Klaar met Nederland

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

<p>Het was 9 mei 1941 toen Arie van Namen, een van de oprichters van Vrij Nederland, zag hoe op de Hogeweg in de Amsterdamse Watergraafsmeer zijn vriend en medeoprichter Jan Kassies werd opgepakt door de Sicherheitsdienst. Van de groep jongemannen die VN in augustus 1940 hadden opgericht, was nog geen jaar later bijna niemand meer over.</p>
<p>De arrestatiegolf begon eind februari 1941 toen een medewerker met vijf exemplaren van Vrij Nederland in zijn zak was opgepakt. Hij was gaan praten en in de maanden die volgden verdwenen vrijwel alle schrijvers, drukkers en bezorgers in gevangenissen of werkkampen, in totaal 65 mensen.</p>
<blockquote><p>‘Hij had de indruk de enige te zijn die van de oude VN-groep in de Watergraafsmeer nog op vrije voeten was.’</p></blockquote>
<p>Het lukte de paar VN’ers die nog niet waren opgepakt met veel moeite in 1941 een maart- en aprilnummer van het blad samen te stellen. De arrestaties sloegen echter met de week grotere gaten in het medewerkersbestand. Jan Kassies en Arie van Namen zouden op 9 mei de laatste hand leggen aan de editie van die maand, toen de SD ook Kassies afvoerde. De opgejaagde Van Namen – de Duitsers gijzelden zijn ouders, hopend dat hij zich dan zou aangeven – was ten einde raad. ‘Hij had de indruk de enige te zijn die van de oude VN-groep in de Watergraafsmeer nog op vrije voeten was,’ schreven Paul Koedijk en Gerard Mulder in hun biografie over de hoofdredacteur Henk van Randwijk.</p>
<h5>Exemplaren naar de <em>Sicherheitsdienst</em></h5>
<p>Het enige contact dat Van Namen nog over had was met de journalist Edouard de Nève, pseudoniem van Jean Lenglet. En die had weer contact met een zekere Anton Stam uit Zaandam. Dit drietal gaf in juni een volgend nummer uit, vertelde Van Namen later.</p>
<p>In het juninummer trachtte de driekoppige redactie via een leugentje de Duitsers te misleiden om zo de gearresteerde <em>VN</em>-medewerkers los te krijgen. ‘Talrijke mannen en vrouwen zijn in hechtenis genomen die ervan verdacht werden op een of andere manier met ons in relatie te staan,’ schreven Van Namen, De Nève en Stam. ‘Het feit is echter dat wij hun werk van verre, noch van dichtbij kennen.’ Het drietal stuurde tien exemplaren naar de Sicherheitsdienst, maar de actie bleek vergeefs; veel gevangenen hadden al bekentenissen afgelegd.</p>
<h5>‘Grote helpers’</h5>
<p>Arie van Namen was na de oorlog een man met gezag in de kringen van oud-verzetsstrijders. Hij werd rechter en was voorzitter van de Stichting 1940-1945. Ook De Nève groeide na de oorlog uit tot een redelijk bekend schrijver.</p>
<p>Maar wie was Anton Stam? Over hem is helemaal niets bekend.</p>
<blockquote><p>De Nève noemde Stam na de oorlog een van zijn ‘grote helpers’.</p></blockquote>
<p>In mei 1940 was Stam een dienstplichtig radiotelegrafist en boordschutter op het vliegveld Waalhaven in Rotterdam. Daar ontsnapte hij bij de Duitse aanvallen ternauwernood aan de dood. Na de capitulatie probeerde hij via IJmuiden naar Engeland te ontkomen, wat jammerlijk mislukte. Stam werd opgepakt belandde in krijgsgevangenschap, werd al snel weer vrijgelaten en zocht naar manieren om in verzet te komen tegen de bezetting. Vanaf het najaar van 1940 verspreidde hij Vrij Nederland in de omgeving van Zaandam, waar hij vandaan kwam. Ook was hij betrokken bij het stencilen van de nummers. De Nève noemde Stam na de oorlog een van zijn ‘grote helpers’.</p>
<h5>Schuilnamen</h5>
<p>Na het juninummer in 1941 was het drietal Stam-De Nève-Van Namen ook verantwoordelijk voor de nummers in juli en augustus.</p>
<p>Onder Stams leiding werd het blad bij de Amsterdamse, deels ondergronds opererende uitgeverij Bottenburg geproduceerd. Stam en zijn vriendin Amy Duif namen ondertussen het zekere voor het onzekere en verruilden Zaandam voor Amsterdam, waar ze onderdoken op een door Van Namen gehuurde etage aan de Oudeschans 48.</p>
<p>‘Wij woonden in de achterkamers, terwijl u zo nu en dan de voorkamer in gebruik had,’ herinnerde Stam Van Namen aan het halfjaar dat ze daar verbleven in een brief dertig jaar na de oorlog. ‘Waarschijnlijk hadden wij toen de schuilnamen van Amy en Anton van Bergen. Mijn vrouw vertelt mij zojuist dat ze u eens de achterkamer heeft laten zien die toen afgeladen met Vrij Nederland-krantjes lag, terwijl ook nog een zendontvanger opgesteld stond.’</p>
