De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

De democratie zoals we die kennen is in gevaar. Dat concludeerden politici, journalisten en professoren tijdens het Athens Democracy Forum. Op het nieuwe Davos voor democratie spraken ze over terrorisme, ongelijkheid, migratie en populisme.
Een warme bries waait door de open zuilengalerij van het meer dan tweeduizend jaar oude Stoa van Attalus aan de voet van de Akropolis. Op de tafeltjes ritselen de pagina’s van de International New York Times in de wind. &#8216;Het is moeilijk om iets anders dan rust en kalmte te voelen in deze omgeving, maar er is meer dan genoeg om ons zorgen te maken,&#8217; waarschuwt Roger Cohen, columnist van The New York Times.
The New York Times organiseert jaarlijks het Athens Democracy Forum en dat is in sneltempo uitgegroeid tot het hart van het internationaal democratisch debat. Toen het forum vier jaar geleden begon met één debat in een zaaltje in Athene, was het bedoeld als een feest voor de democratie. Ondertussen is de sfeer omgeslagen. Bijna alle sprekers delen een verontrustende conclusie: de democratie zoals we die kennen is in gevaar. Migratie, groeiende ongelijkheid, terreur en extremisme doen de rechtsstaat op haar grondvesten daveren. &#8216;Dit congres is uitgemond in een angstige herontdekking van wat democratie eigenlijk is,&#8217; zegt Cohen. &#8216;Steeds meer mensen voelen zich bedrogen door een systeem waarop ze geen invloed meer hebben.&#8217;
<q class="pull-right">Het zijn dezelfde pilaren die 2500 jaar geleden hun schaduwen wierpen op het gezicht van Aristoteles en de bedenkers van de democratie.</q>
<h5>Bakermat</h5>
Aan symboliek ontbreekt het niet tijdens het Atheense forum. Archeologische sites en een prachtige antieke bibliotheek worden ervoor opengesteld. Het zijn dezelfde pilaren die 2500 jaar geleden hun schaduwen wierpen op het gezicht van Aristoteles en de bedenkers van de democratie. De boodschap is duidelijk: het democratisch debat keert terug naar haar bakermat. Alle pracht en praal is betaald door een waslijst aan commerciële sponsors en een 40-tal mensen die de entreeprijs van 1650 euro konden ophoesten.
Op het forum barst het van de wereldberoemde politici. Het congres wordt geopend door de Griekse president en Ban Ki-moon, secretaris-generaal van de Verenigde Naties. Tussen de debatten door gaan oud-premiers Mario Monti (Italië) en Lucas Papademos (Griekenland) op zoek naar een koffie. In een hoekje staat Nobelprijswinnaar Economie, Paul Krugman, te praten met Yanis Varoufakis. De panels worden gevuld met topjournalisten en professoren zoals Christiane Amanpour van CNN. Zelfs Edward Snowden maakt een verschijning in een live-interview vanuit Moskou.
<div class="figure--right">
<figure id="post-338797 media-338797" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/09/NYTADF_JDB_TCJ-8.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/09/NYTADF_JDB_TCJ-8-320x480.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/09/NYTADF_JDB_TCJ-8-640x960.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/09/NYTADF_JDB_TCJ-8-1280x1920.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/09/NYTADF_JDB_TCJ-8-1920x2880.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>Kenneth Roth van Human Rights Watch, winnaar van de Atheense prijs voor democratie. Foto: Johannes De Bruycker</figcaption></figure>
</div>
De meeste aanwezigen kunnen het goed met elkaar vinden, de grote boeman in ieder panelgesprek is &#8216;de demagoog&#8217;. De sprekers verzetten zich met man en macht tegen de autoritaire retoriek van politici als Victor Orbán, Nigel Farage en Donald Trump. De Amerikaanse ambassadrice voor Hongarije ontleedt haarfijn hoe Orbán een doctrine heeft ontwikkeld voor &#8216;illiberale democratie&#8217;, zoals hij het zelf noemt. &#8216;Dat model: eerst de media en vervolgens de rechterlijke macht ontmantelen, wordt nu overgenomen in Polen en andere landen kijken verlekkerd toe.&#8217;
