Uitgeschooft

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

Rondgang

Lupine, met zijn pluimen vol paarse bloemetjes, is vooral bekend als sierplant voor in de tuin. Ook Marieke Laméris van Proeflab Wageningen wist niet beter, totdat ze in 2020 biodynamisch akkerbouwer André Jurrius ontmoette. Die vertelde haar dat er ook lupinesoorten zijn die naast mooie bloemen óók lekkere bonen voortbrengen.
En lupine doet nog veel meer. Het is een vlinderbloemige die stikstof uit de lucht haalt, en dus geen (kunst)mest nodig heeft. Stikstof die de plant niet alleen zelf gebruikt, maar ook nog eens achterlaat in de grond voor een volgend gewas. Daarnaast zorgen de wortels van lupine voor een betere waterdoorlaadbaarheid van de bodem en zitten de boontjes, net als soja, vol met eiwitten en andere voedingstoffen.
Gewassen zoals lupine kunnen weleens de sleutel zijn tot een duurzamer voedselsysteem. Alleen, zegt Laméris, ‘het is nog onbekend, mensen eten het niet, weten niet wat ze er mee moeten.’ Lupine is een ‘vergeten groente’, ook wel ‘weesgewas’ genoemd. Om hierin verandering te brengen, richtten Laméris en Jurrius het platform <a href="https://www.lekkerlupine.nl/">Lekker Lupine</a> op.
<h5>Smalle basis</h5>
Ons huidige voedselsysteem is ontstaan na de Tweede Wereldoorlog. Na de hongerwinter was het streven: nooit meer honger. Er werd meer en meer ingezet op productiviteit en efficiëntie, dus op schaalvergroting en goedkoper voedsel.
Dat heeft ertoe geleid dat er nu zo’n tien gewassen zijn die heel veel geteeld worden, zegt onderzoeker nieuwe gewassen Robbert van Loo van Wageningen University &amp; Research. Aan deze gewassen verdient de boer gemiddeld het meest. Er gaat ook het meeste geld naartoe als het gaat om veredeling, bescherming en productontwikkeling.
Hierdoor bestaat 90 procent van ons dieet uit maar tien gewassen. Vier daarvan – maïs, rijst, tarwe, en aardappel – nemen meer dan 60 procent van onze calorie-inname voor hun rekening. Een hele smalle basis, helemaal als je bedenkt dat er meer dan vijfduizend eetbare planten zijn. Die smalle basis brengt grote risico’s met zich mee, zoals een grotere kans op ziektes en plagen. Er hoeft ook maar één gewassen uit de top tien weg te vallen, en er ontstaat direct een tekort, zoals de tarwecrisis veroorzaakt door de oorlog in Oekraïne laat zien.
Een ander effect van schaalvergroting is verlies aan biodiversiteit. Hierdoor zijn allerlei zogeheten ‘ecosysteemdiensten’ weggevallen, zoals bermen waarin nectarrijke bloemen konden groeien, of de teelt van gewassen die stikstof vastleggen. Boeren moeten daardoor meer kunstmest en pesticiden gebruiken, wat weer bijdraagt aan verdere afname van die bloemen en gewassen.
En is er nóg een nadeel: het verlies in biodiversiteit op de akker zet zich ook om in verlies aan diversiteit op ons bord. Je zou denken dat alles goed gaat zolang je genoeg calorieën binnenkrijgt om geen honger te hebben. Maar veel van de top vier gewassen zijn wel rijk aan koolhydraten, maar minder aan essentiële vitamines en micronutriënten. Een verlies aan diversiteit op je bord resulteert daarom al snel in een verlies aan voedzaamheid.
<h5>Een zetje</h5>
Alles bij elkaar is er een grote behoefte aan een duurzamer voedselsysteem. Een voedselsysteem dat in de woorden van Frederike Praasterink, lector Future Food Systems aan de HAS green academy, ‘binnen de planetaire en sociale grenzen opereert.’ Een voedselsysteem dat niet alleen genoeg voedsel genereert, maar ook voedsel dat ‘voedzaam, veilig en passend is bij de culturele en religieuze voorkeuren,’ zegt Praasterink, ‘en bijdraagt aan het herstellen van natuur en biodiversiteit’.
