Crimineel geld 3: Jaarlijks wast Nederland 18,5 miljard euro crimineel geld wit, zo stelden Utrechtse onderzoekers onlangs. Witwasexpert Cees Schaap was niet verrast: ‘We zijn niet meer het braafste jongetje vande klas.’ De praktijkman over de slimste wegsluis-trucs en de incompetente opsporing.

‘Follow the money.’ Dat is de leidraad voor Cees Schaap (1954), mede-eigenaar van het fraudeonderzoeksbureau SBV Forensics en tot vorig jaar hoogleraar forensische expertise op financieel terrein. Schaap is een man van de praktijk. Hij begon als straatagent en klom op tot commissaris van politie en officier van justitie. En hij probeerde zijn rechercheurs ervan te overtuigen dat het zinvoller was om het geldspoor te volgen dan de kilo’s drugs te onderscheppen. ‘Alleen zo kun je belangrijke criminelen aanpakken.’

In 1996 koos Schaap voor het bedrijfsleven. Bij accountantsmultinational Ernst & Young zette hij een forensic services-tak op en hij stortte zich op fraudeonderzoeken bij grote ondernemingen. Onderwijl promoveerde hij in Rotterdam op Heling getoetst: studie naar het witwassen van geld en de strafbaarstelling door middel van de helingsbepalingen. Sinds 2002 is de witwasexpert eigen baas: onafhankelijk onderzoeker. Hij werkt voor bestuurlijke overheden, banken en multinationals. ‘Er liggen altijd een tandenborstel en een onderbroek in de kofferbak. Als er een vermoeden is van fraude, moet je direct in actie komen, in het vliegtuig springen. Op zoek naar de bron van het kwaad.’

Nederland wast jaarlijks 18,5 miljard euro wit. Politici reageerden onthutst op de recente cijfers. Terecht?

‘Nee. Nederland heeft een prettig fiscaal klimaat voor buitenlanders. En daarbij komt dat we een uitstekende dienstverlening hebben. Want veel van die ondoorzichtige sluisconstructies worden bedacht door de fiscale afdelingen van grote advies- en accountantskantoren. Die verlenen de diensten, maken de ontwerpen, doen de voorstellen. Ze zoeken de grenzen van de wet op. Ze hebben last van wat de Engelsen zo mooi Nelsonian knowledge noemen, opzettelijke onwetendheid. Op papier waren we altijd het braafste jongetje van de klas als het ging om witwasbestrijding. Nu blijkt dat we toch strengere maatregelen nodig hebben.’

Is witwassen slecht voor de Nederlandse economie?

‘Een hoge ambtenaar van Financiën zei ooit gekscherend: “Joh, Schaap, waar maak je je druk over, witwassen is toch goed voor onze economie?” Hij had een beetje gelijk. Het is net als met opereren: je kunt de kanker wel wegsnijden, maar je houdt soms schade aan het gezonde weefsel over. De internationale geldhandel is gebaat bij professionaliteit en hoge snelheid. Soms ook bij afscherming en geheimhouding, bijvoorbeeld uit concurrentieoogmerk.’

Stel, hier staat drie miljoen euro hasjgeld op tafel. Hoe was je dat wit?

‘O, er zijn vele opties! In ieder geval gaan de miljoenen naar het buitenland. Geld wordt net zo gesmokkeld als drugs. In dubbele banden, in auto’s, vrachtauto’s en vliegtuigen. Als bestemming zou ik bijvoorbeeld Hongkong kiezen, daar is het toezicht minder scherp. Dat geld stort je op de rekening van een door jouw opgerichte vennootschap. Die hang je onder een zogenaamde trust. Die trust beheert jouw aandelen waardoor voor buitenstaanders verborgen blijft dat jij de eigenaar bent. Daarna is het zo simpel als wat. Je koopt vastgoed in Nederland, dat financier je met behulp van je buitenlandse vennootschap, je eigen geld dus. Broekzak, vestzak, maar dat weet niemand. En dan is het criminele geld dat je naar Hongkong hebt gesmokkeld, witgewassen. Tot voor kort was het nog makkelijker. Je kon op basis van je buitenlandse kapitaal een bankgarantie aanvragen , waarop een Nederlandse bank een lening verstrekte.’

En de bankwereld deed hieraan mee?

‘Tot voor kort moest men alleen checken welke bank uit het buitenland de garantie afgaf. De Nederlandse instelling ontving dan een schriftelijke bevestiging dat het om een gerenommeerde cliënt ging, de trust of de bank van de trust. De persoon die achter de schermen opereerde, kwam daarbij niet naar voren. Sinds kort zijn ze in zulke gevallen verplicht om de zogenaamde ultimate beneficial owner te achterhalen.’