Ook in West-Europa zijn extreemrechtse politici zoals Geert Wilders en Marine Le Pen aan een opmars bezig. Zij zijn niet uitgenodigd op het forum. &#8216;Al zou het interessant zijn om naar hen te luisteren zodat we ons kunnen wapenen tegen hun verhaal,&#8217; zegt Kenneth Roth, het hoofd van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch. Hij is de winnaar van de Atheense prijs voor democratie, die dit jaar voor het eerst wordt uitgereikt op het forum. &#8216;Ze slaan munt uit de aanslepende economische crisis en de uitdagingen met migratie.&#8217;
<q class="pull-left">Een deel van de bevolking heeft een afkeer voor de elite, waar veel aanwezigen van dit congres toe behoren.</q>
Er is geen plaats waar die uitdagingen tastbaarder zijn dan in Athene. Zowel Syrische vluchtelingen als dakloze Grieken zijn deel gaan uitmaken van het straatbeeld. Juist hier in Griekenland is &#8216;democratie&#8217; de laatste jaren een beladen woord geworden. Het land heeft haar economisch beleid grotendeels uit handen moeten geven aan de Trojka en heeft zelf maar heel weinig te zeggen over de aanpak van de economische en vluchtelingencrisis.
<h5>Elite</h5>
Op donderdagavond, na de uitreiking van de prijs aan Kenneth Roth, verzamelen alle vierhonderd aanwezigen zich in de Romeinse Agora voor een concert. Mannen in maatpakken en vrouwen in fonkelende avondkledij strijken neer tussen de beschadigde triomfbogen en onthoofde marmeren standbeelden. Het contrast met de rest van de Athene is groot. De Agora is afgeschermd met hekkens, waarachter Griekse obers toeristen bedienen voor hongerlonen van 30 euro per dag en Pakistaanse migranten opdringerig rozen en wierook proberen te verkopen.
&#8216;Een deel van de bevolking heeft een afkeer voor de elite, waar veel aanwezigen van dit congres toe behoren,&#8217; Cohen houdt het forum een spiegel voor. &#8216;Democratie moet werken. Niet alleen voor de rijken maar ook voor de kwetsbaren. Er zijn verliezers. Echte verliezers. Zij die niet profiteren van open grenzen, zij die hun baan zien verhuizen, zij die werkend arm blijven.&#8217;
<q class="pull-right">Snapt u dan niet dat dit precies is waarom jonge mensen cynisch zijn over politiek?</q>
De sprekers kennen elkaar goed en het ontbreekt soms aan vuurwerk tijdens de debatten. De gemoederen verhitten pas als de Griekse EU-commissaris voor Migratie, Dimitris Avramopoulos, het woord neemt. Wanneer hij zegt dat de vluchtelingencrisis wel eens het einde voor de EU kan betekenen, gaat er een kleine schok door het publiek. Avramopoulos verdedigt daarna de deal met Turkije. &#8216;Ik heb Erdogan vorige week gesproken, Turkije voldoet aan meer dan de helft van de toetredingsvoorwaarden voor de EU.&#8217;
Een man uit het publiek kan het niet langer kan aanhoren. &#8216;Snapt u dan niet dat dit precies is waarom jonge mensen cynisch zijn over politiek?&#8217; roept hij. &#8216;Turkije glijdt af naar een dictatoriaal regime en u spreekt over meer dan de helft van de toetredingsvoorwaarden.&#8217; Avramopoulos laat het niet zomaar over zich heen gaan. &#8216;Vorige week arriveerden er veertig vluchtelingen op de Griekse eilanden. Vorig jaar waren dat er 10.000 in een week. Als we de deal stopzetten, zijn het er volgende maand 100.000. Is dat wat je wil?&#8217; antwoordt de EU-commissaris driftig.
Kenneth Roth hoopt dat gematigde politici zich niet laten meeslepen door de angst. &#8216;Er moeten echte antwoorden komen op de concrete problemen die populisten aankaarten, zonder hun frontale aanval op onze democratie toe te laten,&#8217; zegt Roth. Hij vraagt de aanwezige politici om hun hoofd niet in het zand te steken. &#8216;Sommigen hopen dat de haat gewoon overwaait en dat stilte het debat kan winnen.&#8217;

