Voor ze de leeftijd had bereikt dat ze naar school mocht, probeerde Karen Armstrong haar ouders te vertellen over de allesomvattende schittering van het zonlicht in de bossen en de lanen rondom hun huis. Er was geen woord voor, maar ze noemde het ‘putsch’. Haar ouders wisten niet wat ze bedoelde, alsof ze deze ‘vreemde en onweerstaanbare helderheid’ niet konden waarnemen.

Later, als non, ontdekte ze dat onder meer de Engelse romantische dichter William Wordsworth (1770-1850) dit verlies van waarneming onder woorden probeerde te brengen in dichtregels als: Waarheen is de dromerige glans vervlucht? / Waar is nu de glorie en de droom? Armstrong ziet niet alleen een esthetisch verlies naarmate we ouder worden; onze band met de natuur is beschadigd. ‘In onze strijd om de planeet te redden,’ schrijft ze, ‘moeten we onze oerverbinding met de natuur herstellen.’

In haar boek De heilige natuur voert Armstrong de lezer langs religieuze en filosofische stromingen waarin een ander godsbeeld heerst en de natuur een andere plek krijgt toegedicht dan in de joods-christelijke cultuur. In vroege beschavingen werd de macht die de kosmos bestuurde niet ervaren als een bovennatuurlijke, verre en afzonderlijke ‘God’. Armstrong schrijft: ‘Deze macht was veeleer een intrinsieke aanwezigheid die ze (…) ervoeren in rituelen en contemplatie – een kracht waarvan alle dingen doordrenkt waren, een transcendent mysterie dat niet duidelijk te omschrijven was. Het monotheïsme, het geloof in één enkele God, dat centraal staat in het geloof van joden, christenen en moslims, vormde de grote uitzondering.’

Karen Armstrong

Karen Armstrong (Wildmoor, Worcestershire, 14 november 1944) is expert op het gebied van religie, en dan met name de monotheïstische religies (christendom, jodendom en islam). Ze heeft een vrijgevochten kijk op geloven en godsdienst. Belangrijk onderwerp in haar boeken is de rol van religie in de moderne wereld.

Armstrong werd katholiek opgevoed. Van 1962 tot 1969 was zij non bij de Sisters of the Holy Child Jesus. In die periode ging ze ook Engelse letterkunde studeren aan de Universiteit van Oxford. Daar raakte ze in de ban van onder meer William Wordsworth en Samuel Taylor Coleridge.

Na het verlaten van het klooster debuteerde ze in 1982 met Through the Narrow Gate, waarin ze kritiek levert op de beperkte leefwereld van kloosterlingen. Ze maakte verschillende televisieprogramma’s over geloof, zoals het prijswinnende Mohammed, Legacy of a Prophet (2002). En ze schreef vele boeken over het geloof, waaronder Een geschiedenis van God (2003), Compassie (2011) en In naam van God: religie en geweld (2015). Ze is een internationaal veelgevraagde spreker en publiekslieveling.

Volledige heerschappij

Als je de Hebreeuwse Bijbel openslaat, zie je direct welke rol de mens ten opzichte van de natuur heeft. De God in het scheppingsverhaal Genesis geeft de eerste mensen een opdracht die hun volledige heerschappij over de natuurlijke wereld geeft: ‘Wees vruchtbaar en word talrijk, bevolk de aarde en breng haar onder je gezag: heers over de vissen van de zee, over de vogels van de hemel en over alle dieren die op aarde rondkruipen.’

Armstrong concludeert dat de Hebreeuwse Bijbel niet is gericht op de heiligheid van de natuur, omdat het volk Israël het goddelijke vooral ervoer in het menselijke en niet zozeer in de natuurlijke wereld.