Nederlandse criminelen wijken nog steeds uit naar Luxemburg om hun geld te verbergen.

‘Dat is logisch. In ons land is het toezicht zo streng, dat geheime coderekeningen not done zijn. En als er een code wordt toegestaan, moet de identiteit van de eigenaar echt bekend zijn. Criminelen kunnen dat risico niet meer nemen.’

En in Luxemburg kan dat allemaal wel?

‘In het verleden volstonden de banken daar ermee dat je een schriftelijke verklaring aflegde dat je geld niet van drugshandel afkomstig was. Of dat nog zo is, weet ik niet. Maar er zijn ook nog slimmere methoden. Ik kwam ooit een mannetje tegen, een Nederlander, die werkte voor een bank in Luxemburg. Hij ontmoette Nederlandse cliënten in Brussel, nam hun geld aan en stortte dat in Luxemburg. Op code of op naam. Op die rekening werd een zogenaamde debetkaart verstrekt aan de cliënt, die daarmee in Nederland kon gaan shoppen. Zolang er geld op de rekening staat, is er geen enkel probleem. Niemand klaagt er over.’

Dus eigenlijk is er niets tegen witwassen te doen.

‘Wat we pakken, is een druppel op een gloeiende plaat. De Amerikanen doen dat anders, gaan veel verder in hun wetgeving. In de Verenigde Staten hoeft niet de aanklager het bewijs te leveren dat je met crimineel geld bezig bent. Nee, jíj moet aantonen dat je het geld legaal hebt verkregen. Anders ben je het kwijt.’

Goed idee?

‘Natuurlijk niet. Dat past niet bij onze rechtsstaat. De Amerikanen vallen niet onder het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens. Wij wel. Volgens dat verdrag hoeft iemand niet mee te werken aan zijn eigen veroordeling.’

Nogmaals, er is dus niets aan te doen?

‘Zeker wel. De oude wetgeving is nog goed, alleen moet je er creatiever mee omgaan. Ik erger me altijd kapot aan de pavlovreactie van politie en justitie: we kunnen ons werk niet optimaal doen omdat juiste wetgeving ontbreekt. Dat kan soms wel zo zijn, maar elke nieuwe regel die er bijkomt, is een aantasting van onze vrijheden. Datzelfde dreigt nu bijvoorbeeld in het kader van de terrorismebestrijding en het gaat ongetwijfeld ook spelen bij de aanpak van corruptie. Wees creatief, zeg ik. Een voorbeeld. Mijn eerste veroordeling voor witwassen kreeg ik voor elkaar omdat ik me baseerde op jurisprudentie uit het begin van de vorige eeuw. Er waren ergens aardappelen gestolen. Op een andere plek doken er plotseling onverklaarbaar veel aardappelen op. Hoewel onmogelijk was aan te tonen dat het dezelfde aardappelen waren, oordeelde de Hoge Raad toch dat er sprake was van heling van gestolen aardappelen. Dezelfde methode heb ik gebruikt om in mijn witwaszaak aannemelijk te maken dat het om crimineel geld ging. Met de nieuwe wetgeving is dat overigens makkelijker geworden. En er is alweer jurisprudentie geschreven. Als justitie de relatie tussen het geld en de criminele activiteiten niet direct kan aantonen, moeten alle geldhandelingen zeer gedetailleerd in kaart worden gebracht. Het OM moet ook het bewijs leveren dat er zeer hoge kosten zijn gemaakt en extra risico’s zijn genomen om de criminele bron of herkomst van het geld af te schermen.’

Met andere woorden: alles staat en valt met de benadering van de zaak.

‘Klopt. Je moet de opsporing aanpassen, wil je witwassen aanpakken. Zaken waar de politie geneigd is overheen te kijken, kunnen hartstikke relevant zijn. Een mailtje, een memorystick, een schriftje met aantekeningen enzovoorts. Want bijna altijd moet iemand – ook al is het soms versleuteld – een administratie bijhouden. Zo groot is het onderling vertrouwen tussen criminelen nu ook weer niet.’

Dus bijscholing voor rechercheurs?