Als we vanuit dit perspectief naar ons voedselsysteem kijken, zien we dat het nodig is om de plantaardige basis te verbreden en ‘natuurinclusiever’ te produceren. Dat kan door bijvoorbeeld het telen van meer eiwitrijke gewassen zoals bonen en linzen, het samen telen van gewassen die elkaar helpen gezond te blijven en het gebruik van vlinderbloemigen, zoals diezelfde bonen en linzen, die stikstof vastleggen en ervoor zorgen dat er minder bemesting nodig is.
<blockquote>Weesplanten hebben vaak nog wel een zetje nodig.</blockquote>
In de praktijk kan dit zich vertalen in strokenteelt, ‘intercropping’ (het door elkaar telen van meerdere gewassen), of in meerjarige voedselbossen of ‘agroforestry’. Zo krijgen we een grotere verscheidenheid aan gewassen op het veld, en is het niet meer zo’n monocultuurwoestijn, zegt Praasterink. ‘Wat bijdraagt aan het verminderen van risico’s op plagen en ziektes.’
En hier komen weesgewassen zoals lupine om de hoek kijken, maar ook boekweit, olijfwilg, haver, de erwtenstruik, quinoa, rogge, schorsenneer, enzovoort. Allemaal kunnen ze helpen het plantaardige aanbod van voedzaam voedsel te vergroten. En ze doen het vaak goed doen op droge, schrale of zilte grond.
Ze hebben vaak nog wel een zetje nodig. Het zijn namelijk wel, de naam zegt het al een beetje, gewassen die we de afgelopen zeventig tot honderd jaar een beetje in de steek hebben gelaten. Niet omdat ze niet voedzaam zijn, maar omdat ze net iets minder makkelijk te telen, oogsten, of verwerken waren. Hun opbrengst is relatief laag, en kennis over hoe ze geteeld moeten worden is vaak verloren gegaan. Er is ook nauwelijks een afzetmarkt. Deze gewassen zijn daardoor niet erg interessant voor boeren, waardoor ze nog maar weinig worden geteeld.
Sommige weesgewassen zijn ook bitter van smaak, wat ze voor de consument minder aantrekkelijk maakt.
Bij Lekker Lupine proberen ze al deze dingen voor lupine te veranderen. Zo zoeken ze de samenwerking op met onderzoekers als Van Loo om ervoor te zorgen dat de veredeling van lupine weer op gang komt waardoor ook de smaak verbetert. Daarnaast werkt Van Loo aan ziekteresistente rassen en probeert hij de opbrengst te verhogen. Lupine wordt daartoe gekruist met rassen die een of meerder gewenste eigenschappen hebben in de hoop op nakomelingen ‘die het beste van beide combineren’ zegt Van Loo
<h5>Succesfactoren</h5>
Maar er is meer nodig dan een breder aanbod van gewassen, zo ontdekte Van Loo bij een ander weesgewas waar hij aan werkte. Begin 2000 hadden van Loo en z’n team quinoa voor de Europese teelt aangepast. Toch duurde het nog even voordat boeren zich eraan waagden.
Pas nadat collega’s van Van Loo op een congres een vertegenwoordiger tegenkwamen die op zoek was naar een alternatief voor tarwe vanwege een familielid met glutenintolerantie, begon het te lopen.
<blockquote>Inmiddels is de quinoateelt in de Franse Lorraine uitgegroeid tot vier- à vijfduizend hectare en zijn er ook in Nederland boeren die quinoa telen.</blockquote>
Er waren nog een paar factoren die de introductie van quinoa mogelijk maakten. ‘Zo hadden we geschikte rassen,’ zegt van Loo. ‘En er was een groep boeren in een coöperatie die een fabriek voor zaadverwerking bezaten.’ Dat maakte het mogelijk een hele keten op te zetten rondom de teelt, en door het coöperatieve element konden de boeren de teelt ook zonder al te veel risico’s uitproberen.
Inmiddels is de quinoateelt in de Franse Lorraine uitgegroeid tot vier- à vijfduizend hectare en zijn er ook in Nederland boeren die quinoa telen. Het veredelingsbedrijf Radicale Crops investeert in quinoa.
Voor lupine wordt nu gezocht naar soortgelijke succesfactoren. Laméris: ‘Omdat lupine zo lang is weggeweest, is het nog ontzettend pionieren in de teelt en de verwerking. Daar is innovatie, kennis, en experimenteerruimte voor nodig.’