De confucianistische geleerde Fang Yizhi (1611-1671) concludeerde dat men in het Westen was ‘gespecialiseerd in materieel onderzoek’, maar gebrekkig in het ‘begrijpen van de oorspronkelijke kracht (qi)’. Armstrong schrijft: ‘Met qi verwees Fang naar de essentie van het zijn – een kracht die de Chinezen beschouwden als “onkenbaar”, als de “duistere en samenbindende lagen van mysteries”. Qi is net zoals het hindoeïstische rta geen god of enig ander wezen; het is de energie waarvan al het leven vervuld is, die de werelden van planten, dieren, mensen en goden harmonieus met elkaar verbindt en ze zich tot hun volledige potentieel laat ontplooien. De ultieme werkelijkheid wordt gevormd door tao; de fundamentele weg van de kosmos.’

Wanneer mensen daarmee geconfronteerd worden, moeten ze volgens Fang zwijgen, omdat deze ‘buiten het bereik van verbale concepten ligt’. Een inzicht dat haaks staat op het joods-christelijke denken, waarin alles geverbaliseerd en uitgelegd dient te worden. Het vermogen om anders dan rationeel te denken, wordt kinderen volgens Armstrong al vroeg afgeleerd.

Wanneer werd u zich bewust van het belang van de relatie tussen religie en natuur?

‘Ik heb alle wereldreligies bestudeerd, maar toen ik research deed voor dit boek, verbaasde het me hoe groot de overeenkomsten waren; dat idee van een scheppende kracht die door de natuur gaat, fysiek, spiritueel, goddelijk en menselijk. De kracht van God was terug te vinden bij de bloemen en planten, in alles wat leeft. Ik wilde aanvankelijk een omvangrijke geschiedenis schrijven van de natuur in alle wereldreligies.

Aan het begin van de Covid-pandemie kwamen mijn uitgevers en ik bij elkaar voor een Zoom-meeting en ze zeiden: “Schrijf dat omvangrijke boek later. We hebben nú een boek nodig over de natuur.” We worden overspoeld met onderzoeken over de klimaatcrisis, we zijn verlamd, we weten niet wat te doen, maar we moeten ons realiseren dat we een eenheid vormen met de natuur en afhankelijk zijn van die natuur. Je ziet mensen rondlopen, eindeloos op hun telefoon kijkend, foto’s makend, maar ze kijken niet om zich heen; ze staan niet in contact met de natuur.’

Karen Armstrong

Hoe zou u uw eigen relatie met de natuur omschrijven?

‘Ik woon in het centrum van Londen. Kijk, ik heb uitzicht op een prachtige boom.’ Ze wijst vanuit haar werkkamer naar buiten: ‘Dit zijn achttiende-eeuwse huizen met tuinen. Ik sta op grote afstand van de natuur. In de jaren tachtig maakte ik een televisieprogramma voor Channel 4 over Sint Paulus. Voor een aflevering over het leven van Jezus reisde ik naar het Midden-Oosten. Ik verbleef in Palestina en werd ’s ochtends heel vroeg door de woestijn naar de Dode Zee gereden. Het werd langzaam licht, we ontbeten bij zonsopkomst aan de Dode Zee. Daar werd ik voor het eerst getroffen door de schoonheid van de natuur. Maar er zijn zoveel mensen die de natuur niet zien. Als ze aan zee zijn, nemen ze honderd foto’s, maar ze zijn niet echt dáár. Ik probeer mezelf te oefenen in aanwezig zijn in het moment.’

‘Milieuactivisten gebruiken vaak woede en geweld. Ik vind het vervelend dat ze zo agressief zijn.’

In uw boek stelt u voor dat we elke dag tien minuten zonder mobiele telefoon in een park of in de tuin gaan zitten om de natuur te ervaren. U schrijft ook dat we stilte en afzondering nodig hebben om ons bewust te worden van de natuur. Dat is lastig in de stad.

‘Dat klopt, maar ook in de stad is natuur, zoals die boom achter mijn huis. Die boom is vol leven, er vliegen vogels af en aan, je ziet eekhoorns de boom inrennen, de bladeren verkleuren met de seizoenen. Ik kijk heel veel naar die boom. Dat is een kleine stad op zich. Ik voel me altijd gek zonder boek in mijn hand, maar tijdens het schrijven van mijn boek ben ik begonnen met elke dag tien minuten in mijn tuin zitten zonder boek. Ik kijk en luister. Ik denk dat het zinvol is om dat elke dag te doen, om de natuur zo te ervaren, ik kan het aanraden.