‘Ja. Follow the money, daar gaat het al jarenlang om. Dat brengt de belangrijke criminelen in beeld, en de zogenaamde facilitators: de advocaten, de fiscalisten, de notarissen. Gelukkig zijn er maar enkelen in deze beroepsgroepen die zich hiervoor lenen. Maar het is belangrijk dat in deze sectoren de houding verandert. Dat men niet passief uitgaat van het idee: wat de cliënt zegt, zal wel waar zijn. Uitgezocht moet worden wat de bron van iemands vermogen is. Dat is niet eenvoudig, want een internationale fiscale constructie met buitenlandse vennootschappen kan net zo goed een legaal fiscaal doel dienen als een witwasconstructie zijn. Zal ik eens een geheimpje vertellen? Begin jaren negentig heb ik samen met de Amsterdamse politie afgesproken om in een paar drugszaken puur op het geldspoor te gaan zitten. Het werkte. We hebben toen de neef van Pablo Escobar met een kilo heroïne laten lopen in Zwitserland. Gewoon om het netwerk drugshandelaren en hun facilitators in beeld te krijgen.’

In diezelfde tijd was u betrokken bij een groot xtc-onderzoek, waarin vastgoedmakelaar Endstra werd verdacht van witwassen.

‘De huiszoekingen gebeurden op mijn verjaardag, 14 februari 1991. Ik heb nog nooit zo’n drukke dag gehad. Endstra is de dans toen ontsprongen. Nu zou zo iemand zeker zijn veroordeeld omdat hij omging met criminelen en hand- en spandiensten verleende. Justitie deed in die tijd nog heel krampachtig over lidmaatschap van een criminele organisatie. Iedereen dacht dat je daadwerkelijk met je handen in de coke moest worden betrapt. Pas halverwege de jaren negentig werd het begrip “criminele organisatie” ruimer geïnterpreteerd. Ook was in die beginjaren het witwassen van de drugsopbrengsten nog niet strafbaar gesteld. En criminelen konden, als ze werden gesnapt en veroordeeld, niet via de strafrechtelijke weg worden “geplukt”.’

Hoe ging het witwassen in die xtc-zaak in zijn werk?

‘Dat gebeurde via een lingeriegroothandel in Nederland, met verkoop in Antwerpen. En met 06-lijnen in een loodsje in de Waalhaven in Rotterdam. Maar die criminelen verdienden met de pillenexport naar Engeland zoveel, dat ze achter raakten met het witwassen. Ze hadden een probleem, want waar laat je al die contanten? Die papieren biljetten nemen gigaveel veel ruimte in. In het sekslijnloodsje vonden we een afgesloten ruimte die alleen bereikbaar was via een hydraulisch luik. Daar lag een enorme berg geld. Volgens de voorschriften moet je het ter plekke tellen, labelen en zegelen. Dat ging effe niet. Dat geld is ’s nachts met hulp van de marechaussee naar De Nederlandsche Bank gebracht. Daar is het met machines geteld. Toen bleken dat dus elf miljoen Schotse ponden te zijn. Dat was nog maar een momentopname. Een groot deel van de bende ging vrolijk door. Misschien beschikten ze op een gegeven moment wel over honderd miljoen. Wat er met dat al dat geld is gebeurd, geen idee. Met de wetgeving van toen kon je niet uit de voeten.’

Wat een litanie over financieel rechercheren!

‘Als ik vroeger bij Interpol kwam, kon ik spreekuur houden. Kwamen ze klagen over Nederland. Hadden ze verzoeken gedaan, gebeurde er niks, werden ze om de tuin geleid. Inmiddels gaat het een stuk beter hoor. De capaciteit is geweldig uitgebreid en gedecentraliseerd. Aan de andere kant kan er aan de mentaliteit nog steeds veel worden verbeterd. Een Amerikaanse collega zei ooit tegen me: “Ik begrijp jullie nine to five culture niet. Als ik word gebeld, zeg ik tegen mijn vrouw: ik weet niet of ik over drie weken of over vier weken terug ben.”

Begin jaren negentig volgde ik in Brussel een cursus bij de Amerikaanse Drugs Enforcement Agency (DEA). Zij hanteerden het motto: follow the money. Toen ik dat tegen mijn collega’s zei, keken ze alsof ze water zagen branden. Criminaliteitsbestrij-ding was voor hen het aanpakken van drugs, het zoeken naar inbrekers en moordenaars. Dat is er niet uit te krijgen. Boekhoudingen bestuderen, mappen doorspitten, daar hebben ze nauwelijks zin in. En als het al wel gebeurt, belandt zo’n dossier in de kast. Er is niet iemand die dat een half leven bij zich houdt, zoals de Amerikanen dat wel doen. Hier in Nederland is zoveel latente kennis weggestopt in pakhuizen. In dossiers, in mappen, elastiek er omheen, en woep! (Maakt wegwerpgebaar.) Een enkele keer is er een slimme rechercheur, die er al twintig jaar zit. Die denkt: heb ik in het verleden niet ooit eens…? Ja, daar ben je dan van afhankelijk.’