Lekker Lupine is daarom bezig om een hele keten op te zetten, van boer tot consument: verwerkers, retailers, chefs, en cateraars. Samen kijken bijvoorbeeld naar de ontwikkeling van lupinefalafels, groentespreads en lupinesmeerkaas. Dat voegt waarde toe aan de boon, wat het interessanter maakt om ze te telen.
Daarnaast zetten ze zich in om mensen te laten zien hoe je lupine kan eten. Zo werken ze samen met cateraar de Wilde Keuken. Die kreeg dit jaar de opdracht om tijdens de introductieweek van de Universiteit van Amsterdam studenten van een duurzame lunch te voorzien. Het resultaat een local bowl, met lokale granen, lokale gegrilde groenten, en lokale lupine bonen. En 3800 studenten die de lupine boon hebben geproefd.
<h5>Lange adem</h5>
Een belangrijk aspect van de vraag of weesgewassen kunnen helpen ons voedselsysteem te verduurzamen is inkomen. Voor boeren komt het er domweg op neer of ze er wel genoeg aan verdienen. ‘Zeker in de beginfase,’ zegt hoogleraar Sustainable crop production Geert Haesaert van Universiteit Gent, ‘wanneer een gewas nog in opkomst is.’
Helemaal omdat de boer vaak meer verdient aan een gewas uit de top tien dan aan een weesgewas. Of zoals een boer aan Haesaert vertelde: ‘Als ik haver teel, en als dat goed lukt, verdien ik zes ton, maar als ik tarwe teel, heb ik tien tot twaalf ton.’ Met eenzelfde prijs per ton is de keuze dan snel gemaakt.
Daarom moeten we verder te kijken dan opbrengst alleen. ‘Boeren kennen hun kosten, maar niet hun besparingen,’ zegt Haesaert. Zo besparen boeren aan kunstmest wanneer ze vlinderbloemige gewassen telen, ze verminderen ziektes en plagen met een diverser gewasrotatiesysteem, waardoor ze minder pesticiden hoeven te gebruiken. Besparingen die zich over meerdere jaren uitstrekken. Daarom is Haesaert nu een onderzoek begonnen om dit in kaart te brengen.
Ook kan er financiële ruimte worden gecreëerd door het belonen van ecosysteemdiensten, zoals het vastleggen van stikstof in de bodem, het laten groeien van bodembedekkers om verdamping tegen te gaan, of het plaatsen van heggen of bloemenstroken waar vogels en insecten voedsel en schuilplaatsen kunnen vinden. Allemaal dragen ze bij aan een gezonder ecosysteem, en zo indirect aan een gezonder boerenbedrijf. Maar ze vragen ook een investering van de boer.
Een laatste knop om aan te draaien om weesgewassen een kans te geven, is de portemonnee van de consument. Die gaat vaak voor de voordeligste optie. Om het makkelijker te maken om voor de duurzame optie te gaan, zou het helpen als mensen de echte prijs gingen betalen, true pricing, zoals die van CO2-uitstoot, milieubelasting en biodiversiteitsverlies. ‘Dan wordt voedsel over de hele linie een stukje duurder,’ zegt Praasterink, ‘maar worden de duurzamere producten minder duur dan de niet-duurzame.’
Een duurzaam voedselsysteem is er niet van vandaag op morgen, het is een proces van de lange adem. ‘Het is best ingewikkeld om dat in balans te laten groeien,’ zegt Laméris. Het is niet alleen zaak om vraag en aanbod in balans te houden, maar ook om te voorkomen dat de vraag sneller groeit dan de teelt kan bijhouden.
Maar laat je daar niet door weerhouden om de lupine boon eens te proberen.

Femke de Jong

Hoe vergeten groenten het voedselsysteem duurzamer kunnen maken

Reportage

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1369097362%3Fsecret_token%3Ds-1x2GG3XY87k&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿</iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren.
</div>
Van een afstandje lijken de donkergroene weelderige spruitenplanten op het proefveld van het Spruiten Collectief net buiten het Zuid-Hollandse Puttershoek er goed bij te staan. Dichterbij kom je bedrogen uit. De bladeren van de planten direct rechts van de ingang zitten vol gaten, erboven dansen witte vliegjes. De bladeren van de planten links zitten onder de zwarte smurrie – honingdauw – als bedankje van de luizen. Ook de spruitjes op de stam zitten onder. ‘Onverkoopbaar,’ volgens Kasper Kleijwegt, oprichter van het Spruiten Collectief. Hij tilt een blad op en aan de onderkant zit een grijs plakkaat, eitjes van de melige koolluis.