Milieuactivisten gebruiken vaak woede en geweld. Ik vind het vervelend dat ze zo agressief zijn. Dat maakt iedereen kwaad en chagrijnig. Ze klimmen op gebouwen, ze bezetten het British Museum omdat ze het kwalijk vinden dat het museum donaties van BP accepteert. Maar het helpt niet om de schuld alleen bij de oliemaatschappijen neer te leggen; het is veel complexer dan dat. Je kunt protesteren tegen BP, maar BP zou er niet zijn als wij hun producten niet zouden afnemen. Woede en angst vormen geen oplossing. We moeten dit rationeel benaderen én de band met natuur herstellen.’

U besloot alle verschrikkelijke wetenschappelijke prognoses aangaande de klimaatverandering buiten uw boek te houden. U schrijft: ‘We voelen ons niet emotioneel betrokken op het moment dat we de feiten voorgeschoteld krijgen.’ U gaat ervan uit dat lezers doordrongen zijn van de ernst van het probleem?

‘Ik ben niet geschikt om uit te wijden over de klimaatproblematiek, want ik ben geen klimaatwetenschapper. We zijn zo vaak voor de klimaatverandering gewaarschuwd, maar ik vermoed dat mensen die informatie verdringen. Het probleem is zo groot dat je je al snel machteloos voelt. Het woord “emissies” vervult ons niet met emoties. Er zijn andere manieren om natuur te benaderen. We kunnen allemaal bijdragen door ons verschillende gewoonten eigen te maken in ons dagelijkse leven. Daden sturen onze gedachten. Als we meer aandacht hebben voor de natuur, gaan we er beter mee om.’

Karen Armstrong

U schrijft: ‘Als er geen spirituele revolutie komt die de destructieve aard van onze technologische vindingrijkheid ter discussie stelt, zullen we onze planeet niet redden.’ Wat zou deze spirituele revolutie kunnen ontketenen?

‘Dit zou voornamelijk een spirituele revolutie voor ons, West-Europeanen, zijn. Niet voor de rest van de wereld. Daar kennen ze die eerbied voor de natuur al; dat is onderdeel van de cultuur. In India of Afrika is de technologische revolutie ook doorgedrongen, maar het respect voor de natuur is niet verloren gegaan. Natuur is daar niet vreemd, zoals die vreemd is voor ons. Wij moeten onze houding veranderen.’

Maar hóé?

‘Ik probeer een bijdrage te leveren met mijn boek, maar iedereen kan vanuit zijn eigen expertise een bijdrage leveren en natuur terugbrengen in zijn leven. We leren door actie te ondernemen en onze gewoonten aan te passen. Vergelijk het met koken. Als je een recept leest, heeft het geen betekenis, maar als je de cake hebt gebakken, weet je wat het recept inhoudt.’

‘Jezus had geen interesse in natuur, zijn focus lag op medemenselijkheid.’

In uw boek laat u zien dat bepaalde religies en denkrichtingen een opening zouden kunnen verschaffen in een aandachtiger omgang met de natuur, maar West-Europa is al decennia aan het seculariseren. Meer dan de helft van de Britten noemt zich atheïst.

‘Ik kom uit Noord-Ierland en ben katholiek opgevoed, maar dat is uitzonderlijk. De Britten hebben het geloof nooit echt omarmd. Omdat ik katholiek ben opgevoed, voel ik me geen echte Brit. De wierook, kerkklokken en bloedende maagden hebben weinig met Engeland te maken. Ik hield als kind al van Gregoriaanse muziek. Ik kan niet goed zingen, maar we zongen liederen op school en dat zorgt voor een ander begripsniveau; muziek gaat niet alleen door het hoofd, maar ook door het hart. Ook het Latijn hielp je eraan herinneren dat er geen gewoon gesprek werd gevoerd, maar dat deze materie om bijzondere aandacht vroeg. Tien procent van de Britten bezoekt religieuze bijeenkomsten, maar dat zijn voornamelijk moslims.’

