De democratie verdwijnt uit Brussel

Columns van de week

Hannah Prins, Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Iraanse filmmakers zijn ware meesters in het subtiel verweven van overheidskritiek in hun werk. Denk bijvoorbeeld aan films als Holy Spider en A Separation, waarin regisseurs Ali Abbasi en Asghar Farhadi op indringende wijze de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen in Iran blootleggen. Of aan Jafar Panahi, die in zijn docufictie Tehran Taxi laat zien hoe er altijd ogen zijn die elke beweging in de gaten houden.
Bij al deze films zijn niet alleen de verhalen aangrijpend, maar vraag je je ook voortdurend af hoe ze het überhaupt voor elkaar hebben gekregen om zulke films te maken. Zo werd Holy Spider opgenomen in Jordanië om de restricties van de Iraanse overheid te omzeilen, terwijl Panahi Tehran Taxi in het geheim opnam met een camera op zijn dashboard. Deze films zijn daardoor niet alleen indrukwekkend en meeslepend, maar ook een toonbeeld van vindingrijkheid en moed.
Voeg aan dit indrukwekkende rijtje ook My Favorite Cake toe, in het Farsi heet de film Keyk-e Mahboob-e Man. In deze film schittert Mahin, briljant vertolkt door Lili Farhadpour, als een zeventigjarige vrouw wier leven haar glans heeft verloren. Ze worstelt met eenzaamheid na het overlijden van haar man en het vertrek van haar kinderen die naar Europa zijn geëmigreerd. Mahin kan ’s nachts de slaap niet vatten en slaapt door tot de zon al lang op is. Tijdens een lunch met vriendinnen van vroeger wordt ze aangemoedigd om op zoek te gaan naar een man. Wanneer ze de alleenstaande taxichauffeur Faramarz (Esmaeel Mehrabi) ontmoet, besluiten ze samen een nacht door te brengen in Mahins huis. Waar ze eerst verwachtingsvol en verlegen zijn, komen ze die nacht samen weer tot leven.
Er zit zowel poëzie als protest in de manier waarop het alledaagse wordt getoond in My Favorite Cake. De film is volledig opgenomen in Teheran, terwijl in 2022 op hetzelfde moment demonstraties plaatsvonden. Toch slaagden regisseurs Maryam Moghadam en Behtash Sanaeeha erin om op verschillende locaties en in de straten van de hoofdstad te filmen en de realiteit van het echte leven in Iran te tonen.
En wat hoort er onlosmakelijk bij echt Iraans leven? Geen hoofddoek dragen wanneer je thuis bent, wijn drinken, en stiekem samen naar binnen sluipen zodat de buren niet zien dat je bezoek hebt. Het levert een tedere ode aan het leven op, aan hoe je dat weer kleur kunt geven wanneer het grijs is geworden: het leven is er om te delen.
Het maken van de film was echter niet zonder consequenties: van zowel Moghadam als Sanaeeha is het paspoort afgepakt, en het regisseursduo wordt voor drie aanklachten vervolgd. Op de rode loper van het filmfestival in Berlijn schitterden ze door afwezigheid. Op dit moment kunnen ze Iran niet verlaten en wachten ze in onzekerheid op hun proces.