Maar er zitten inmiddels toch ook goede accountants bij de politie?

‘Titels zeggen me niks. Of het er nou voor of achter staat. Het gaat om bevlogenheid. Zet hier tien man extra neer, en misschien presteren we wel minder. De attitude, de belangstelling, de drive, lol in je werk. Hé, daar heb ik het! Het puzzelstukje. Het past. Shit! Kleine dingen. De echte waarheid achterhalen is moeilijk, maar je moet er naar streven daar zo dicht mogelijk bij te komen.’

Minister Zalm kondigde maatregelen aan, na het alarmerende nieuws dat in Nederland 18,5 miljard wordt witgewassen. Hij wil meer samenwerking tussen opsporings- en vervolgingsinstanties.

‘Rationeel heeft hij volstrekt gelijk, maar in de uitvoering is het zo ontzettend moeilijk. Zolang wij in Nederland een politie hebben die zijn oren moet laten hangen naar een regionale driehoek en een burgemeester met zijn lokale sores, en zolang de instroom mavo, havo is, werkt dat niet. Niets ten nadele van dit alles, maar de oplossing van het probleem moet vooral gezocht worden in organisatorische veranderingen.’

Wat vindt u van de bestuurlijke aanpak om via gemeenteambtenaren criminele investeringen te weren?

‘Ambtenaren zijn niet opgeleid om ingezet te worden als opsporingsambtenaar. Op het moment dat hij een aanvraag moet afwijzen, moet hij dat wel gaan motiveren, gaan onderbouwen op basis van de nieuwe wet op dit terrein. Moet hij dan zeggen dat de aanvrager een boef is? Het is wel iemand uit zijn dorp. De bestuurlijke handhaving moet juist worden losgemaakt van de lokale politiek en ambtenarij. Vooral op het gebied van het verlenen van vergunningen. Nu is het meer een treurige scène uit een cowboyfilm. De indianen komen er aan, de zandzakken liggen rond het dorp, de burgers erachter, maar de sheriff is vergeten de geweren uit te delen.’

Stel, u wordt gevraagd minister van Justitie te worden. Hoe zou u het witwasprobleem aanpakken?

‘Ik zou eerst dit land eens wat realiteitszin bijbrengen. Witwassen is niet uit te bannen. Dat geldt ook voor terrorisme, corruptie en drugs. Ik zou geld uittrekken voor een nieuw op te richten politiedivisie: een strafrechtelijk financiële recherche. Dat is alleen politiek niet haalbaar. ’t Is geen blauw op straat, hè. Toch hoort het bij het handhaven van de rechtsorde. Met het landelijk rechercheteam is al een stap voorwaarts gemaakt, maar er zouden nog meer experts moeten komen. Maar ja, er moet ook wel veel worden aangepakt: drugs, wapens, mensenhandel, terrorisme en dan ook nog witwassen. Je krijgt nu eenmaal de politie die je als samenleving bereid bent te betalen.’

De eerste witwas-zaak: code geel
Als officier van justitie deed Cees Schaap onderzoek naar een gewelddadige drugsbende. Er vonden bizarre afrekeningen plaats. ‘Een slachtoffer gaf brood aan de eendjes voor zijn huis. In de sloot dook een kikvorsman op. Die vuurde een salvo af met een automatisch geweer, maar de man overleefde de aanslag. Daarna probeerden ze het met een bom onder zijn Bentley. De auto vloog een meter de lucht in, maar de bodemplaat was te sterk. Die man had geluk. Twee anderen werden vermoord.’

Schaap kon niet bewijzen dat de bende achter de liquidaties zat. Ook kon hij ze niet pakken voor drugshandel. Dus volgde hij hun geldspoor. Hij observeerde hun witwassers. ‘Een mannetje bracht koffers met geld naar Londen. De bende werkte met codes. “Roze” betekende dat de koerier met een Financial Times op de hoek van de straat moest staan. “Geel” stond voor een andere lokatie, dan had hij een banaan in zijn handen. De geldkoerier werd door een maatje opgehaald. Gingen ze naar de lobby van een hotel. Dat maatje ging met de koffer naar het toilet. Telde de inhoud. Het geld werd dezelfde avond om zeven uur gestort bij de Ara Bank in Londen.’

De witwassers werden ‘wegens heling’ veroordeeld tot twee jaar cel. Zonder dat er een grammetje drugs was gevonden.