<figure id="attachment_390545" aria-describedby="caption-attachment-390545" style="width: 499px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class=" wp-image-390545" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/05/VN-juni-1941.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/05/VN-juni-1941-320x420.jpg 320w" alt="" width="499" height="656" /><figcaption id="caption-attachment-390545" class="wp-caption-text">1e jaargang, nr. 12 van Vrij Nederland. Het eerst nummer waar Anton Stam aan meewerkte.</figcaption></figure>
<h5>Dat rotblaadje</h5>
<p>Op 29 september 1941 sloeg het noodlot opnieuw toe, toen ook De Nève werd opgepakt. Stam ging in zijn eentje voort, schreef hij op 30 mei 1945 aan de VN-redactie: ‘Ik nam alles over, stelde VN samen van oude en nieuwe copie, niette het geval en zorgde voor de verspreiding.’</p>
<p>Maar hoe moest het verder?</p>
<p>Henk Kooistra, een nog niet opgepakte bezorger van het eerste uur, kwam met een voorstel. Hij werkte als onderwijzer op de Eben-Haëzerschool in de Jordaan, waar een zekere Henk van Randwijk hoofdonderwijzer was. Van Randwijk was betrokken geweest bij het schrijven van pamfletten. Zou Vrij Nederland bij hem niet in goede handen zijn? ‘Dat rotblaadje,’ reageerde Henk van Randwijk. ‘Dacht je dat ik daar mijn leven voor waagde?’ ‘Nou,’ zei Kooistra, ‘dan moet je dat rotblaadje beter maken.’ Van Randwijk overlegde met zijn vrouw Ada. Zij vond dat hij het moest doen.</p>
<p>In oktober 1941 vond er in Van Randwijks woning aan de Stadionkade in Amsterdam-Zuid een eerste, ‘constituerende vergadering’ plaats van de nieuwe VN-leiding. Stam was een van de tien aanwezigen. Tijdens het door het echtpaar Van Randwijk aangeboden etentje overheerste aanvankelijk de argwaan. Veel genodigden kenden elkaar niet en de bezetter had net de doodstraf afgekondigd op het verspreiden van antinazistische geschriften.</p>
<p>Die avond ontbrak Henk Kooistra. Hij had geprobeerd via de haven van Delfzijl het land te ontvluchten, maar toen hij op de kade op zoek was naar een schip dat hem naar Scandinavië kon brengen, werd hij opgepakt. (Op 4 augustus 1942 kwam Kooistra om het leven in een concentratiekamp.)</p>
<blockquote><p>Vrij Nederland<em> </em>groeide, aldus de Sicherheitsdienst in december 1941, uit tot het <em>‘weitververbreiteste und gefährlichste Hetzschrift’</em>.</p></blockquote>
<p>Ondanks de arrestatie van Kooistra eindigde de avond hoopvol. De aanwezigen hadden elkaar gevonden in het streven naar een verzetsblad ‘met inhoud’ waarin de ‘vormende waarde’ (dixit Van Randwijk) van het christendom was te vinden. De samenkomst bleek cruciaal voor de toekomst van Vrij Nederland. Het blad groeide, aldus de <em>Sicherheitsdienst</em> in december 1941, uit tot het <em>‘weitververbreiteste und gefährlichste Hetzschrift’</em>.</p>
<h5>Maatregelen</h5>
<p>Talloze angstdromen plaagden hoofdredacteur Henk van Randwijk. ‘De ene nacht word ik opgehangen, de volgende nacht word ik doodgeschoten,’ vertelde hij zijn vrouw. Zijn grootste vrees bestond eruit dat er binnen Vrij Nederland een verrader ronddwaalde. Begin maart 1942 arresteerde de Sicherheitsdienst Van Randwijk. Bij gebrek aan bewijs kwam hij na enkele weken vrij.</p>
<p>Het wantrouwen van Van Randwijk was groter dan ooit. Wie had ervoor gezorgd dat de Duitsers hem hadden opgepakt? Verdachtmakingen besmetten de organisatie.</p>
<p>Een van de geruchten luidde dat Anton Stam onbetrouwbaar was. Een belangrijke bron voor die beschuldiging was de Zaandammer Martinus Arends. Hij had sinds 1940 met Stam samengewerkt. Aanvankelijk gebeurde dat volgens Arends op een kamer driehoog aan de Weteringschans in Amsterdam. Daar werkte Stam samen met zijn verloofde Amy en Martinus’ dochter Leny Arends. De gestencilde nummers werden vervolgens in Zaandam verspreid, zo herinnerde Arends zich in zijn op schrift gestelde terugblik uit 1946. De opbrengst van de verkochte exemplaren overhandigde hij aan Stam.</p>
<blockquote><p>‘In september 1941 vertrouwde ik Stam niet meer en vermoedde dat hij het grootste gedeelte ten eigen bate gebruikte.’</p></blockquote>