Kasper Goethals

Coen van de Ven

De groten der aarde maken zich zorgen over de democratie

<div class="lead">Terwijl Britse en Russische supporters elkaar op het EK in Frankrijk in de pan hakken, schieten Bosniaks en Serviërs in Srebrenica, waar 21 jaar geleden meer dan acht-duizend mannen de dood vonden, nu op hetzelfde doel. ‘FK Guber is een model voor de stad en de gehele Bosnische samenleving,’ zegt de imam van Srebrenica.</div>
&#8216;Happy&#8217; van Pharrell Williams schalt over de grasmat van FK Guber aan de rand van Srebrenica. Vanuit beboste heuvels kijken witte grafzerken neer op het oude veldje waar een nieuwe generatie Bosniakken en Serviërs trots zij aan zij staat. De UEFA-hesjes van de ballenjongens met ‘respect’ op de rug lijken nog nooit zo op hun plaats geweest.
In de dertigste minuut scoort de veelbelovende negentienjarige spits Sadik Hasanovic voor Guber. Vlak voor de rust dribbelt hij twee verdedigers van FK Birac voorbij en scoort opnieuw. In de 59ste minuut maakt een ploeggenoot het af. Het wordt 3-0. 
Het was deze wedstrijd die het team een jaar geleden bijna het kampioenschap én promotie opleverde. Afgelopen maand stonden ze opnieuw aan de top van het klassement. Wat vorig jaar net niet lukte, gebeurde dit keer wel: het multiculturele team van coach Emir Bektic werd kampioen en promoveert nu naar de eerste divisie van de Bosnische deelstaat Republika Srpska, die wordt gezien als de tweede divisie van het land. Het is een grootse prestatie voor een kleine club in een wantrouwige gemeenschap vol oorlogsleed.
<h5>Overal kogelgaten</h5>
FK Guber werd opgericht in 1924 door een Bosniak en een Serviër en kwam tot een abrupt einde in 1992. Nationalisme trok als een gif door Joegoslavië en zette buren tegen elkaar op. Voor een voetbalploeg waar vreedzaam werd samengespeeld was geen ruimte meer. Terwijl de VN in 1993 een safe zone optrokken rond de stad, raakte het veld met onkruid overwoekerd.
Drie maanden voor het einde van de oorlog, op 11 juli 1995, gebeurde er iets wat de internationale gemeenschap twintig jaar later nog steeds met schaamte vervult: onder toezicht van Nederlandse VN-soldaten werden duizenden moslimmannen en jongens van de vrouwen gescheiden. Ze werden weggeleid en vermoord door het Bosnisch-Servische leger in bossen en fabrieken in de omgeving. De massaslachting van meer dan achtduizend moslims ging de geschiedenis in als de eerste en laatste Europese genocide sinds de Tweede Wereldoorlog.
De stad lag in puin, de moslims waren vermoord of gevlucht. Alleen orthodox christelijke Serviërs bleven over. Er werd niet meer gevoetbald, er was geen FK Guber meer.
Pas in 2002 keerden de eerste moslims terug. Damir Pestalic, de hoofdimam, herinnert het zich nog goed. ‘Ik kwam terug in 2003 en werd genegeerd door de Serviërs. Sommigen van hen waren oorlogsmisdadigers die nog vrij rondliepen.’ Dat in combinatie met een verwoeste stad maakte het moeilijk om een bestaan op te bouwen. ‘Er waren geen winkels, er was geen straatverlichting. Overal stonden gebombardeerde huizen. Overal zaten kogelgaten.’
<figure id="post-331284 media-331284" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/TCJ_SREBRENICA-2016-4_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/TCJ_SREBRENICA-2016-4_preview-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/TCJ_SREBRENICA-2016-4_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/TCJ_SREBRENICA-2016-4_preview-1280x853.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Foto: Johannes de Bruycker.</figcaption></figure>
Na de terugkeer van de moslimbevolking investeerde de internationale gemeenschap in verzoeningsprojecten. De littekens bleken echter nog veel te vers om samen te voetballen. ‘De Servische jongens speelden op de ene helft van het veld, de Bosniakken op de andere,’ herinnert Pestalic zich. ‘De middellijn was een symbool voor de diepe verdeeldheid en het wantrouwen in de stad.’
Maar wie lang genoeg naast elkaar speelt, begint minder op de kleine verschillen te letten. In 2004 volgden gesprekken om de club nieuw leven in te blazen met geld van buitenaf. Dragana Jovanovic, directrice van het lokale tv-station Prijatelji Srebrenice, was erbij: ‘De gesprekken waren niet altijd makkelijk, maar de club is uitgegroeid tot een van de succesverhalen van de stad.’
