Geweigerd op de universiteit

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Oratie
Toen Thomas Vaessens De revanche van de roman publiceerde, gaf hij daarmee zijn visitekaartje af als hoogleraar in de moderne Nederlandse letterkunde. In zijn boek hield hij een pleidooi voor onderzoek naar een nieuwe trend in de literatuur, namelijk naar romans waarin wordt gereageerd op de politieke actualiteit. De schrijvers van deze zogeheten laatpostmoderne romans, zo luidt Vaessens&#8217; stelling, proberen een rol te spelen als publieke intellectuelen en een brug te slaan tussen literatuur en lezers. Een vergelijkbare opvatting blijkt Odile Heynders te huldigen, getuige de oratie die zij onlangs hield voor de Universiteit van Tilburg onder de titel Voices of Europe. Literary Writers as Public Intellectuals.
Ook deze kersverse hoogleraar in de vergelijkende literatuurwetenschap heeft zich als doel gesteld literatuur van auteurs te onderzoeken die als publieke intellectuelen het debat met hun publiek aangaan, met name over Europa. Volgens haar dient de aandacht echter niet alleen uit te gaan naar de auteur als publieke intellectueel, dus naar diens politieke standpunten, maar vooral ook naar de wijze waarop deze daaraan vormgeeft. Aan de hand van diverse voorbeelden laat zij zien dat auteurs die als publieke intellectuelen naar voren treden, zoals Désanne van Brederode, Herman Franke en David Van Reybrouck, zich bedienen van zulke uiteenlopende vormen als de gesproken column, de ingezonden brief en het pamflet, en dat anderen meer hun verbeeldingskracht inzetten en hun ideeën over de samenleving vormgeven in een kort verhaal.
De kritiek die Vaessens moest incasseren omdat in zijn onderzoek meer op autonomie ingestelde auteurs, zoals W.F. Hermans, buiten de boot vallen, heeft Heynders proberen te ondervangen. Zij wenst rekening houden met de verschillende standpunten die allerlei auteurs innemen, met de tekstsoorten die zij gebruiken en de diverse stijlen waarvan zij zich bedienen, met hun rol als publiek intellectueel en met de reacties van hun publiek. Heynders heeft zich voorgenomen alle door haar onderzochte en nog te onderzoeken casussen onder te brengen in een model. De belangrijkste categorieën daarvan worden gevormd door &#8216;schrijvers&#8217;, die hun commentaar op de werkelijkheid op een tamelijk directe wijze leveren, en &#8216;romanciers&#8217;, die zich van allerlei fictieve vormen bedienen. Bij beide wordt verder gekeken naar de mate van explicietheid van de politieke beweringen.
Auteurs zullen vervolgens onderling met elkaar worden vergeleken, zoals op het punt van in- en uitsluiting. Waar deze classificatie op moet uitlopen, is mij niet duidelijk. Zoals mij ook niet duidelijk is op basis waarvan en hoe auteurs en politieke onderwerpen zullen worden geselecteerd en afgebakend. Ik had ook graag geweten met behulp van welke wetenschappelijke methode het onderzoek wordt verricht. In haar dankwoord zegt Heynders haar leerstoel te zien als een continuering van onder andere het werk van de in 2007 overleden Tilburgse hoogleraar Hugo Verdaasdonk. Maar hoe diens empirisch sociologische instrumentarium is te gebruiken voor het hier voorgestelde onderzoek blijft toch een raadsel.
Wie de visitekaartjes van nieuwe hoogleraren in de literatuurwetenschap naast elkaar legt, kan niet anders dan tot de conclusie komen dat niet de methodologische uitgangspunten van het wetenschappelijk onderzoek de hoogste prioriteit hebben, maar het object van onderzoek.
Odile Heynders
Voices of Europe. Literary Writers as Public Intellectuals
Inaugurele rede Universiteit van Tilburg

