<div class="lead">
Jaap Cohen is de biograaf van Theo van Gogh. In Vrij Nederland doet hij elke twee maanden verslag van zijn naspeuringen.
</div>
Wie kijkt er nog wel eens een dvd? Als je een film wilt zien, log je in op Netflix of ga je naar een torrent-site. De meeste computers hebben niet eens meer een dvd-ingang. Toch is het nog maar een kleine twintig jaar geleden dat de introductie van de dvd een revolutie in filmland betekende. Ineens kreeg je digitale beeldkwaliteit en hoefde je nooit meer voor- of achteruit te spoelen als je een specifieke scène wilde bekijken. Bovendien bevatte een dvd vaak leuke extra’s.
Productiebedrijven begonnen en masse films op dvd uit te brengen. Nieuwe, maar ook oude films. En bij al die films werden bonusfeatures gezocht. Een gemakkelijke manier om daaraan te komen, was om aan de regisseur van de film te vragen om audiocommentaar te leveren. Het kostte de regisseur maximaal twee uur van zijn tijd om een bandje in te spreken, dat was alles.
<h5>Snoeiharde uithaal</h5>
In de periode rond de millenniumwisseling kwamen ook van Theo van Gogh zo’n vijftien oude speel- en tv-films uit op dvd. Inderdaad, met audiocommentaar. Dat leverde Van Gogh op geheel eigen wijze: met humor en zelfkritiek, maar ook met af en toe een snoeiharde uithaal naar een van zijn vijanden.
De audiocommentaren geven een beeld van de sfeer waarin de films zijn gedraaid, inclusief mooie anekdotes. En ze bieden inzicht in Van Goghs kijk op acteren, op zijn acteurs en actrices, en op zijn eigen functioneren. Zo blijkt uit zijn commentaar bij Loos (1989) dat hij heel goed zijn mindere kanten kende: ‘Mijn zwakte als regisseur is altijd geweest dat ik niet goed een verhaal kan vertellen.’ Weinig regisseurs zullen dit van zichzelf in het openbaar durven toegeven.
<q class="pull-left">Goeie krokodillentranen Thom. Je moet vaker zo acteren!</q>Bovendien deinsde Van Gogh er niet voor terug om vast te stellen dat bepaalde films inhoudelijk totaal mislukt waren. Dat overkwam hem bij het terugzien van De pijnbank (1998). Ondanks een hoofdrol voor Paul de Leeuw was die film een commerciële flop geworden, maar Van Gogh had de film altijd verdedigd – totdat hij audiocommentaar moest leveren. Hij begon goedgemutst aan het terugkijken, maar naarmate de film vorderde, raakte hij steeds meer teleurgesteld: veel te veel dialogen en een onbegrijpelijke plot. ‘Het is zonde van de acteurs,’ verzuchtte hij aan het einde.
Toch zag Van Gogh ook veel moois in zijn eigen films. Met name over het spel van zijn favoriete actrices – Renée Fokker, Ariane Schluter, Marlies Heuer – was hij lyrisch.
<h5>Geen blad voor de mond.</h5>
Theo van Gogh is niet de enige die audiocommentaar heeft geleverd op zijn films. Na zijn dood in 2004 bracht zijn productiebedrijf een 13-delige dvd-box op de markt. Die bevatte ook Van Goghs eerste speelfilms Luger (1981), Een dagje naar het strand (1984) en Charley (1986), die eerder nooit op dvd waren uitgebracht. Omdat Van Gogh deze films voornamelijk had gemaakt met een groep jeugdvrienden uit Wassenaar, vroeg het productiebedrijf aan enkelen van hen om audiocommentaar te leveren voor de dvd-box. Biertjes en borrelnootjes erbij, en maar herinneringen ophalen aan de hand van oude beelden.
Net als Van Gogh zelf namen zijn oude vrienden geen blad voor de mond. Hun audiocommentaar levert daardoor een vrijwel onophoudelijke stoet aan hilarische anekdotes op over de regisseur. Dat hij het monteren zo saai vond en tussendoor altijd even ging masturberen. Dat hij altijd panisch was dat er ruzie op de set zou uitbreken, terwijl hijzelf de grootste brokkenpiloot was. Of dat hij zó’n ruzie kreeg met Thom Hoffman, de hoofdrolspeler in zijn eerste film, dat die ervan moest huilen – waarop Van Gogh hem inpeperde: ‘Goeie krokodillentranen, Thom. Je moet vaker zo acteren!’ 
De vrienden geven ook kritiek op Van Goghs werkwijze. Volgens hen had hij moeite om zich in te leven in de kijker; het was voldoende als hij een scène of plot zélf begreep. Een interessante observatie, te meer omdat Van Goghs inlevingsvermogen als interviewer juist altijd is geroemd.
Nu de dvd ten dode is opgeschreven, zal ook het fenomeen audiocommentaar wel verdwijnen. Geen ramp, natuurlijk, want wees eerlijk: je moet wel een héél grote liefhebber van een film zijn om ook twee uur audiocommentaar uit te zitten. Maar als biograaf van Theo van Gogh ben ik blij dat hij de gloriedagen van het dvd-tijdperk nog ten volle heeft meegemaakt.

Jaap Cohen

Gerelateerd