<p>En daar ging het volgens Arends mis. ‘In september 1941 vertrouwde ik Stam niet meer en vermoedde dat hij het grootste gedeelte ten eigen bate gebruikte.’ Arends verbrak de samenwerking en kreeg na een tijdje bezoek van Henk van Randwijk en VN-medewerker Wim Speelman. ‘Zij kwamen met mij over Stam praten en hebben toen ook maatregelen tegen hem genomen.’</p>
<h5>Het Nieuwe Testament</h5>
<p>De <em>inner circle</em> van het aan alle kanten bedreigde blad ondernam actie ter voorkoming van erger. Tijdens een beraad op een onbekende datum eind 1941 opperden de aanwezigen Stam te liquideren, maar redactielid en rechtsgeleerde Gezina van der Molen verzette zich hier fel tegen. Volgens haar was er géén onomstotelijk bewijs van Stams verraad. Ze stelde voor om met de verdachte te gaan praten.</p>
<p>Aldus geschiedde. Van der Molen ontmoette Stam in bodega Keyzer naast het Amsterdamse Concertgebouw. Aan een belendend tafeltje volgden andere verzetsstrijders onopvallend de conversatie, klaar om indien nodig in te grijpen. Van der Molen vertelde Stam dat het vertrouwen in hem was opgezegd. Daarop stelde Stam voor om uit te wijken naar Engeland. Van der Molen pakte een exemplaar van het Nieuwe Testament uit haar tas en overhandigde hem dat. Vervolgens namen de twee afscheid van elkaar.</p>
<h5>Een tik in zijn nek</h5>
<p>Vanuit het onderduikadres op de Oudeschans werd Stam via de zogeheten Van Niftrik-lijn via het dorp Putte over de Belgische grens geleid.</p>
<p>Met een collega-verzetsman reisde hij vervolgens per tram naar de in het complot betrokken familie Van Dulken. Hun Antwerpse adres bleek echter te zijn verraden. Op 13 april 1942 wekte de Sicherheitsdienst de bewoners. De heer des huizes werd met een overvalwagen afgevoerd, vertelde Stam later tijdens een verhoor aan de Zwitserse autoriteiten. Een wat oudere Duitse politiebeambte bleef achter ter bewaking van mevrouw, het dienstmeisje, Stam en diens reisgenoot.</p>
<p>‘Duidelijk was dat wij, voordat de overvalwagen terugkwam, iets moesten ondernemen,’ aldus Stam. Hij vroeg het dienstmeisje of ze niet een fles bij de hand had ‘zodat we hem een tik in zijn nek konden geven’.</p>
<p>Het meisje verdween om wat te zoeken. Zeer tot ongenoegen van de Duitser liep het meisje een verdieping naar beneden, ondanks het bevel dat ze direct weer naar boven moest komen. Stam ging haar achterna, hard schreeuwend: <em>‘Du sollst zurückkommen.’</em> Verdieping na verdieping ging hij naar beneden, met meer volume schreeuwend dat ze terug moest komen. ‘De laatste trap heb ik toen maar sprongsgewijze genomen, daarna naar buiten gerend en op een juist voorbijrijdende tram gesprongen.’</p>
<figure id="attachment_390548" aria-describedby="caption-attachment-390548" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-390548" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/05/Legitimatie-Antonie-Stam-als-ex-politieke-gevangene-bijgesneden-collectie-Amy-Stam_preview-1280x840.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/05/Legitimatie-Antonie-Stam-als-ex-politieke-gevangene-bijgesneden-collectie-Amy-Stam_preview-320x210.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/05/Legitimatie-Antonie-Stam-als-ex-politieke-gevangene-bijgesneden-collectie-Amy-Stam_preview-640x420.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/05/Legitimatie-Antonie-Stam-als-ex-politieke-gevangene-bijgesneden-collectie-Amy-Stam_preview-1280x840.jpg 1280w" alt="Anton Stam" width="1280" height="840" /><figcaption id="caption-attachment-390548" class="wp-caption-text">Legitimatie Antonie Stam als ex-politieke gevangene. Foto: collectie Amy Stam</figcaption></figure>
<h5>Gevangenis, straf- en werkkamp</h5>
<p>Vader en zoon Van Dulken zouden hun gevangenschap niet overleven. Stam wist heelhuids een ander ondergronds adres te bereiken en reisde van daaruit zonder problemen naar Zwitserland. Hij belandde er achtereenvolgens in de gevangenis, een straf- en een werkkamp. Later mocht hij de weekenden in Lausanne doorbrengen en stonden de seinen op groen om naar Engeland te vertrekken. Maar uitgerekend op de dag van zijn vertrek werd ook Zuid-Frankrijk bezet waardoor die route werd afgesneden.</p>
<p>Onbekend met de nieuwe geopolitieke situatie vertrok Stam met mede-Engelandvaarder Sjaak Brouwers richting Spanje, om begin december 1942 vlak voor de Frans-Spaanse grens te worden opgepakt. Door zich voor te doen als werkloze studenten op zoek naar een baan in Zuid-Amerika ontsnapte het duo aan een mogelijke doodstraf.</p>