De spruitkolen op het proefveld laten zien waarom gewasbescherming nodig is. Wereldwijd zou zonder bescherming ongeveer 40 procent van de totale gewasopbrengst verloren gaan door ziekte, plagen of onkruid. Toch streeft de EU naar een halvering van chemische pesticiden in 2030 en de Nederlandse overheid wil dat boeren dan telen zonder emissie en chemische resten.
Hierdoor zien boeren hun mogelijkheden om plagen te bestrijden afnemen. Oude bestrijdingsmiddelen worden verboden en nieuwe middelen, zowel chemisch als niet-chemisch, zijn door de strengere eisen moeilijker te krijgen. Een middel moet namelijk niet alleen effectief, maar ook veilig zijn – wat ook voor natuurlijke bestrijdingsmiddelen niet vanzelfsprekend is. Telen zonder chemische middelen is zo makkelijk nog niet.
Op het proefveld van het Spruiten Collectief testen ze hoe effectief nieuwe bestrijdingsmiddelen zijn tegen plaaginsecten en schimmels. De spruitentelers doen dat gezamenlijk om de risico’s te spreiden. Ze onderzoeken onder andere hoe feromonen van insecten kunnen helpen en gebruiken nieuwe pesticiden en spuitschema’s. Een eindje verderop staan spruitenrassen die resistent zijn tegen schimmel.
<h5>Niet zo makkelijk</h5>
Als vervanging van chemische pesticiden zijn er vijf opties, zegt Jolanda Wijsmuller, strategisch manager biologische middelen bij chemiegigant Bayer. Als eerste zijn er plantextracten en producten op basis van micro-organismen om ziekten en plagen mee te bestrijden. Dan zijn er feromonen, bedoeld om insecten te verwarren of weg te vangen. Ook zijn er nuttige insecten die schadelijke insecten opvreten of parasiteren. En als laatste is er de ontwikkeling van gewassen die resistent gemaakt zijn tegen ziekten of plagen.
Verder is er nog zoiets als ‘geïntegreerde gewasbescherming’. Op papier klinkt dat simpel, legt Willem Jan de Kogel, onderzoeker gewasbescherming bij Wageningen University &amp; Research, uit: zorg voor gezonde, ongevoelige of resistente gewassen en geef ze voldoende voedingsmiddelen en water zodat ze goed groeien, zorg voor variatie in het veld en per jaar om zo ziektes en plagen te remmen en voor natuurlijke akkerranden om natuurlijke vijanden te huisvesten. En let goed op, zodat je op tijd kan ingrijpen als het fout gaat, het liefst zo plaatselijk mogelijk en met niet-chemische middelen. ‘Maar in de praktijk is dat niet zo makkelijk,’ zegt De Kogel. ‘De overstap is een heel proces en de vraag is ook of je dezelfde productie en kwaliteit als gangbaar kan produceren.’ En niet onbelangrijk: het proces is voor elke teelt weer anders.
Dat ondervinden ook de boeren van het Spruiten Collectief. Na zes jaar onderzoek naar duurzaam telen is de voornaamste uitkomst ‘dat er geen voor de hand liggende oplossingen zijn’, zegt Ulco Stoll, spruitenteler en lid van het collectief. Het is ingewikkeld om alle processen te snappen: het gedrag van de planten, insecten, schimmels, de invloed van het weer. Ze hebben allemaal invloed op elkaar en geen jaar is hetzelfde.
In de kantine leggen Kleijwegt en Stoll uit wat spruitkool zo bijzonder maakt. Kolen, zoals spruitkool, staan lang op het land, soms wel van april tot en met februari. ‘Deze gewassen maken van alles mee,’ zegt Kleijwegt. ‘Alle plaaginsecten en alle weersomstandigheden.’
Wie een kool goed bekijkt, ziet dat de bladeren over elkaar heen nestelen, alleen oude bladeren zijn meer open. Hier kruipen de insecten graag tussen, ‘een optimaal klimaat voor allerlei narigheid’, zegt Stoll. Dit maakt ook het bestrijden van die narigheid lastig. Bij spruitkool is het moeilijk om het bestrijdingsmiddel overal te krijgen: er zijn veel plekjes waar een insect zich kan verstoppen.
