<div class="lead">
Voor haar boek over Tsjernobyl putte Franka Hummels veel inspiratie uit het werk van Svetlana Alexijeva, winnares van de Nobelprijs voor Literatuur. Een kleine ode aan de vrouw die vertelt hoe mensen de geschiedenis beleven.
</div>
Zelfmoord, oorlogstrauma’s of een kernramp vlijmscherp weergeven in een sprookjesachtige sfeer. Svetlana Aleksijevitsj, de Nobelprijswinnaar van dit jaar, krijgt het voor elkaar.
De Wit-Russische is in de eerste plaats journaliste. Ze jaagt op verhalen die niemand anders opschrijft, en die anders met de tijd zouden vervliegen. De verhalen van gewone mensen, niet de mensen die grote gebeurtenissen veroorzaken, maar die er door getroffen worden: een soldaat uit het Tsjernobylgebied die zijn helm weggeeft aan een kind dat later een hersentumor krijgt. Een natuurkundige, die weet dat het echt mis is, maar niemand daarvan kan overtuigen.
Daarmee doet ze iets unieks. In Wit-Rusland is ‘journalistiek’ keiharde verslaggeving: een interview met de minister en cijfers over de omvang van de aardappeloogst dit jaar. De kleine geschiedenissen, die in synthese het échte verhaal vormen, komen alleen bij haar aan bod.
Maar dat is niet haar enige verdienste. Het lukt haar ook nog die taaie onderwerpen zo op te schrijven dat ze mooi zijn, werkelijk mooi. Haar werk is melodisch. Sommige passages worden traag verteld, met veel details en beschrijvingen. Zo kan ze zelfs van een rampplek een geloofwaardige idylle maken. Maar net als je door alle voorgeschotelde lentebloesems dreigt weg te mijmeren, krijg je een forse stomp in je maag. Dan volgen er enkele alinea’s die haast staccato zijn, en waarvan in elke zin de hel huist.
Ze blijft in haar beschrijvingen heel dicht bij wat haar door de mensen die ze sprak is aangereikt, waardoor haar taal vaak dromerig en origineel is. Ze laat haar tijd- en landgenoten bovendien beseffen wat er zo bijzonder is aan hun alledaagse verhalen.
Toch kennen haar landgenoten haar nauwelijks. Zoveel vasthoudendheid wordt door het dictatoriale regime niet op prijs gesteld. En aandacht voor het leed in eigen land is al helemaal ongewenst. Jarenlang leefde Aleksijevitsj in ballingschap, omdat haar in eigen land het werk onmogelijk werd gemaakt.
Voor oud-Sovjetburgers die haar boeken wel lezen is ze ontzettend belangrijk. Bijvoorbeeld haar laatste boek, in het Nederlands vertaald als ‘Het einde van de Rode Mens’, dat laat zien hoe de Sovjet-Unie mensen heeft gevormd en in hen nog steeds doorleeft. Juist door dat boek begrijpen mensen de roerige tijden in hun regio beter. Die gidsfunctie kan Aleksijevitsj ook voor mensen in ‘het Westen’ hebben. Op een heel liefdevolle manier laat ze zien dat de ‘rode mens’ écht anders denkt dan wij. Zulk inzicht is wezenlijk om ook maar iets van Poetins wereld te snappen.
Ook ik schreef een boek over Tsjernobyl, maar dan over de mensen die in 1986 kind waren. ‘Wij houden van Tsjernobyl’ van Aleksjievitsj was van onschatbare waarde. Geen enkel ander boek laat zo haarfijn zien hoe mensen van alles voor waar aan kunnen nemen dat niet op feiten is gestoeld, gewoon omdat er in een dictatuur geen feiten voor handen zijn. Dat gaf me handvatten voor mijn boek, waarin ik ook mensen onzin moest laten vertellen zonder ze als dom weg te zetten.
Dankzij Aleksijevitsj zoek ik als journalist niet alleen naar wat waar is, maar ook naar wat mensen als waar beleven. Want dat laatste is vaak veel bepalender voor hun leven dan dat eerste. Ook aan de manier waarop ze haar verhalen vertelt probeer ik een voorbeeld te nemen. Een kleine anekdote heeft soms veel meer kracht dan een boekenkast vol cijfers.
<div class="info-box">
Franka Hummels is freelance journalist en historica. Ze is gespecialiseerd in de voormalige Sovjet-Unie, met name in Wit-Rusland. In 2011 verscheen van haar hand ‘De Generatorgeneratie, leven na Tsjernobyl’.
</div>