<p>Stam: ‘Ofschoon mij tijdens een van de vele verhoren gevraagd werd: <em>“Wollen Sie noch weiter lügen?”</em>, werd ons verhaal waarschijnlijk toch geslikt, want tegen Kerstmis werden wij in gezelschap van een Duitse officier in een normale trein naar Parijs gebracht, waar hij ons afleverde bij het bureau van de organisatie Todt.’ Deze organisatie was opgezet door de nazi Fritz Todt en voerde bouwwerkzaamheden uit voor de Wehrmacht, zoals de bouw van de Atlantikwall. Hierbij werden ook dwangarbeiders ingezet.</p>
<h5>De Zwitserse Weg</h5>
<p>Brouwers en Stam wisten zich ook aan deze dwangarbeidersorganisatie te ontworstelen; ze negeerden simpelweg de order om de volgende dag terug te keren voor vertrek naar Duitsland.</p>
<p>In Parijs legden ze contacten om een nieuwe route naar Zwitserland op te zetten. Zelf gingen ze terug naar Nederland om deze lijn verder uit te bouwen.</p>
<p>Bekend is dat zowel Stam als Brouwers in de maanden die volgden verschillende keren met onderduikers en illegale documenten naar Zwitserland reisden. ‘Geld kreeg ik altijd via Stam,’ aldus Brouwers. Een andere illegaal, Dirk Jan de Jong, verklaarde kort na de oorlog dat hij nauw met Stam had samengewerkt. Stam had volgens hem goede contacten met de Ordedienst. ‘Ik nam voor hem illegale berichten mee naar Zwitserland. En met hem samen vervoerde ik valse papieren en stempels.’</p>
<p>Stam bleef tot medio 1944 leidinggeven aan deze ontsnappingslijn, de zogeheten Zwitserse Weg. Ook was hij betrokken bij het versturen van codeberichten met een geheime zender vanaf een adres aan de Herengracht, waar de Grüne Polizei in december 1944 binnenviel, en medewerkers ternauwernood via de achterdeur wisten te ontsnappen.</p>
<p>Hij verliet Amsterdam, dook op verschillende plekken onder, bleef actief als marconist en werd uiteindelijk in Drijber nabij Assen in februari 1945 op heterdaad betrapt bij een volgende inval, toen hij zich in een kast had verborgen naast een zender die nog aan stond. Hij liet tijdens zijn verhoren niets los en werd overgebracht naar concentratiekamp Wilhelmshaven en van daaruit weer naar Assen.</p>
<p>Op 2 maart 1945 bracht Karl Klingbeil zijn arrestant naar een SD-kantoor in Zwolle. Daar volgden nieuwe verhoren. Het geluk was met Stam; waar veel SD’ers hun gevangenen afranselden in een poging om gegevens los te krijgen, moest Klingbeil daar weinig van hebben. Het bleef bij het afvuren van vragen en geven van ontwijkende antwoorden. De status quo werd uiteindelijk doorbroken met een Duits dwangvoorstel. Stam: ‘Hij [Klingbeil] deelde tijdens het laatste verhoor aan mij mede dat ik voor de keus werd gesteld om óf voor de Duitsers te werken óf te worden doodgeschoten. In dat voorstel zag ik een mogelijke kans om te ontsnappen en [ik] heb er toen in toegestemd om voor de Duitsers te gaan werken. Tijdens het onderhoud in Zwolle werd afgesproken dat ik de namen van code-officieren en de code per brief naar een Hauptsturmbannführer, wiens naam ik niet meer weet, zou zenden in Zwolle. Daarnaast is de afspraak gemaakt dat ik eens in de veertien dagen in De Groene Weide te Leeuwarden zou komen, waar ik dan een man zou ontmoeten die als een herkenning een doos onder zijn arm had.’</p>
<h5>Een kogel in mijn rug</h5>
<p>Nog eenmaal zetten de Duitsers hem in een auto. ‘Ik werd op een plek ergens buiten Beilen losgelaten, met de belofte contact te houden via de SD-Leeuwarden. Het weggetje lag ongeveer driehonderd meter van de straatweg en nog droom ik weleens van dat bevroren terrein waar ik van die twee Duitsers wegliep, elk ogenblik een kogel in mijn rug verwachtend.’</p>
<p>De nazi’s hielden hun wapens dit keer echter op zak. Dankzij de met Klingbeil gemaakte afspraak wist Stam niet voor het eerst zijn leven te redden. Had hij volhard in zijn ontkenningen en uitvluchten, dan was hij ongetwijfeld eveneens gefusilleerd na de aanslag op Rauter, enkele dagen later.</p>
<blockquote><p>‘Tot aan de bevrijding zijn wij verder niet actief geweest, afgezien van de verzorging van de onderduikers en het door mij ophalen van een pistool bij een boer die het niet langer in huis durfde hebben.’</p></blockquote>