Klaus Beekman

Een schrijver is geen romancier

Roman
Net als eerder werk heeft Herman Brusselmans Kaloemmerkes in de zep, Oost-Vlaams voor kikkervisjes in de goot, langs simpele lijnen opgebouwd. Een bijna tweeënvijftigjarige Vlaamse schrijver, Herman Brusselmans geheten, laat zich door een jong meisje dat hij in een café heeft ontmoet naar Nederland rijden om daar in een provincieplaats een lezing over zijn werk te houden. Op de terugweg wordt het meisje, dat bij een overval op een benzinestation probeert te vluchten, gedood. Een verhaal met een kop en een staart en ook nog eens een soort raamvertelling. Want de schrijver in het boek dist het ene na het andere verhaal op en het eigenlijke verhaal van de schrijver die op weg is naar een literaire bijeenkomst wordt door de uitweidingen overwoekerd.
Het ongelimiteerd aaneenrijgen van verhalen is kenmerkend voor Brusselmans&#8217; vertelwijze. De lezer heeft geen notie welke kant een verhaal op zal gaan en alle verhalen zijn op associatieve wijze met elkaar verbonden. Een jaartal, een naam, eigenlijk alles kan aanleiding zijn om een nieuw verhaal te beginnen. De vele verhalen hebben nu eens het karakter van een (quasi-) autobiografische ervaring, dan weer dat van een mop of een kritisch geladen anekdote. Ze zijn bepaald niet altijd even sterk; de schrijver blijft nogal eens steken in flauwe woord- en naamgrappen. Maar hij lijkt daar niet mee te zitten. Net zomin als met de onvriendelijke opmerkingen aan het adres van vrouwen, kleurlingen en homoseksuelen, die ook in Muggepuut (2007) al rijk voorhanden waren. Die worden in dit boek overigens wel dusdanig nadrukkelijk en vaak gepresenteerd dat hij daarvan tegelijkertijd afstand lijkt te nemen. Dit geldt in het algemeen voor de rechtse taal die in het boek wordt uitgeslagen en die niet zelden in clichématige bewoordingen is vastgelegd, zoals het welbekende &#8216;vroeger was het beter dan nu&#8217; of blondines zijn &#8216;zo dom als een krop sla&#8217;.
Hoewel de hoofdpersoon zichzelf bij herhaling bescheiden noemt, is hij eerder het tegenovergestelde. Hij komt over als een superheld, iemand die boven de partijen staat, een man voor wie alle vrouwen vallen. In alles toont hij zich buitengewoon zelfverzekerd. Zo ook bij het schrijven van een slechte roman. Want dat is het doel dat hij zich heeft gesteld: &#8216;Waarom zou ik niet eens een slecht boek schrijven?&#8217; mijmert hij. &#8216;Dat heb ik nog nooit gedaan. Het moet allicht een enorme kick geven om met een verschrikkelijke lor op de proppen te komen en het bloed van alle recensenten te laten koken. Hoewel, je zult zien, net dát boek prijzen ze de hemel in. Ze hebben nu eenmaal geen verstand van literatuur. Lezers ook niet. Alleen schrijvers hebben verstand van literatuur. En van die schrijvers heb ik het meest verstand van literatuur.&#8217;
Dat slechte boek, zegt de hoofdpersoon tegen iemand, zou wel eens kunnen beginnen met de zin: &#8216;Ze was het zesde mooiste meisje dat ik ooit had gezien, na Tania de Metsenaere, Sandy Tura, Siska Schoeters, Agnetha van ABBA in de jaren zeventig en Miss België 2009 Zeynep Sever&#8217;. Het is precies die zin waarmee Kaloemmerkes in de zep begint. En na te hebben opgemerkt: &#8216;Wat het goed doet in een slecht boek is een droomsequentie&#8217;, volgt prompt de beschrijving van een reeks dromen.
Brusselmans, de schrijver van de roman, ironiseert het schrijverschap van alle kanten: dat van hemzelf, maar ook van anderen, zoals van Grunberg, Nooteboom en Kluun. Hij laat hun werk door zijn hoofdpersoon niet integraal afwijzen, maar deze relativeert het belang er ogenschijnlijk wel van, bijvoorbeeld door het met verschijnselen uit de zogeheten lagere cultuur te vergelijken. Zo meent hij: &#8216;De teksten van Thomas Rosenboom hebben een grote invloed gehad op bepaalde lagen van de Nederlandse bevolking, maar niet zo&#8217;n grote invloed als de teksten van The Cats.&#8217; Dat is spijtig voor Rosenboom, want Brusselmans heeft de Volendamse band hoog zitten.
Voor Brusselmans is literatuur een bron van vermaak. Hij hoort tot een generatie van auteurs die de muren tussen hoge en lage cultuur heeft geslecht en die de ironie tot uitgangspunt heeft gemaakt. Door die ironie is hij ongrijpbaar geworden. Waar even iets van een gemeende opvatting of van engagement lijkt op te duiken, wordt dit meteen weer de kop ingedrukt: &#8216;Dieren doen elkaar de das om, mensen zijn niet lief voor elkaar en de ijskappen smelten. We hebben iemand nodig als Richard Nixon om alles weer in goede banen te leiden.&#8217; Met spot kijkt hij eveneens naar de literaire markt. Wat is een geschikte titel voor een volgend boek, vraagt de schrijver in de roman zich permanent af. Er worden tientallen titels gesuggereerd: &#8216;De kutrotonde&#8217;, &#8216;Geen Boek&#8217;, &#8216;Geen Idee&#8217;.
De literaire markt vraagt behalve om een pakkende titel om snelheid, een hoog productieschema, om literaire optredens en om eenvoud. Brusselmans voldoet aan al die eisen en heeft bij wijze van persoonlijk handschrift een soort literatuur gecreëerd die goed in onze zapcultuur past, een literatuur waarbij het ene verhaal het andere razendsnel opvolgt, wat soms iets leuks of interessants oplevert, soms ook niet, maar daar hebben zijn lezers blijkbaar geen problemen mee. Hij is erin geslaagd een niche te creëren waar gelijkgezinden op hem kunnen afstemmen. De vraag of het om een slecht boek gaat of niet speelt daarbij geen enkele rol. Als het maar onderhoudend is, en dat is Kaloemmerkes in de zep.
Herman Brusselmans Kaloemmerkes in de zep Prometheus, 179 p., € 17,95

Een schrijver is geen romancier

Een slecht boek