Terwijl de politiek de afgelopen zeven jaar flink werd opgeschud door verschillende verkiezingen, de komst van een kabinet met maar liefst drie onervaren partijen en het uiteindelijke uiteenvallen van de coalitie op 3 juni, veranderde er weinig ingrijpends in de organisatie van het maatschappelijk middenveld.

Sommige lobbyclubs maakten een flinke sprong op de lijst van organisaties met de beste toegang tot de politiek, zoals Aedes, de Woonbond en Vereniging Eigen Huis, die vanwege de wooncrisis vaker mochten aanschuiven. Ook Natuurmonumenten, Milieudefensie en Natuur & Milieu, die de afgelopen periode vaste gesprekspartners van Kamer en kabinet waren in het bestrijden van de klimaat- en stikstofcrisis, stegen flink. Maar bovenaan de lijst prijken nog steeds de grote vijf: de VNG, VNO-NCW, MKB Nederland, LTO Nederland en de FNV.

Ook onveranderd, en dat is misschien nog het opvallendst, is dat de traditionele bestuurderspartijen VVD, CDA en PvdA de voorzitterschappen van de belangenorganisaties nog steeds domineren. In het geval van de VVD, de partij die al ruim veertien jaar onafgebroken aan de macht is, is dat niet zo verbazingwekkend. Het CDA en de PvdA leden daarentegen tussentijds grote verkiezingsnederlagen. Toch beschikken ze nog altijd over zo’n groot reservoir aan ervaren bestuurders, dat ze nog steeds de beste toegang hebben tot de achterkamers van de macht.

De komst van kabinet-Schoof in juli 2024 doorkruiste de traditionele contacten tussen de belangenorganisaties en de politiek. Dat bleek al tijdens de kabinetsformatie. Voor de belangenorganisaties lagen de contacten met de VVD klaar, maar bij de PVV, de partij zonder enige bestuurlijke ervaring, was dat een stuk lastiger. En met de nieuwkomers NSC en BBB moesten voor veel lobbyclubs de relaties nog vrijwel vanaf de grond worden opgebouwd. Invloedrijke belangenorganisaties als de VNG, VNO-NCW en LTO Nederland wisten wel weer aan tafel te komen met de nieuwe coalitiepartijen en bewindslieden, maar het is nog lang niet als vanouds.

Dat wreekte zich in kabinet-Schoof, want kabinetten in Nederland kunnen moeilijk functioneren zonder steun in het maatschappelijk middenveld.

Het zichtbaarste voorbeeld is het asielbeleid. Terwijl de problemen in de asielopvang zich bleven en nog steeds blijven opstapelen, weigerde PVV-minister Faber categorisch in constructief overleg te gaan met de betrokken organisaties. Ook het stikstofbeleid liep krakend vast, nadat BBB tijdens de formatie het miljardenfonds voor de transitie had weggegeven en BBB-minister van Landbouw Femke Wiersma een streep had gezet door de stikstofplannen van de provincies. Ondanks de instelling van een speciale ministeriële commissie wist het kabinet niet met een overtuigend plan te komen.

Intussen werd het Woonakkoord van minister van Volkshuisvesting Mona Keijzer tot woede van de betrokken organisaties op losse schroeven gezet door de bevriezing van de huren voor de corporaties, zodat de woningbouw nog grotere vertraging opliep. En VVD-minister van Klimaat en Groene Groei Sophie Hermans moest meemaken dat haar eigen coalitie zeshonderd miljoen roofde uit haar Klimaatfonds en dat de CO₂-heffing voor de industrie en de glastuinbouw de komende jaren werd verlaagd – een geslaagde lobby van de zware industrie en de tuinbouwsector ten koste van de milieuorganisaties – waardoor het behalen van de klimaatdoelen, die ook in het regeerprogramma zijn opgenomen, alleen maar verder uit het zicht raakte. Het gevolg was stilstand.

Deze paradox werkte verlammend. Namens de boze burger ondernamen de populistische partijen bij de verkiezingen een stormloop tegen de bestuurlijke elite die Nederland in een ijzeren greep zou hebben, maar zonder de steun van die schaduwmacht van belangenorganisaties kreeg het nieuwe kabinet vrijwel niets uit de handen.

Hindermacht

Tegelijk kunnen belangenorganisaties een rem zijn op al te onbezonnen politieke beslissingen, zoals ook bleek toen het kabinet het staatsnoodrecht wilde inschakelen om het parlement tijdelijk buitenspel te zetten. Vooral de PVV heeft die ‘hindermacht’ kunnen meemaken. Na protesten van de VNG, de Nederlandse Orde van Advocaten en tal van maatschappelijke organisaties en een negatief advies van de Raad van State, werd asielminister Faber gedwongen van het ongrondwettelijke plan af te zien. En na een stevige lobby van dezelfde VNG kwam de coalitie de gemeenten alsnog tegemoet door voorgenomen bezuinigingen op onder meer de jeugdzorg terug te draaien.

‘De afgelopen jaren ben ik anders over de belangenorganisaties gaan denken’, zegt Joost Berkhout, die onderzoek doet naar het maatschappelijk middenveld. ‘Er zijn veel kritische kanttekeningen te plaatsen bij het democratisch gehalte van belangenorganisaties met invloed op de politiek. Namens wie spreken ze precies? Hoe democratisch zijn ze zelf georganiseerd? In hoeverre zijn ze een afspiegeling van de samenleving? En worden ze niet te veel gedomineerd door een klein netwerk van oud-politici, via de beruchte banencarrousel?’

Zo zijn de afgelopen jaren via PVV, BBB en NSC weliswaar meer ‘gewone burgers’ de Tweede Kamer binnengekomen, maar van de banencarrousel die onder meer toegang biedt tot de voorzitterschappen van de belangenorganisaties profiteren eigenlijk alleen oud-politici van de gevestigde middenpartijen.

‘Maar de belangenorganisaties kunnen ook een stabiliserende rol spelen in het landsbestuur, in het voorkomen van al te grillig beleid, zoals ook weer blijkt sinds het aantreden van het nieuwe kabinet’, zegt Berkhout. ‘Bovendien brengen ze intelligente en doordachte oplossingen in het beleidsproces, zelfs als de inbreng gekleurd is.’

In de parlementaire democratie heeft het parlement het laatste woord, en zo moet het ook zijn. ‘Maar we moeten de positieve inbreng van de “schaduwmacht” van belangenorganisaties niet uitvlakken. Zolang de politiek maar een evenwichtige afweging maakt bij het beoordelen van al die belangen.’