Eline Derakhshan

Het echte leven in Iran

Achtergrond

Na een jaar van bombardementen en een grondoorlog in Gaza, heeft Israël de oorlog nu uitgebreid naar Libanon. Het dodental is gigantisch: er zijn in Gaza ruim 42.000 mensen gedood en ruim 2.350 in Libanon. De werkelijke aantallen liggen waarschijnlijk veel hoger, omdat er nog duizenden mensen onder het puin liggen. 
De gevolgen van de Israëlische oorlogsvoering zijn schokkend. Ziekenhuizen en vluchtelingenkampen worden gebombardeerd. Mensen die vluchten worden onder vuur genomen. Nog nooit hebben we zo gedetailleerd, via het nieuws en sociale media, kunnen volgen wat zich in Gaza afspeelt – we zien details die voor veel Nederlanders nieuw zijn. Maar deze manier van oorlogsvoering is verre van nieuw, en is structureel: het toebrengen van zoveel mogelijk schade is al bijna twintig jaar verankerd in de Israëlische oorlogsvoering in de zogenoemde Dahiya-doctrine – ontwikkeld in Libanon.
<h3>‘Geen dorpen, maar militaire bases’</h3>
In 1978 bezette Israël het zuiden van Libanon voor het eerst. De Palestinian Liberation Organisation (PLO), die op dat moment opereerde vanuit Libanon, had in een aanval op Tel Aviv 34 Israëli’s om het leven gebracht. In een reactie op deze aanval lanceerde Israël Operatie Litani. Deze zevendaagse grondinvasie was zeer gewelddadig, en kostte volgens de Libanese overheid bijna 1.200 Libanezen en Palestijnen het leven. Vier jaar later vielen de Israëli’s weer Libanon binnen: bijna twintig jaar lang bezetten ze het zuiden van Libanon, om een bufferzone te creëren door de PLO naar het noorden te drijven. Dit begon met een grondinvasie vanuit het zuiden en de belegering van West-Beiroet die 37 dagen duurde. Hoewel de schattingen uiteenlopen, gaan de meeste uit van meer dan tienduizend doden door de belegering. En het geweld stopte hier niet: tijdens de zevendaagse oorlog in 1993 werd het zuiden zodanig gebombardeerd dat honderdduizenden Libanezen op de vlucht sloegen en werden tijdens Operation Grapes of Wrath in 1996 zeshonderd luchtaanvallen op Libanon uitgevoerd. Nog geen zes jaar na het einde van de bezetting viel Israël weer Libanon binnen. De oorlog van 2006 duurde slechts drieëndertig dagen, maar de destructie was gigantisch. 
Hoe belangrijk deze laatste oorlog zou worden, bleek twee jaar later. In een interview met de Israëlische krant Yedioth Ahronoth in 2008 sprak Gadi Eisenkot, destijds hoofd van de noordelijke divisie van het Israëlische leger, over de Dahiya-doctrine. ‘Wat er gebeurd is in de Dahiya-buurt van Beiroet in 2006, zal gebeuren in elk dorp van waaruit Israël wordt beschoten’, zei Eisenkot. ‘We zullen buitensporig geweld toepassen en grote schade en vernietiging veroorzaken. Vanuit ons standpunt zijn dit geen dorpen met burgers, maar militaire bases.’
Gabi Siboni, een gepensioneerd generaal en directeur van een van de belangrijkste Israëlische denktanks, The Institute for National Security Studies (INSS), onderschreef Eisenkots doctrine. Zo schreef hij op 2 oktober 2008: ‘Bij een uitbraak van vijandigheden, zal het IDF (Israel Defence Force, red.) onmiddellijk, kordaat en met een geweld dat onevenredig is ten opzichte van de acties van de vijand en de bedreiging die het vormt moeten handelen.’ Het ging hier niet om een gedachteoefening, bevestigde Eisenkot: ‘Dit is geen aanbeveling. Dit is een plan. En het is al goedgekeurd.’ En inderdaad: in de achttien jaar erna heeft Israël zich aan dit plan gehouden.
<h3>De 2006-oorlog als model</h3>
Om de doctrine te begrijpen moeten we inzoomen op de 2006-oorlog. Tijdens de Israëlische bezetting tot 2000 waren tientallen Libanezen ontvoerd en gevangengenomen door het IDF. Velen van hen belandden in de gevangenis zonder ooit een rechter te zien. In een gevangenenruil tussen Hezbollah en Israël in 2004 werden ongeveer 430 Libanese en Arabische gevangenen vrijgelaten, maar nog steeds zat een aantal van hen in Israëlische gevangenissen. Om deze mensen weer vrij te krijgen, probeerde Hezbollah tussen 2004 en 2006 meerdere keren Israëlische soldaten te ontvoeren om ze als ruilmiddel te gebruiken. Op 12 juli 2006 ontvoerde Hezbollah twee Israëlische soldaten, nadat zij een konvooi aanvielen. Bij deze aanval werden zes Israëlische soldaten gedood.
Hassan Nasrallah, de voormalige politiek leider van Hezbollah die vorige maand bij een Israëlische luchtaanval om het leven kwam, riep op tot onderhandelingen en een gevangenenruil, maar de Israëlische premier Ehud Olmert was niet geïnteresseerd. ‘Laat mij duidelijk zijn: de gebeurtenissen van vanmorgen waren geen terroristische aanval, maar een actie van een soevereine staat die Israël zonder reden of provocatie heeft aangevallen’, zei Olmert in een persconferentie later die dag. ‘De Libanese overheid, waar Hezbollah een onderdeel van is, probeert de regionale stabiliteit te ondermijnen. Libanon is verantwoordelijk en Libanon zal de consequenties van haar acties ondervinden.’
Olmert reageerde snel en hard met Operation Change of Direction: een zee- en luchtblokkade in combinatie met een serie land- en luchtaanvallen waarbij het IDF Libanon binnenviel. Israëlische oorlogsschepen blokkeerden de toevoer van producten via de haven. Een dag later werd niet alleen het vliegveld van Beiroet gebombardeerd, maar ook de weg tussen Beiroet en Damascus. Bombardementen werden uitgevoerd door het hele land, vooral in het zuiden van Libanon. Honderdduizenden mensen sloegen op de vlucht. Complete wijken in de voorstad van Beiroet werden met de grond gelijk gemaakt. De dichtbevolkte buurt Dahiya werd extra hard geraakt. Hier ontstond de benaming Dahiya-doctrine: de destructie was zo groot dat de Israëlische oorlogsstrategie naar de buurt is vernoemd.