<q class="pull-left">Als ze het stadion binnenkomen, laten ze onderlinge verschillen achter bij de poort</q>
Met geld van de Nederlandse overheid werd de vooroorlogse trots van Srebrenica nieuw leven ingeblazen. De kapotte muren werden beschilderd met positieve leuzen als ‘Cross Cultures’ en kleurrijke afbeeldingen van Wesley Sneijder en Xavi Alonso. Vragen naar de etnische samenstelling van het team is zinloos. Coach Bektic weigert te vertellen hoe de verhoudingen in zijn ploeg zijn. ‘We dragen hier dezelfde shirts en hebben hetzelfde doel. De verschillen maken niet uit. Om te winnen, moet iedereen naar elkaar passen.’ In de succesjaren van FK Guber, vlak voor de oorlog, bestond Srebrenica nog voor driekwart uit moslims. Door de genocide werd dat gereduceerd tot nul. De burgemeester zegt dat de verhouding in zijn stad nu ongeveer fifty-fifty is, al ontbreken officiële cijfers. Dat ligt politiek gevoelig.
<h5>Lokale iconen</h5>
‘De laatste aan de overkant is een ezel!’ Bektic doet een poging zijn gezicht in de plooi te houden terwijl hij zijn spelers aanspoort harder te lopen, maar ze zien aan de kraaienpootjes rond zijn ogen dat ze zich niet hoeven te haasten. ‘Soms moet je je spelers tot het uiterste drijven, maar soms juist niet. Bijna al mijn spelers hebben een fulltimebaan of zitten nog op school. Het is dan soms beter ze naar huis te sturen om een paar uur te slapen dan ze te laten trainen.’ Verdediger Njegos Ilic (23), een van de beste spelers van de ploeg, lijkt de woorden van zijn trainer kracht bij te willen zetten en wrijft de slaap uit zijn ogen. ‘Ilic werkt in de mijnen van Srebrenica,’ vertelt zijn coach. ‘Hij staat elke ochtend om vijf uur op. Eigenlijk zou hij in de eerste klasse van Bosnië-Herzegovina kunnen spelen, maar hij is vaak al doodmoe voor de training begint.’
Middenvelder Ilic is een moslim en zijn veelbelovende teamgenoot Hasanovic is christen. Hun ouders zijn trots op hen en hun vrienden vinden het cool. ‘Ze zijn populair in de regio, iedereen kent de jongens,’ zegt coach Bektic trots. Toch zien ze veel vrienden uit de omgeving vertrekken. ‘Er zijn te weinig banen,’ weet Jovanovic, ‘jongeren trekken weg op zoek naar een betere toekomst in grote steden als Banja Luka of Sarajevo.’
Volgens Bektic draagt voetbal daaraan bij: ‘Ze gaan op zomerkampen en zien zo steden in het hele land. Ze vinden allemaal wel werk; sommigen stoten door in voetbal en anderen daarbuiten. Ze zijn allemaal geliefd.’
De ochtend na de wedstrijd willen een paar spelers naar Bratunac rijden, een Servisch-Bosnisch stadje tien kilometer verderop, waar voor jongeren veel meer te doen is. Er is een probleem: de auto van de keeper hapert. Ze zullen moeten duwen. Er wordt theatraal gevloekt en tegen de auto geschopt. Tot groot plezier van enkele voorbijgangers die toesnellen om te helpen duwen. De motor komt krakend op gang. Onderweg naar Bratunac passeren de jongens de lokale iconen van hun kleine stad: de voetbalclub, de oude VN-basis van de Nederlanders en tenslotte het kerkhof waar meer dan zesduizend mannen begraven liggen. De jongens, Serviërs en Bosniakken, praten er lustig op los. De honderden rijen doden zijn vanzelfsprekend geworden. ‘Sommige jongens hebben familieleden die zijn vermoord, maar dat speelt niet meer tussen hen,’ zegt de coach. ‘Als ze het stadion binnenkomen, laten ze onderlinge verschillen achter bij de poort. Wanneer ze door diezelfde poort weer naar buiten gaan, zijn het vrienden geworden.’
Imam Pestalic onderschrijft de helende kracht van het samen spelen: ‘De jongeren herinneren zich de oorlog niet meer, zij zien alleen nog de teamgenoten met wie ze voetballen.’ Op die manier nemen ze de bewoners die komen kijken aan de hand, die eensgezind juichen. Met vijftig jeugdleden in een stadje van maar zevenduizend inwoners verspreidt zulk enthousiasme zich snel, volgens Pestalic: ‘FK Guber is een model voor Srebrenica en Bosnië als geheel en geeft hoop voor de toekomst.’

De groten der aarde maken zich zorgen over de democratie

Met voetbal heelt het Bosnische FK Guber de wonden