<p>Anton Stam hield zich niet aan de gemaakte afspraken. Hij overnachtte in Beilen en ging toen naar Leeuwarden, waar Amy en hun dochter verbleven. Samen met zijn vrouw – die opnieuw zwanger was en in shock verkeerde door zijn arrestatie – dook hij de rest van de oorlog onder in Leeuwarden op de Steinstraat 11. ‘Tot aan de bevrijding zijn wij verder niet actief geweest, afgezien van de verzorging van de onderduikers en het door mij ophalen van een pistool bij een boer die het niet langer in huis durfde hebben.’ Een paar weken later konden ze eindelijk hun bevrijders begroeten.</p>
<h5>‘Geringe kennis van de journalistiek’</h5>
<p>Drie weken na de bevrijding liet een diep geraakte Stam met een brief opnieuw van zich horen bij Vrij Nederland, dat de oorlogservaringen van haar oud-medewerkers inventariseerde. Hij schreef dat hij van het verzetsblad was verwijderd geraakt vanwege zijn ‘geringe kennis van de journalistiek’.</p>
<p>Over de ware reden van zijn vertrek geen woord. Was hier sprake van schaamte? Stam liet weten dat hij zich bezig had willen houden met het zenden van ondergrondse boodschappen naar Radio Oranje, maar dat daar niets van was gekomen omdat hij rond die tijd ‘naar Zwitserland moest’.</p>
<p>Ook later zou hij niet publiekelijk terugkomen op zijn Vrij Nederland-werkzaamheden en de hem aangewreven beschuldigingen.</p>
<blockquote><p>Dochter Amy: ‘Op het eind van zijn leven lag hij te malen in bed. Alles kwam terug.&#8217;</p></blockquote>
<p>Pas in de jaren tachtig vertelde Anton Stam voor de eerste keer in een voor de familie bestemd genealogisch boekje beknopt over zijn oorlogservaringen. Hij had zich tot dan vooral gericht op zijn gezin en zijn werk bij de KLM. Bij gebrek aan getuigenissen kostte het hem zelfs moeite om een oorlogsuitkering te krijgen.</p>
<p>Naarmate zijn vrouw en hij ouder werden, spookten de jaren 1940-’45 steeds vaker door hun hoofden. Dochter Amy: ‘Op het eind van zijn leven lag hij te malen in bed. Alles kwam terug. Mijn moeder voelde zich achtervolgd en vertrouwde niemand meer. Helemaal nadat mijn vader overleden was. Ze verving alle deursloten en ik mocht er ook niet meer in. Ze meende dat haar kleindochter, schoonzoon en ik gevaarlijk waren en haar wilden vermoorden. Heel verdrietig.’ Het echtpaar vertrouwde elkaar wel tot het laatst. Amy: ‘Hun onderlinge band bleef erg sterk. Hij heeft altijd voor haar gezorgd en liet haar nooit in de steek.’</p>
<p>Anton Stam overleed op 9 januari 1998, zijn echtgenote elf maanden later.</p>


Erik Schaap

De vergeten verzetsstrijder: het ongelofelijke verhaal van Anton Stam

Reconstructie

<p>Hannie Schaft werd op 17 april 1945 geëxecuteerd in de duinen bij Bloemen­daal. De Duitse bezetter, die maandenlang jacht op haar maakte, hoorde haar naam voor het eerst tijdens ondervraging van haar strijdmakker Jan Bonekamp.</p>
<p>Hij raakte zwaargewond bij een aanslag die hij op 21 juni 1944 samen met Hannie Schaft pleegde op de gehate Zaanse politiecommandant Willem Ragut. Maar hoe belandde Bone­kamp in Duitse handen? Tot nu toe werd altijd gezegd dat hij werd overgedragen door ‘een foute politieman’. Maar wie was dat? En waarom leverde hij Bonekamp uit? Uit voorheen gesloten strafdossiers in het Nationaal Archief van wegens collaboratie veroordeelde Zaanse politiemannen is nu precies te reconstrueren wat er gebeurde op die fatale junidag in 1944. Centraal staat een man die door de geschiedschrijving over het hoofd is gezien, de in 1978 in Spanje overleden Tonny Jansen.</p>
<p>Tonny Jansen was lid van het Rechtsfront, een nauw met de NSB samenwerkende beroepsorganisatie voor politie en justitie. In augustus 1940 werd hij gestationeerd in Harlingen, waar hij openlijk de Hitlergroet bracht, jongens die V-tekens op de muur hadden gekalkt uitleverde aan de Duitsers en ijverig informatie doorspeelde aan de Sicherheitsdienst. ‘Er was in Harlin­gen geen tweede die zo zijn best deed voor de SD,’ verklaarde een getuige na de oorlog tegenover de politie.</p>
<p>Maar na zijn overplaatsing naar Zaandam in november 1942 gooide Jansen het over een andere boeg. Hij zocht contact met verzetsmensen en bood hun zijn diensten aan. Na de oorlog zijn er dan ook verschillende verzetslieden die hem verdedigen als iemand op wie ze konden bouwen. Zo zou hij medewerkerslijsten van verzetskrant De Typhoon uit handen van de Duitsers hebben gehouden, vliegeniers die achter de linies terecht waren gekomen hebben gered en ervoor hebben gezorgd dat de vooraanstaande verzetsman Jaap Buijs niet werd geëxecuteerd.</p>