Ideaal gezien zouden Kleijwegt en Stoll een insecticide gebruiken dat de plant opneemt. Zodat ook een insect doodgaat dat aan de binnenste bladeren van de over elkaar genestelde bladeren knaagt. Maar die zijn er niet in een biologische variant.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/burgers-boeren-landbouw/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookHoe burgers boeren helpen de landbouw natuurvriendelijker maken14 juni 2022</a>
<h5>Weerbaardere planten</h5>
De noodzaak voor het bestrijden van plagen begint al vroeg in het seizoen. In het voorjaar zijn aardvlooien het grootste probleem. Die kunnen de jonge planten flink beschadigen. Eén goed geplaatste hap van een insect en de plant kan niet meer verder groeien. Dus moeten de boeren al vroeg beginnen met spuiten. En zelfs dan overleeft op sommige plaatsen een deel van de planten het niet.
En het blijft niet bij aardvlooien. Ook koolmotten, koolvliegen, koolwittevliegen, trips, bladluizen en melige koolluizen komen langs. En dat zijn dan alleen nog maar de insecten. ‘Wat ze nu onderzoeken,’ zegt Stoll, ‘is hoe je in de aanvang de plant kunt beschermen zodat die weerbaarder en vitaler is en minder vatbaar voor narigheid.’
Het bedrijf Blomitec, een recente spin-off van Universiteit Utrecht, richt zich op het gebruik van micro-organismen in de teelt om planten weerbaarder en vitaler te maken. ‘Wanneer er gunstige micro-organismen om de zaden zitten, krijgen ziekteverwekkers geen kans’, vertel Mohammadhossein Ravanbakhsh, wetenschappelijk directeur van Blomitec. Hij zoekt uit welke goede bacteriën en schimmels er in de grond aanwezig zijn, en geeft ze een boost door ze te voeden met prebiotica, voedingstoffen zoals suikers, vitaminen en mineralen die micro-organismen helpen te groeien.
Onder meer door de zaden met prebiotica te omhullen, maar ook door het uitstrooien van prebiotica over de akker. De goede micro-organismen geven de slechte dan geen ruimte en maken de planten weerbaarder. Bovendien is voor het gebruik van prebiotica geen langdurig registratietraject nodig, boeren kunnen het gelijk gebruiken.
Ook de timing van bestrijden is van belang: ‘We zijn altijd bezig met wat het meest effectieve moment is, net als de minimale hoeveelheid die we moeten spuiten’, zegt Kleijwegt. Ze gebruiken bij het Spruiten Collectief een model dat met behulp van onder andere het weer voorspelt wanneer de volgende generatie koolvliegen uit het ei kruipt. Zo kunnen ze precies op het moment ingrijpen dat het nodig is, en de schade kan worden beperkt.

<h5>Meer spuiten</h5>
Wat vaker terugkomt in het gesprek met Kleijwegt en Stoll op de spruitenboerderij is het gebrek aan effectiviteit van biologische pesticiden. Een goed voorbeeld is de bestrijding van slakken. Dat doen ze al tien jaar met biologische middelen, maar dat vroeg wel om een andere aanpak.
Vroeger strooiden ze het slakkenmiddel net voordat er regen was voorspeld. Wanneer de slakken bij regen tevoorschijn kwamen, stuitten ze gelijk op het middel en gingen dood. Het biologische middel lost echter op als het regent. ‘Dus wanneer je strooit als je regen verwacht ben je te vroeg. Je moet dus heel goed timen, en pas strooien wanneer het weer droog is,’ zegt Kleijwegt. Daarnaast lopen slakken minder snel tegen het middel aan door een gebrek aan lokstoffen.
Soms maakt de verminderde effectiviteit dat ze meer moeten spuiten. Zoals bijvoorbeeld met het door het collectief gevonden alternatief tegen luis en koolwittevlieg. Het is minder effectief dan wat ze van de chemische middelen gewend waren. Maar zolang ze het meerdere keren achter elkaar spuiten, werkt het goed. ‘De eerste keer zie je er niet zo veel van,’ zegt Kleijwegt, ‘maar na de tweede, derde, vierde of vijfde keer gaat het werken.’ Meerdere keren spuiten maakt het echter wel prijzig. De bestrijding kost de boer zo vier keer zo veel.