Uit een rapport van het Internationale Comité van het Rode Kruis (ICRC) blijkt dat Israël tijdens de oorlog van 2006 ruim 30.000 woningen, 109 bruggen, 139 wegen, 78 medische posten (waaronder twee ziekenhuizen), 900 commerciële centra en fabrieken en 32 publieke voorzieningen zoals elektriciteitscentrales en watervoorzieningen heeft verwoest of beschadigd. De ICRC schat dat hierbij 1.191 Libanezen zijn gedood en meer dan 4.000 gewond zijn geraakt. 
<h3>Schending van oorlogsrecht</h3>
Het disproportionele geweld in Libanon begon niet in 2006. Maar wat de Dahiya-doctrine veranderde, was dat dit geweld geformaliseerd en gerechtvaardigd werd. Het idee: als we onevenredig veel geweld gebruiken in zo kort mogelijke tijd, denkt onze vijand wel twee keer na voor ze ook maar iets uithalen. Daarnaast moet volgens de doctrine iedere aanval niet alleen militaire doelen raken, maar zoveel mogelijk destructie teweegbrengen, zodat de sociale en economische schade ook zo groot mogelijk is. Waarschuwingen worden zo kort mogelijk van tevoren gegeven, zodat ze weinig invloed hebben op de effectiviteit van de operatie. En wie na waarschuwingen niet vlucht, is duidelijk een vriend van de vijand. 
De rechtvaardiging van de Israëlische regering is steevast ‘zelfverdediging’, want de te bombarderen wegen, ziekenhuizen en woningen kunnen mogelijk gebruikt worden door de vijand. Die logica botst echter met het internationaal oorlogsrecht. Volgens dat recht bestaat er wel zoiets als zelfverdediging, maar zitten er grenzen aan wat daarmee te rechtvaardigen valt. Als het IDF twee uur voor een bombardement flyers uitstrooit over een wijk, geeft dat de bewoners onvoldoende tijd om te vluchten, zeker als de vluchtroute al verwoest is. Wanneer het IDF vermoedt dat een flatgebouw als wapenopslag wordt gebruikt, maar dit niet hard kan maken, mag zij het gebouw niet beschouwen als militair doelwit. En door onevenredig en willekeurig dichtbevolkte gebieden te bombarderen kan de burgerbevolking niet beschermd worden, terwijl dit een verplichting is in het oorlogsrecht. 
Het gebruik van disproportioneel geweld door Israël in 2006 is daarom gecategoriseerd als een schending van het oorlogsrecht in onderzoeksrapporten van de VN en ICRC. Zelfs tijdens de oorlog werd Israël hierover al op de vingers getikt: op 2 augustus bracht Human Rights Watch een rapport uit waarin een eerste schets werd gemaakt van de schendingen van oorlogsrecht door Israël en Hezbollah. Schendingen aan beide kanten, maar het rapport benadrukte dat de destructie door Israël in Libanon onevenredig groot was in vergelijking met schendingen door Hezbollah. 
De oproep die mensenrechtenorganisaties in de loop der jaren aan Israël deden om zich aan het oorlogsrecht te houden heeft het land er niet van weerhouden de doctrine te gebruiken. Eisenkot, de architect ervan, bekleedde de afgelopen achttien jaar meerdere hoge posities in het IDF, waaronder de hoogste positie, die van stafchef. Zijn oorlogstactieken zagen we niet alleen in Libanon, maar ook in Gaza. De Gaza-oorlog van 2008-2009: disproportioneel geweld door Israël. Vijf jaar later in 2014: disproportioneel geweld door Israël. En ook afgelopen jaar: mensenrechtenorganisaties, de Verenigde Naties en overheden wereldwijd wijzen op Israëls gebruik van buitensporig geweld tegen de Palestijnse en Libanese bevolking, waarbij geen onderscheid wordt gemaakt tussen burger en militant. De afgelopen decennia was er herhaaldelijk sprake van het bombarderen van hulpverleners en journalisten, burgers die laat of helemaal niet werden gewaarschuwd voor bombardementen en grootschalige vernietiging van infrastructuur. Gebieden die aangemerkt worden als ‘veilig’ blijken dit achteraf niet te zijn. En zowel in 2006 in Libanon, als nu in Gaza, hongerde Israël de bevolking uit door middel van blokkades en het bombarderen van voedselopslagplaatsen. 
<h3>Een tweede Gaza </h3>
Eisenkot ging na een invloedrijke carrière in 2019 met pensioen, maar werd door premier Benjamin Netanyahu in oktober 2023 weer van stal gehaald om een ministerpost in het oorlogskabinet te vervullen. Geen wonder dat de echo&#8217;s van de eerdere oorlogen nagalmen in Gaza en Libanon. Toch is er één aspect van de huidige oorlog waar zelfs Eisenkot mee worstelt: het duurt te lang. Netanyahu, die Eisenkot in 2015 zelf tot stafchef van het IDF benoemde, krijgt inmiddels geen schouderklopjes maar vooral kritiek van de voormalig generaal. De gemoederen liepen zo hoog op, dat Eisenkot in juni 2024 besloot het oorlogskabinet te verlaten. 
De Verenigde Naties zijn nu bang dat Libanon een tweede Gaza wordt. De vraag of dat zal gebeuren is makkelijk te beantwoorden – de Israëlische regering heeft er nooit een geheim van gemaakt wat zij van plan is. De vraag is eerder hoe lang de rest van de wereld, en met name de Verenigde Staten, deze schendingen van het oorlogsrecht nog blijft steunen.

Het echte leven in Iran

Buitensporig geweld in Gaza en Libanon: de Israëlische strategie