<h5>Geslepen schurk</h5>
<p>‘Hij heeft zeer verdienstelijk werk gedaan voor het verzet,’ zei verzetsman August Sabel na de oorlog tijdens zijn rechtszaak. Maar de rangen der verzetsstrijders waren verdeeld over Jansen. Het gereformeerde, katholieke en sociaaldemocratische kamp nam het voor hem op, terwijl communistische getuigen niets van hem moesten hebben. Bij de links georiënteerde Raad voor Verzet stond de politieman op de lijst van te liquideren landverraders, vertelde het latere communistische raadslid Jan Brasser alias Witte Ko na de oorlog aan justitie. Jansen zou volgens Brasser ‘de motor’ zijn geweest van ‘de opdrachten van politiecommandant Willem Ragut’ en medeplichtig aan de arrestatie van zes Joden bij een razzia. Ook een andere communistische verzetscommandant, Jan ‘Joop’ Jongh was niet te spreken over de Zaanse politiecommissaris. ‘Jansen was een buitengewoon geslepen schurk, naar ons overzwaaiend om zijn huid te redden.’</p>
<p>Uit het justitiedossier van Jansen rijst een beeld op van een man die in de laatste oorlogsjaren weliswaar met het verzet samenwerkte, maar dan vooral met het niet-communistische verzet. Aan communisten had hij een broertje dood. Getuigen­verklaringen in het dossier melden dat Jansen aan de bezetter namen doorgaf van CPN’ers, een lijst van vermeende communisten had aangelegd waar huiszoekingen moesten worden gedaan en in 1943 een belangrijke rol speelde bij razzia’s waarbij communisten werden opgepakt.</p>
<figure id="post-39191 media-39191" class="align-none"></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ook zou hij volgens mede-agenten een belangrijke rol hebben gespeeld bij het leeghalen van de Zaanse synagoge. De openbaar aanklager omschreef hem tijdens zijn proces in 1949 als een ‘opportunist’ behorend tot het slag politiemannen die tijdens de oorlog ‘niet aan de zijde van de vijand stonden’ noch zich op een ‘uitsluitend Nederlands standpunt stelden’. Uiteindelijk veroordeelde het Bijzonder Gerechtshof Jansen tot tweeënhalf jaar cel wegens ‘verraad’ en ‘hulp aan de vijand’. De straf viel zo laag uit omdat de rechters ‘in hoge mate rekening’ hielden met zijn verdiensten voor de verzetsbeweging.</p>
<h5>IJver</h5>
<p>In het dossier van Tonny Jansen zitten tal van getuigenissen over zijn rol tijdens de arrestatie van Jan Bonekamp, waaruit zonneklaar blijkt dat hij geen enkele moeite heeft gedaan de communistische verzetsstrijder te redden. Zo gaf hij de fanatieke NSB-agent Hendricus de Vogel opdracht de cel waarin Bonekamp werd geplaatst te bewaken. En Jansen deed nog iets waardoor hij de bezetter op het spoor van Hannie Schaft zette. Aanvankelijk verklaarde hij niet al te veel haast te hebben gehad met het informeren van de Duitsers, maar in een tweede verhoor komt hij daarop terug en zegt het bericht van Bonekamps arrestatie ‘zo snel mogelijk’ te hebben doorgespeeld, waarna manschappen van de SD ‘met de meeste spoed’ arriveerden.</p>
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote><p>Jansen deed geen enkele moeite de communist te redden.</p></blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Kriminalsekretär van de Sicher­heitspolizei Emil Rühl en het gevreesde Sicherheitspolizei-lid Friedrich Christian Viebahn verbaasden zich na de oorlog tegenover hun ondervragers over de ijver van Jansen. Volgens Rühl en Viebahn was het voor Jansen ‘een kleine moeite’ geweest Bonekamp te laten onderduiken en hem te laten behandelen. Rühl: ‘Ik zou toch denken dat elke arts bereid zou zijn geweest deze man te helpen en hem hierdoor uit handen van de Duitse politie te houden.’ In een later verhoor zegt Rühl: ‘De Nederlandse SS-man De Vogel hield de wacht waardoor Bonekamp niet de gelegenheid had om personen te waarschuwen.’ En: ‘Door de willende medewerking van Jansen bij en na de arrestatie van Bonekamp was het voor ons mogelijk de moordaanslagen uitgevoerd door Hannie Schaft op te helderen.’ Als Jansen Bonekamp niet had uitgeleverd, concludeert Rühl, was Schaft nooit gevonden en ‘was zij zeker nog in leven’.</p>
