Kayseri ging het echt mis. Daar werden we belaagd door boze mannen die vonden dat wij uit Nederland daar niks te zoeken hadden. Het was net na de rel in Rotterdam en ik maakte aan de lijve mee dat de anti-Europese sentimenten sterker werden. We werden ontzet door de politie en we moesten maken dat we wegkwamen. Vanaf dat moment zijn we ook alleen nog maar met politiebegeleiding op pad gegaan.’
Politiebegeleiding? Of hielden ze je in de gaten? 
‘De scheidslijn tussen beveiliging en spionage was dun, ik werd constant achterna gezeten door mensen die mij wilden controleren. De gewone politie ging mee voor de beveiliging, maar tegelijkertijd was er vaak een busje met “stille agenten” die ons afluisterden en filmden.’
Bij het referendum in april stemde een krappe meerderheid voor Erdogan. Veel van je familieleden zien niets in hem, uit wie bestaat het verzet? 
‘Dat zijn vooral de hoogopgeleide, jonge mensen in de stad, zoals mijn nichtje Bervin in Ankara die advocaat wil worden. Advocaat? In een land waar rechters worden weggestuurd als ze een verkeerde politieke kleur hebben? Een land waar mensen nog voor een proces worden opgesloten? “Wat moet ik dan doen”, zei ze. “Opgeven en vluchten? Als mijn generatie niet ageert tegen wat hier gebeurt dan is het land pas echt verloren.” Dat vond ik dapper van haar.’
In de serie zitten ongemakkelijke scenes, in het Atatürk museum in Sivas zet je een gids in het voor het blok met een lastige vraag over Erdogan. 
‘Die gids zei na enige aarzeling dat Atatürk, de grondlegger van het moderne Turkije, niet blij zou zijn met Erdogan. Het is dus niet zo dat je helemaal niets meer kunt zeggen in Turkije. Maar ik denk tegelijkertijd ook dat als de verkeerde mensen dit zullen zien, en dan bedoel ik handlangers van Erdogan, iemand met zo’n uitspraak wel in de de problemen kan komen. We hebben alle mensen die in de serie voorkomen verteld wat de gevolgen kunnen zijn en iedereen heeft ingestemd met de uitzending.’
Turkije wordt onder Erdogan steeds meer een autoritair geregeerd land. Hoe gaat dit verder? 
‘Hoe meer het nu richting die enge dictatuur gaat, hoe groter ook het verzet van de negenenveertig procent zal worden die tegen heeft gestemd bij het referendum. In de serie zul je ook zien wat er allemaal gebeurt aan verzet. In Istanbul stonden duizenden mensen te protesteren. Dat wordt dan wel snel de kop ingedrukt, maar het is er wel.’ 
Ben je ondanks alles na het maken van deze serie optimistisch over de toekomst van Turkije? 
‘De grondbeginselen van Atatürk zijn nog steeds zo stevig verankerd dat de burgers niet willen dat die zomaar opzij geschoven worden. Mijn oom zei: ‘De Sharia past helemaal niet bij Turkije.’ We moeten ook niet vergeten dat het hele kustgebied van Turkije bij het referendum “tegen” heeft gestemd. Die mensen hebben vanwege het toerisme helemaal geen belang bij een dictatuur. Ik voorspel nog eerder een burgeroorlog, dan dat mensen zich zullen neerleggen aan een autoritair regime.’
Ben je van plan binnenkort opnieuw naar Turkije te gaan? 
&#8216;Wat we hebben gemaakt, wordt daar door de autoriteiten bekeken en ik weet niet hoe ze dat gaan beoordelen. Het zou kunnen dat, ondanks het feit dat het integer en zuiver is gemaakt, ze daar anders over denken. Het is een persoonlijk document geworden, geen politiek pamflet, toch voel me niet veilig genoeg om naar Turkije te gaan.&#8217;
Wat kunnen de gevolgen zijn voor je familie?  
&#8216;Er waren juist vanwege de mogelijke gevolgen een heel aantal familieleden die niet mee wilden doen. Zij die dat wel deden, hebben we af en toe tegen zichzelf in bescherming genomen, door bepaalde scènes niet te gebruiken.&#8217;
<div class="info-box">
Vanaf aanstaande zondag 28/5 vijf weken lang om acht uur is de serie &#8216;De neven van Eus&#8217; te zijn op NPO2. 
</div>