Vindt u de toenemende secularisatie in West-Europese landen problematisch?

‘De secularisatie zou je problematisch kunnen noemen, maar belangrijker is dat we het idee herstellen dat de natuur heilig is. Voor elke ademteug zijn we afhankelijk van de natuur. Natuur is de hoogste macht. Laat God daarbuiten. We moeten investeren in het herstellen van de band met de natuur.’

Onlangs sprak ik met Lydia Millet, een Amerikaanse fictieschrijver die ook voor een grote milieuorganisatie in Nevada werkt. Zij vertelde dat klimaatverandering in de VS wordt benaderd als iets waar je wél of níét in gelooft. Vaak zijn het juist de conservatieve kerkgangers (en Republikeinen) die niet in klimaatverandering geloven, maar wel in God.

‘Dat noemen we ontkenning. Bij hen staan God en de Bijbel centraal en in de Bijbel lezen we niet over klimaatverandering. Natuur heeft geen rol. Jezus had geen interesse in natuur, zijn focus lag op medemenselijkheid.’

Er waren ook nog niet veel milieuproblemen.

‘In andere religies is men zich ervan bewust dat ons voortbestaan afhankelijk is van de natuur. Bij het christendom wordt de zorg voor de natuur uitbesteed aan God. Maar die doet weinig.’ Ze lacht hard.

Welke rol hebben religieuze voorgangers bij de bewustwording van klimaatverandering?

‘Ik beleef mijn geloof door hier aan het bureau te zitten’ – ze wijst over haar schouder naar een statig bureau aan het raam omringd door boeken – ‘en boeken over religie te bestuderen, te lijden en na te denken over God. Voorgangers kunnen bijdragen aan het veranderen van onze houding ten opzichte van de natuur. Sommigen van hen beschikken vanuit het geloof over een heel repertoire aangaande het belang van de natuur. Maar in de monotheïstische wereld moeten religieuze leiders meer openstaan voor inzichten in andere religies; ze hoeven niet te geloven in hun goden, maar ze kunnen meer openstaan voor hun eerbied voor de natuur. Niet alleen religieuze voorgangers, maar ook de media hebben daarin een rol. Ze zouden niet alleen angst moeten zaaien, maar ook aandacht moeten hebben voor de schoonheid van de natuur. David Attenborough is 95 jaar oud en maakt nog steeds films waarin hij de schoonheid van de natuur laat zien. We hebben meer mensen als Attenborough nodig.’

‘Door onze christelijke traditie zien we natuur niet als de kern van de dingen.’

Maar kijken naar zijn natuurdocumentaires houdt de natuur toch ook op afstand? We zien de natuur op een scherm, maar beleven de natuur niet.

‘Natuurlijk. Mensen zetten de documentaire af, de tv uit en gaan weer over naar het volgende scherm. We moeten een vorm vinden waarbij we de urgentie voelen, maar niet verlamd worden door angst.’

Als het gaat om zorg voor het klimaat en betrokkenheid bij religie is er een generatiekloof. Oudere generaties die religieus zijn opgevoed tonen zich weinig of pas laat betrokken bij de klimaatcrisis, jongere generaties zijn atheïstisch, maar wel zeer klimaatbewust; ze stemmen op groene partijen en lopen mee met klimaatmarsen. Hebben we religie nog wel nodig?

‘In West-Europa heeft religie aan belang ingeboet, maar in landen als Pakistan en India, waar het geloof nog wel belangrijk is onder jongeren, gaan aandacht voor de natuur en religie wél samen. In China vindt op dit moment een opleving van het confucianisme plaats. Dat gaat niet zozeer over geloven als wel over een manier van leven. Binnen het confucianisme wordt gesproken over qi: de essentie van het zijn. Ik denk niet zozeer dat confucianisme populair is vanwege de aandacht voor de natuur die een belangrijke rol speelt binnen de stroming, maar omdat jonge Chinezen op zoek gaan naar hun roots; ze willen weer Chinees worden en het communisme dat hun van buitenaf is opgelegd afschudden.