<p>Ook de Nederlandse SS’er Maarten Kuiper, die tijdens de executie van Hannie Schaft zijn machinegeweer op haar zou legen, legde een belastende verklaring af over Jansen. Ook volgens Kuiper was het dankzij Jansen dat ‘Bonekamp nadat hij was neergeschoten, aan het bureau is gekomen, in de cel is gestopt en bewaakt om zodoende elk contact te vermijden. Zoals bekend heeft Bonekamp toen de naam genoemd van Hannie Schaft. Jansen heeft hierin een zeer actieve rol gespeeld.’</p>
<p>Na de oorlog probeerde Jansen zijn rol bij de uitlevering van Bonekamp aan de Duitsers zo klein mogelijk te maken. Ja, hij had gebeld met het hoofdkantoor van de SD in Amster­dam maar alleen maar omdat hij van arts Willem Levend had gehoord dat Bonekamp ‘binnen tien minuten zou overlijden’. Met andere woorden: als de Duitsers zouden arriveren zou ondervraging van de gevangene niet meer mogelijk zijn. Arts Levend herinnerde zich na de oorlog iets heel anders. Hij had tegen Bonekamp gezegd: ‘Het is erg, maar je gaat direct naar het ziekenhuis.’ En diezelfde boodschap had hij voor Jansen, NSB-burgemeester Hendrik Vitters en enkele SD’ers.</p>
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote><p>De openbaar aanklager omschreef hem als een &#8216;opportunist&#8217;</p></blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>En dan is er ook nog de foto van Hannie Schaft die in de portefeuille van Bonekamp werd gevonden. In de film <i>Het meisje met het rode haar</i> uit 1981 speelt de foto een belangrijke rol: door die vondst kreeg Hannie Schaft een gezicht en wisten de Duitsers naar wie ze moesten zoeken. Maar in werkelijkheid is het waarschijnlijk anders gegaan. Zeker is dat Bonekamp een foto bij zich droeg. De eigenaresse van het huis waar Bonekamp was binnen gestrompeld, verklaarde na de oorlog dat er ‘een foto van een meisje met rond gezicht en loshangende haren tot op de schouders’ uit de portefeuille van Bonekamp werd gehaald door politieman Jan van der Schaaf. Die gaf de foto aan Jansen, en er zou ter plaatse zijn afgesproken dat die onmiddellijk moest worden vernietigd, om te voorkomen dat de afgebeelde persoon zou worden gezocht. ‘Wat door mij direct is gebeurd,’ zei Jansen tegen zijn ondervragers.</p>
<p>Dat Jansen in dit geval wel eens de waarheid gezegd zou kunnen hebben, kan worden onderbouwd met een verklaring uit een zeer onverdachte bron: die van Bonekamps echtgenote Trien van den Brink. Zij voedde in haar eentje haar dochter op, terwijl Bonekamp met Hannie Schaft operaties uitvoerde en ondergedoken zat. Na de aanslag op Ragut werd Van den Brink in het huis van haar moeder opgehaald door de politie en naar Zaandam gebracht. Daar moest ze een kwartier wachten tot er een Rode Kruis-auto arriveerde met haar man. Tijdens de rit naar het hoofdkwartier van de SD aan de Euterpestraat werd ze voortdurend verhoord over het illegale werk van haar man. Daar aangekomen ging het verhoor verder. Op tafel lagen de bezittingen van Bonekamp: een portefeuille, persoonsbewijs, een Aus­weis, een portemonnee, een sleutel en twee pistolen. Ook toonden de ondervragers haar verschillende foto’s, van hun dochter, pasfoto’s van hemzelf en een foto van een zekere Karel Smit die eerder door de Duitsers was gefusilleerd. Maar geen foto van Hannie Schaft. Voor de uiteindelijke arrestatie van Schaft maakte de al dan niet vernietigde foto overigens niet veel uit. Nadat Bonekamp Schafts naam had prijsgegeven, deden de Duitsers een inval bij de familie Schaft. Daar zijn ongetwijfeld foto’s gevonden die bij de opsporing zijn gebruikt.</p>
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote><p>De verzetsman kreeg &#8216;verschillende spuitjes&#8217; voor zijn verhoor</p></blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h5>Verzetsverpleegster</h5>
<p>Zeker is dat Jansen in de negen maanden durende jacht op Hannie Schaft geen rol speelde. Zelf verklaarde hij ‘nimmer in de buurt van de woning’ te zijn geweest om ‘te trachten haar te arresteren’. Daarvoor zijn in het dossier ook geen aanwijzingen te vinden. Wel zitten er verklaringen in die een nieuw licht werpen op de laatste uren van Jan Bone­kamp. In Amsterdam werd hij overgebracht naar het Luftwaffe Lazaret te Amsterdam, dat gevestigd was bij het Wilhelmina Gasthuis. De eerdergenoemde Nederlandse SS’er Maar­ten Kuiper zag hoe de verzetsstrijder ‘verschillende spuitjes’ kreeg om hem ‘geschikt te maken voor verhoor’. Tijdens de bijeenkomsten was een Duitse verpleegster aanwezig die moest waarschuwen als Bonekamp ‘te zwak’ werd, waarna de ondervragingen zouden worden gestaakt.</p>