Witwasinvesteringen: een cokelijntje
‘Flying High!’ – de grappen over Air Holland waren niet van de lucht. Eind 2004 kwam de prijsstunter in opspraak. Wat was er aan de hand? De directie had geprobeerd de maatschappij van de ondergang te redden door een vliegroute op Paramaribo te openen. Maar het geld daarvoor was afkomstig uit drugshandel. De lening kwam van ogenschijnlijk keurige zakenlieden: de Surinaams-Pakistaanse broers G. Ze hadden een beveiligingsbedrijf dat zelfs was ingeschakeld bij koninklijke werkbezoeken. Verder waren de drie broers eigenaar van nette horecagelegenheden.

De G.’s hoopten via hun lening aan Air Holland ‘aanzien en prestige in het glamourwereldje van de luchtvaart’ te verwerven. Althans dat beweerden ze. Maar dat bleek niet hun enige doel. Met een eigen vliegmaatschappij zouden ze gemakkelijker cokevluchten kunnen organiseren vanuit Suriname naar Nederland.

De lening voor Air Holland kwam van hun Luxemburgse holding, het eindpunt van de witwasroute voor hun criminele geld. Sporttassen vol met contanten waren vanuit Nederland naar Engeland gebracht. Van daaruit werden de miljoenen op de Luxemburgse rekening gestort. Ook de financieel directeur van Air Holland zou bij deze operatie een handje hebben geholpen.

De G.’s liepen tegen de lamp toen een van hen in Brazilië werd betrapt bij drugssmokkel. Ook op hun contanten werden sporen van cocaïne aangetroffen. De zaak is nog onder de rechter.

Doorvoerland: Operatie Witte Walvis
In Marbella klapte in 2005 een gigantische witwasoperatie. Zeven advocaten en drie notarissen werden aangehouden. Ook Nederland werkte mee aan dit internationale onderzoek ‘Witte Walvis’. Het ging om zo’n zeshonderd miljoen euro. Het geld zou afkomstig zijn van drugs- en wapenhandel, fraude, huurmoorden en afpersing. Tweehonderdvijftig miljoen euro was volgens de opsporingsinstanties afkomstig van het Russische Yukos Oil van Michail Chodorkovsky. Die zou via buitenlandse firma’s olie-inkomsten aan het zicht van de Russische fiscus hebben ontrokken. De tycoon werd in eigen land veroordeeld voor belastingontduiking. Zelf claimt hij dat hij het slachtoffer is van een politiek spel van president Poetin.

In het onderzoek ‘Witte Walvis’ duikt ook Nederland op. Volgens de Spaanse politie had Yukos Oil illegaal geld overgemaakt via Yukos Finance BV in Amsterdam. Deze dochtermaatschappij is gevestigd in de Parnassustoren, Locatellikade 1. De gevolmachtigde van de firma, het Nederlandse trustkantoor TMF Management BV, zit op hetzelfde adres. Het Yukos-geld zou belegd zijn in onroerend goed aan de Costa del Sol. De directeur van Yukos in Amsterdam reageerde furieus op de Spaanse verdenkingen: ‘We hebben geen enkel contact gehad met justitie en hebben ook niets te maken met criminele activiteiten,’ zei hij in het AD. Het laatste woord in deze zaak is nog niet gezegd.

Internationaal dwaalspoor: diamanten & oldtimers
Begin jaren negentig bedacht Cees Schaap als officier van justitie een nieuwe opsporingsmethode. Hij liet een Duitse witwasser zijn misdadige gang gaan. ‘De witteboordencrimineel werkte voor een Canadese drugsbende met veel contacten in Nederland. Op een vrijdagnamiddag meldde een Nederlandse bank dat de man een paar miljoen contant wilde storten.’

Schaap zocht hierop contact met Duitse en Belgische collega’s, want de verdachte zette een internationaal dwaalspoor op. ‘Hij boekte het geld meteen over naar een Duitse bank. Hier nam hij de miljoenen weer op en stapte naar een volgende Duitse bank. Daarna werd het kapitaal overgeboekt naar een bank in Antwerpen. Toen de Duitser in België het geld van de rekening had geplukt, kocht hij diamanten. Die stopte hij in een leeg Marlboro-doosje.’

Hiermee reed de man naar Schiphol. Hij vertrok naar Canada om de edelstenen daar weer te verkopen. ‘Met zijn dollars kocht hij auto’s uit de jaren vijftig, in die tijd erg hip. Die werden geëxporteerd naar Nederland. Op de verkoopfacturen stond een hoger bedrag dan ervoor werd betaald. Het verschil was nu dus legaal geld. Meestal weet je niet waar het geld vandaan komt, nu hadden we het hele criminele geldspoor vastgelegd.’