Confucianisme draait ook niet zozeer om geloven of God; het is eerder een levenshouding. Boeddhisme draaide in eerste instantie om geestelijke verlichting, de natuur speelde oorspronkelijk geen enkele rol, maar toen het boeddhisme voet aan de grond kreeg in China, kon men niet langer voorbijgaan aan de natuur. Dat werd als belangrijk onderdeel opgedrongen aan het boeddhisme. Door onze christelijke traditie zien we natuur niet als de kern van de dingen.’

Zouden we het christendom ook moeten hervormen met meer aandacht voor de natuur en een nieuwe opleving moeten nastreven?

‘Nee, niet noodzakelijk. We moeten de eerbied voor andere mensen en de natuur terugbrengen. Indiërs buigen ter begroeting, om de heiligheid van de ander te erkennen. Wij missen vormen van eerbied, we willen juist graag oneerbiedig zijn. Soms is dat ook goed. Het is zinloos om regels te herhalen zonder dat ze doordacht zijn. Je moet dit soort regels soms uitdagen, maar mét respect voor de ander. Confucius was de eerste die de Gulden Regel – wat u niet wil dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet – verkondigde.

Die regel is de essentie van alle religies wereldwijd en ook essentieel voor het voortbestaan van onze soort. Het draait híérom, God doet er niet toe. We hebben aan het begin van de twintigste eeuw in de concentratiekampen gezien wat er gebeurt als we die regel niet toepassen en nu zien we het in de oorlog in Oekraïne. Religie kan behulpzaam zijn om ons aan de Gulden Regel te herinneren.’

In 2009 probeerde u de Gulden Regel weer onder de aandacht te brengen door het Handvest voor Compassie te verspreiden. Een mooi gebaar, maar wie herinnert ons verder aan de Gulden Regel als we ons distantiëren van het geloof?

‘Ik weet het niet. Maar het gegeven dat deze regel zich in elke religie overal ter wereld afzonderlijk van elkaar heeft geopenbaard, suggereert dat hij op een of andere manier onderdeel is van de menselijke natuur. En ik weet zeker dat onze vrienden die niet geloven de Gulden Regel ook goedkeuren. We herkennen die in elkaars hart. Maar het is wel een moeilijke regel om na te leven. De meesten van ons zullen mensen kennen die ze niet aardig vinden, of voor wie ze bang zijn, maar daar zullen we ons op de een of andere manier overheen moeten zetten. Dat vraagt om een vorm van eerbied. Religie heeft daarbij geholpen, maar het is een misvatting dat die kennis alleen via het hoofd gaat. Veel van deze kennis komt via het lichaam tot ons. Neurologen laten zien dat fysieke daden belangrijk zijn voor het veranderen van onze gedachten.

Je kunt al beginnen bij zoiets eenvoudigs als voor iemand opstaan in de bus. En als we iemand passeren op straat, moeten we niet onachtzaam zijn, maar het bestaan van die persoon erkennen, hem in de ogen kijken en groeten.

Ik woon in een prachtig deel van Londen, maar hier verderop slapen mensen op straat, we moeten ons ervan bewust zijn dat zij net zo heilig zijn – en daar hoef je niet voor in God te geloven. Zij zijn even bijzonder als wijzelf en ook zij verdienen ons respect. Het gegeven dat zij het slechter hebben, moet ons met afgrijzen en schaamte vervullen. Sacraliteit verwijst niet alleen naar heiligheid in de religieuze betekenis, het betekent ook “waardevol”. Ieder mens verdient onze hulp en ons respect.’