<p>Emil Rühl, die de ondervragingen samen met Kuiper deed, benadrukte na de oorlog dat Bonekamp voor hem een grote onbekende was. Bonekamp bekende een hele reeks aanslagen waaronder die op banketbakker en notoire NSB’er Pieter Faber. Hoe Rühl en Kuiper Bonekamp de naam Hannie Schaft hebben weten te ontfutselen, is altijd met raadselen omhuld geweest. Schafts medestrijdster Truus Menger-Over­steegen meldt in haar boek <i>Toen niet, nu niet, nooit</i> dat de Duitse verpleegster een belangrijke rol speelde. Zij zou zich hebben voorgedaan als een zogenaamde ‘verzetsverpleegster’ en Bonekamp hebben toegefluisterd dat hij boodschappen aan haar kon doorgeven. Hij zou toen, al blind en stervende, Hannie Schafts naam hebben genoemd.</p>
<p>Volgens de inmiddels overleden journalist Ton Kors liep het anders. In <i>Hannie Schaft, het levensverhaal van een vrouw in verzet tegen de nazi’s</i> beschrijft hij hoe Emil Rühl zich voordeed als een vriend en de stervende Bonekamp vroeg of hij wat kon doen. Beide auteurs geven geen bronnen bij hun weergave van de feiten. Rühl zelf gaf zijn ondervragers na de oorlog een veel minder spannende, hem vrijpleitende versie van de feiten. Volgens hem was er sprake van een ‘rustig verhoor’ waarbij Bonekamp vertelde samen met Schaft de aanslag op Ragut te hebben gepleegd en dat hij ook verder met haar samenwerkte. Mede-ondervrager Maarten Kuiper: ‘Ik heb persoonlijk gehoord dat Bonekamp de naam Hannie Schaft zei.’</p>
</div>
<figure id="post-39191 media-39191" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/0a1d4a51-1590-4873-b5b3-0d0cc5143f70_Centouri_preview1.jpg" alt="Na de oorlog werd Tonny Jansen eigenaar van een reisorganisatie." /><figcaption>Na de oorlog werd Tonny Jansen eigenaar van een reisorganisatie.</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De zaak-Jan Bonekamp/Hannie Schaft en de rol van Tonny Jansen daarbij was voor politie en justitie een van de vele affaires waarnaar ze tussen 1945 en 1949 onderzoek deden. Maar om onbekende reden voerde de officier van justitie de zaak niet op in de tenlastelegging en tijdens de zittingen en in het vonnis is er dan ook geen woord aan gewijd. Voor de inmiddels 89-jarige Truus Menger-Oversteegen is er geen twijfel mogelijk waarom dat zo is gelopen. ‘Weet je waarom Jansen zo heeft geopereerd? Bonekamp was een communist. Daarom stak hij geen hand voor hem uit. En weet je waarom er na de oorlog geen aandacht was voor deze zaak? Opnieuw: omdat Bonekamp een communist was. Het was in 1949 volop Koude Oorlog en om communisten werd met een boogje heen gelopen.’</p>
<p>Tonny Jansen werd na zijn veroordeling tot tweeënhalf jaar vrijwel onmiddellijk op vrije voeten gesteld omdat hij zijn straf al in voorarrest had uitgezeten. Hij begon een autoverhuurbedrijf in Haarlem en later kocht hij daar een reisbureau en begon met vliegreizen. Uiteindelijk werd hij directeur van Centouri, een grote speler op de reismarkt. Hij heeft die organisatie verkocht aan V&amp;D en is op Mallorca gaan wonen. Zijn dochter Magda laat weten geen zin te hebben om ‘oude koeien uit de sloot te halen’ en verwijst door naar haar oom Theo Hibma (85), de broer van haar moeder. Hij zat tijdens de oorlog bij de familie Jansen ondergedoken om te ontkomen aan de Arbeitseinsatz. Hibma ziet Tonny Jansen in de eerste plaats als een verzetsman. Dat hij in de gevangenis heeft gezeten, noemt Hibma een ‘tik voor de familie’. Hij weet niets van betrokkenheid van zijn zwager bij de zaak-Bonekamp/Schaft. Wat Hibma zich wel herinnert, is dat zijn zwager tijdens de oorlog soms heel nerveus thuiskwam. ‘Over de redenen voor zijn nervositeit werd niet gesproken,’ aldus Hibma. ‘Hij wilde mijn zuster en mij niet ongerust maken en verzweeg dus veel.’</p>
<div class="info-box">
<p><i>Erik Schaap is journalist, schreef eerder het boek ‘Walraven van Hall, premier van het verzet (1906-1945)’ en doet onder meer onderzoek naar de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in de Zaanstreek.</i></p>
</div>
</div>


Harm Ede Botje

Hoe het meisje met het rode haar werd verraden

Charlatan of verzetsheld? Het verhaal van de collaborerende clown

De verrader en het meisje