De groten der aarde maken zich zorgen over de democratie

De democratie zoals we die kennen is in gevaar. Dat concludeerden politici, journalisten en professoren tijdens het Athens Democracy Forum. Op het nieuwe Davos voor democratie spraken ze over terrorisme, ongelijkheid, migratie en populisme.

Een warme bries waait door de open zuilengalerij van het meer dan tweeduizend jaar oude Stoa van Attalus aan de voet van de Akropolis. Op de tafeltjes ritselen de pagina’s van de International New York Times in de wind. ‘Het is moeilijk om iets anders dan rust en kalmte te voelen in deze omgeving, maar er is meer dan genoeg om ons zorgen te maken,’ waarschuwt Roger Cohen, columnist van The New York Times.

The New York Times organiseert jaarlijks het Athens Democracy Forum en dat is in sneltempo uitgegroeid tot het hart van het internationaal democratisch debat. Toen het forum vier jaar geleden begon met één debat in een zaaltje in Athene, was het bedoeld als een feest voor de democratie. Ondertussen is de sfeer omgeslagen. Bijna alle sprekers delen een verontrustende conclusie: de democratie zoals we die kennen is in gevaar. Migratie, groeiende ongelijkheid, terreur en extremisme doen de rechtsstaat op haar grondvesten daveren. ‘Dit congres is uitgemond in een angstige herontdekking van wat democratie eigenlijk is,’ zegt Cohen. ‘Steeds meer mensen voelen zich bedrogen door een systeem waarop ze geen invloed meer hebben.’

Het zijn dezelfde pilaren die 2500 jaar geleden hun schaduwen wierpen op het gezicht van Aristoteles en de bedenkers van de democratie.

Bakermat

Aan symboliek ontbreekt het niet tijdens het Atheense forum. Archeologische sites en een prachtige antieke bibliotheek worden ervoor opengesteld. Het zijn dezelfde pilaren die 2500 jaar geleden hun schaduwen wierpen op het gezicht van Aristoteles en de bedenkers van de democratie. De boodschap is duidelijk: het democratisch debat keert terug naar haar bakermat. Alle pracht en praal is betaald door een waslijst aan commerciële sponsors en een 40-tal mensen die de entreeprijs van 1650 euro konden ophoesten.

Op het forum barst het van de wereldberoemde politici. Het congres wordt geopend door de Griekse president en Ban Ki-moon, secretaris-generaal van de Verenigde Naties. Tussen de debatten door gaan oud-premiers Mario Monti (Italië) en Lucas Papademos (Griekenland) op zoek naar een koffie. In een hoekje staat Nobelprijswinnaar Economie, Paul Krugman, te praten met Yanis Varoufakis. De panels worden gevuld met topjournalisten en professoren zoals Christiane Amanpour van CNN. Zelfs Edward Snowden maakt een verschijning in een live-interview vanuit Moskou.

De meeste aanwezigen kunnen het goed met elkaar vinden, de grote boeman in ieder panelgesprek is ‘de demagoog’. De sprekers verzetten zich met man en macht tegen de autoritaire retoriek van politici als Victor Orbán, Nigel Farage en Donald Trump. De Amerikaanse ambassadrice voor Hongarije ontleedt haarfijn hoe Orbán een doctrine heeft ontwikkeld voor ‘illiberale democratie’, zoals hij het zelf noemt. ‘Dat model: eerst de media en vervolgens de rechterlijke macht ontmantelen, wordt nu overgenomen in Polen en andere landen kijken verlekkerd toe.’

Ook in West-Europa zijn extreemrechtse politici zoals Geert Wilders en Marine Le Pen aan een opmars bezig. Zij zijn niet uitgenodigd op het forum. ‘Al zou het interessant zijn om naar hen te luisteren zodat we ons kunnen wapenen tegen hun verhaal,’ zegt Kenneth Roth, het hoofd van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch. Hij is de winnaar van de Atheense prijs voor democratie, die dit jaar voor het eerst wordt uitgereikt op het forum. ‘Ze slaan munt uit de aanslepende economische crisis en de uitdagingen met migratie.’

Een deel van de bevolking heeft een afkeer voor de elite, waar veel aanwezigen van dit congres toe behoren.

Er is geen plaats waar die uitdagingen tastbaarder zijn dan in Athene. Zowel Syrische vluchtelingen als dakloze Grieken zijn deel gaan uitmaken van het straatbeeld. Juist hier in Griekenland is ‘democratie’ de laatste jaren een beladen woord geworden. Het land heeft haar economisch beleid grotendeels uit handen moeten geven aan de Trojka en heeft zelf maar heel weinig te zeggen over de aanpak van de economische en vluchtelingencrisis.

Elite

Op donderdagavond, na de uitreiking van de prijs aan Kenneth Roth, verzamelen alle vierhonderd aanwezigen zich in de Romeinse Agora voor een concert. Mannen in maatpakken en vrouwen in fonkelende avondkledij strijken neer tussen de beschadigde triomfbogen en onthoofde marmeren standbeelden. Het contrast met de rest van de Athene is groot. De Agora is afgeschermd met hekkens, waarachter Griekse obers toeristen bedienen voor hongerlonen van 30 euro per dag en Pakistaanse migranten opdringerig rozen en wierook proberen te verkopen.

‘Een deel van de bevolking heeft een afkeer voor de elite, waar veel aanwezigen van dit congres toe behoren,’ Cohen houdt het forum een spiegel voor. ‘Democratie moet werken. Niet alleen voor de rijken maar ook voor de kwetsbaren. Er zijn verliezers. Echte verliezers. Zij die niet profiteren van open grenzen, zij die hun baan zien verhuizen, zij die werkend arm blijven.’

Snapt u dan niet dat dit precies is waarom jonge mensen cynisch zijn over politiek?

De sprekers kennen elkaar goed en het ontbreekt soms aan vuurwerk tijdens de debatten. De gemoederen verhitten pas als de Griekse EU-commissaris voor Migratie, Dimitris Avramopoulos, het woord neemt. Wanneer hij zegt dat de vluchtelingencrisis wel eens het einde voor de EU kan betekenen, gaat er een kleine schok door het publiek. Avramopoulos verdedigt daarna de deal met Turkije. ‘Ik heb Erdogan vorige week gesproken, Turkije voldoet aan meer dan de helft van de toetredingsvoorwaarden voor de EU.’

Een man uit het publiek kan het niet langer kan aanhoren. ‘Snapt u dan niet dat dit precies is waarom jonge mensen cynisch zijn over politiek?’ roept hij. ‘Turkije glijdt af naar een dictatoriaal regime en u spreekt over meer dan de helft van de toetredingsvoorwaarden.’ Avramopoulos laat het niet zomaar over zich heen gaan. ‘Vorige week arriveerden er veertig vluchtelingen op de Griekse eilanden. Vorig jaar waren dat er 10.000 in een week. Als we de deal stopzetten, zijn het er volgende maand 100.000. Is dat wat je wil?’ antwoordt de EU-commissaris driftig.

Kenneth Roth hoopt dat gematigde politici zich niet laten meeslepen door de angst. ‘Er moeten echte antwoorden komen op de concrete problemen die populisten aankaarten, zonder hun frontale aanval op onze democratie toe te laten,’ zegt Roth. Hij vraagt de aanwezige politici om hun hoofd niet in het zand te steken. ‘Sommigen hopen dat de haat gewoon overwaait en dat stilte het debat kan winnen.’