U zei dat ons lichaam ons kan helpen om aandacht of eerbied voor anderen en voor de natuur te hebben. In De heilige natuur beschrijft u hoe u als jonge non in de jaren zestig herhaaldelijk werd verteld dat u een houding van nederigheid moest cultiveren. U schrijft: ‘We moesten de grond kussen als een formele vorm van verontschuldiging en werden in het openbaar eindeloos door de mangel gehaald over onze vele tekortkomingen. Maar dit was geen kenosis, geen “leegmaken” van het zelf, want in plaats van onszelf te vergeten werden we neurotisch bewust van onszelf: we raakten hierdoor juist ingebed in het ego dat we geacht werden te overstijgen.’ Op welke manier kunnen rituelen wel bijdragen aan het respect voor onze omgeving?

‘We kusten de grond en de voeten van mensen, maar wat eraan schortte: er was geen respect voor ons. Ik pakte het staartje van het oude systeem mee; het was verschrikkelijk. Onvriendelijkheid was evident in deze gemeenschap. Het gaat erom dat de rituelen in een juiste stemming plaatsvinden en dat ze meer om het lijf hebben dan alleen de herhaling van een handeling. Als ze niet emotioneel gedragen worden, zijn ze leeg. Er moet een symbiose zijn tussen lichaam en geest. Geen enkele religieuze beweging is perfect, omdat ze gedragen wordt door mensen en mensen zijn nu eenmaal niet perfect. Religie is in essentie goed, maar pakt toch vaak slecht uit. Waar religie vaak draait om verlies van ego, wordt het soms misbruikt om het ego op te blazen onder het mom van “wij hebben het bij het juiste eind”. Kijk naar het christendom. Voor Jezus was iedereen gelijk. Hij waste de voeten van zijn eigen discipelen en voegde zich bij mensen die werden geminacht. Maar je ziet weinig christenen dergelijk onzelfzuchtig gedrag vertonen, dat is al snel overboord gegooid. De kern van religie is heilig, maar wij mensen zijn er erg goed in de boel te verpesten. Religie is op z’n best als het draait om wat de Grieken kenosis noemden, het “leegmaken” van zichzelf. Dat werd als essentieel beschouwd voor zowel het spirituele leven van de mens als voor de hele wereldorde.’

Karen Armstrong

Heeft de studie van ideeën over de aanwezigheid van alomtegenwoordige krachten als qi en rta u geholpen om weer iets van die vroege verwondering voor de schoonheid van de natuur terug te winnen?

‘Zeker! Net zoals Wordsworth, wiens inzichten ik echt als onderdeel van mijn wezen beschouw. Wat hij en Coleridge deden, is nieuw leven blazen in ervaringen met de schoonheid van de natuur. Dat was niet alleen een kwestie van goed kijken; het was ook een geestelijke exercitie – Wordsworth zag wat er verloren was gegaan en probeerde dat actief terug te halen. Hij ervoer God in de natuur, in zekere zin net zoals de Indiërs en de Chinezen – “a sense of something”. We gebruiken het woord “iets” vaak om bewust vaag te blijven – ik lust wel “iets” te eten – Wordsworth gebruikt het echt anders, hij had het over “some-thing”; hij gaf er geen naam aan omdat er geen naam voor was. Terwijl ik de Aziatische religies bestudeerde, zag ik: aha! hij was hun inzichten opnieuw aan het uitvinden. Doet zijn some-thing ons niet meer denken aan rta, brahman, qi en de tao dan aan de moderne westerse God?

Daarbij: de kennis over onze CO2-voetafdruk bereikt ons hart niet, zoals een gedicht of muziek ons hart rechtstreeks kan raken. Veel mensen hebben geen zin om de Bijbel of andere religieuze teksten te lezen. Ik zou zeggen: lees Wordsworth!’

Bidt u weleens voor de natuur?