Niet alleen het gebrek aan effectieve bestrijding speelt de boeren parten, ook de strenge eisen van de supermarkten maken het ingewikkeld. Zij willen groenten en fruit zonder vlekjes erop én met zo min mogelijk resten van pesticiden. Ze zijn hierin strenger dan de wettelijke limiet. Op zich geen probleem, want de meeste middelen breken snel af, maar sommige slecht afbrekende pesticiden hebben geen goed alternatief. Met twee of drie keer spuiten gaan boeren over de maximale grens van de supermarkt, maar niet over de wettelijke limiet. ‘Dat is irritant,’ zegt Kleijwegt, ‘want je wilt een goed gewas telen. Als je vervolgens de laatste bespuiting niet kan uitvoeren, kost dat veel uitval en extra werk om de spruiten uit te sorteren.’
<h5>Traag proces</h5>
Er zijn dringend nieuwe effectieve bestrijdingsmogelijkheden nodig, maar die vinden is niet zo eenvoudig. Het ontwikkelen kan wel tien tot twintig jaar duren.
Dit geeft de boeren angst. Op het moment verdwijnen snel veel chemische pesticiden, zonder dat er goede alternatieven zijn. ‘Je kunt wel zeggen dat we in een transitieperiode zitten,’ zegt Wijsmuller, ‘maar niet dat we over tien jaar de chemie aan de kant kunnen zetten.’ De middelen die daarvoor nodig zijn, hebben we nog niet. Dat wil niet zeggen dat er geen onderzoek naar is. ‘Heel veel universiteiten en spin-offs zijn bezig met onderzoek naar middelen van natuurlijke oorsprong.’
<blockquote>‘Het beleid dat nu gevoerd wordt, gaat veel sneller dan de innovatie,&#8217; zegt Kleijwegt.</blockquote>
Zo zijn er veelbelovende RNA-pesticiden. De ontwikkeling hiervan is inmiddels zo ver dat het eerste product in het registratieproces zit. Het is afwachten wanneer ze op de markt komen, zegt RNA-pesticidenonderzoeker Aline Koch van Hohenheim Universiteit in Duitsland. ‘Het hangt af van hoe de autoriteiten RNA-pesticiden beoordelen.’ Als natuurlijk product, chemisch of als iets ertussenin. Wel verwacht Koch dat zodra het eerste product is toegelaten anderen snel volgen.
RNA-pesticiden zijn gebaseerd op een oud verdedigingsmechanisme van planten tegen virussen. Door RNA-moleculen op planten te spuiten, beschermen onderzoekers de planten tegen virussen, insecten, en schimmels waarvan het RNA met de dat van de moleculen overeenkomt. Omdat deze exact overeen moeten komen, zijn de nieuwe RNA-pesticiden heel specifiek. Koch: ‘Dit vermindert de kans dat het andere organismen doodt en maakt ze veiliger voor de omgeving.’
<h5>Sombere toekomst</h5>
Bij het Spruiten Collectief rijden we naar een paar velden verderop, hier staan de spruiten van Kleijwegts reguliere teelt. We zien donkergroene weelderige spruitenplanten. In tegenstelling tot de planten op het proefveld zien deze planten er ook van dichtbij goed uit. Bladeren zonder gaten en weinig tot geen eieren van luizen aan de onderkant van de bladeren. En het belangrijkste: gezonde felgroene spruitjes aan de stam.
Of dit in de toekomst ook zo is, is nog maar de vraag. ‘Het beleid dat nu gevoerd wordt, gaat veel sneller dan de innovatie,&#8217; zegt Kleijwegt. ‘Daar zit een gat tussen wens en realiteit.’ Het beleid is erop gericht om over zeven jaar geen middelen meer te gebruiken die resten achterlaten op het gewas. Maar dan zijn nieuwe gewasbeschermingsmiddelen die aan alle eisen voldoen er nog niet. Zonder die middelen kunnen boeren hun teelt niet beschermen, en is er geen oogst.
Dat gaan zij en ander telers niet afwachten, zeggen Kleijwegt en Stoll. Wat dat betekent? Ze stappen over op iets dat ze wel kunnen beschermen, zoals aardappelen of uien. Geen spruiten dus, en waarschijnlijk vallen er ook een hoop andere groente weg. Dat is pas echt een probleem.

Hoe vergeten groenten het voedselsysteem duurzamer kunnen maken

Geen gif als bestrijdingsmiddel, maar wat dan wel?