‘Nee! Ik ben nooit in staat geweest om te bidden in de zin van “praten met God”. Als non moest ik bidden, maar ik kon het niet. We moesten ons ochtendgebed ’s avonds uitschrijven voor de volgende ochtend, we moesten om zes uur opstaan om te bidden en we waren allemaal jong, dus dat vroege opstaan was al moeilijk op zich, maar het bidden zelf vond ik echt verschríkkelijk. Ik kon mijn gedachten er gewoon niet bij houden, het was de verkeerde vorm van geloofsbelijdenis voor mij. Tijdens het gebed kon ik aan niets anders denken dan aan wat voor mislukking ik wel niet was, omdat ik niet in staat was te bidden.’

Ze denkt even na: ‘Misschien ben ik er later wel op teruggekomen. Tijdens het luisteren naar Gregoriaanse muziek vind ik iets wat je “verheffend” zou kunnen noemen. Ook in de poëzie vind ik dat terug. Niet alleen bij Wordsworth, maar ook in de confuciaanse poëzie – en ik lees niet eens Chinees, dus mijn ervaring is een afgeleide.

Het is zo jammer dat veel van de Koran-vertalingen zo slecht zijn. De Koran wordt meestal vertaald door schriftgeleerden zonder gevoel voor lyriek. Voor westerlingen die er niet mee zijn opgegroeid is het heel moeilijk om de Koran te begrijpen. Ik herinner me een avond op de Westbank samen met een paar jonge mannen in een café – zij waren niet streng in de leer, want ze dronken gewoon bier – maar toen op de radio uit de Koran werd gelezen, waren ze direct helemaal gefixeerd op de klanken van het zingend voordragen; ze ondergingen een transformatie. Een van hen zei: “O Karen, kon je dit maar verstaan. Het is zo mooi; hij zegt dit…” Een ander zei: “Ja, maar hij zegt ook dat…” De Koran is zo rijk en gelaagd. Door het zingen waren de mannen helemaal in de ban van de tekst. Als buitenstaander krijg je dat gevoel niet mee. Een dergelijk gezang is transformerend.

Heilige geschriften hebben op z’n best dat effect. Dat gevoel heb ik alleen benaderd via de Gregoriaanse muziek. We kunnen ons wel in religies van andere culturen verdiepen, maar we moeten erkennen dat er heel wat verloren gaat: de esthetische ervaring die we nodig hebben, gaat vaak aan ons voorbij. Om liefde voor de natuur te voelen, kunnen we ons dus beter richten op esthetische ervaringen die toegankelijk voor ons zijn, zoals de poëzie van Wordsworth. Via die weg kunnen we transformeren en onze houding tegenover de natuur aanpassen.’

Karen Armstrong, De heilige natuur. Hoe we de relatie met onze natuurlijke omgeving kunnen herstellen, vertaald door Albert Witteveen, Querido, 248 p., € 20,99

Ook vrouwtjesdieren willen seks

Historica Tiya Miles: ‘Door over de slavernij te vertellen, slijt de pijn’

De brutale Française in de boekenkast

Wat mag een schrijver opschrijven?

Mannen hebben een giftig geschenk gekregen, volgens Maaike Meijer: ‘het idee dat ze beter zijn dan vrouwen’

Trudy Dehue over de geschiedenis van zwangerschap: ‘Het is verschrikkelijk hoe vrouwen kennis is onthouden’

Filosoof Olúfémi Táíwò: ‘Stop met dekoloniseren!’

Mounir Samuel: ‘Woorden creëren werkelijkheden’

Het Westen zou eens wat minder westers moeten denken, zegt deze intercultureel filosoof

De macht van onze hormonen: ‘Ze boetseren het brein’

Schrijver Lionel Shriver: ‘Hoe kan het dat ik nog niet ben gecanceld?’

Torrey Peters schreef een boek over transouderschap: ‘Ik hoef geen groep te vertegenwoordigen’

Karen Armstrong: ‘Door onze christelijke traditie zien we natuur niet als de kern’

Onze westerse waarden zijn helemaal niet zo westers, stelt filosofe Martha Nussbaum

Zwart zijn betekent overal in Europa iets anders, ontdekte fotograaf Johny Pitts

Lydia Millet over haar klimaatroman: ‘Je moet wel blind zijn om de woede van jongeren niet op te pikken’