<div class="summary">
<div class="lead">
Haar documentaires zijn überpersoonlijk, maar voor Sunny Bergman dient haar werk een hoger doel: ‘Uiteindelijk is het de bedoeling dat mijn films een soort universele relevantie hebben.’
</div>
Op de dag dat warenhuis de Bijenkorf bekend maakt dat ze hun beroemde Zwarte Pieten definitief vervangen door ‘Gouden Klimpieten’, zit Sunny Bergman (1972) op een zonnig terras in Amsterdam-Noord. Gebruind, vrolijk, de net voorbije vakantie nog in haar lijf, maar niettemin alert, áán, ready to go.
</div>
‘Jahaa,’ zegt ze lachend over de Pieten, ‘zogenaamd omdat het beter past bij hun nieuwe luxueuze uitstraling. Het mag absoluut geen politieke lading hebben, anders “capituleren” ze. Maar goed, toch is het positief, want het waren echt enge Pieten. Mijn vader is een oude marxist, hij zegt: het zal uiteindelijk het grootkapitaal zijn dat de verandering brengt. Daar heeft hij misschien gelijk in. Winkels kiezen eieren voor hun geld als er met boycots wordt gedreigd. Maar het ingewikkelde is dat het van twee kanten komt. Hele volksstammen gingen niet meer naar de Hema toen die Zwarte Piet in de ban deed. Nu hebben ze verklaard dat het Sinterklaasjournaal voor hen leidend is. Krijgt een kinderprogramma een enorme politieke lading. Ach, dit hele ding is een absurde klucht geworden.’
Geen documentairemaker die de afgelopen jaren zo vaak de tongen losmaakte als Sunny Bergman. Haar film Beperkt houdbaar vormde in 2007 het startschot voor een verhit debat over het onrealistische schoonheidsideaal waarmee vrouwen in onze samenleving van alle kanten worden geconfronteerd, en over zaken als plastische chirurgie en het gebruik van photoshop. Er kwamen tal van activistische initiatieven uit voort, zoals het manifest ‘Sex moet weer haute couture worden’, dat ze samen met een aantal medestanders schreef. (‘Ik had die titel nooit moeten accepteren, want ik vind helemaal niet dat seks haute couture moet zijn. Seks moet helemaal niks!’) Het leidde onder meer tot een aantal beleidsvoorstellen, zoals het verhogen van de leeftijdsgrens waarop mensen mogen beslissen over een cosmetische chirurgische ingreep (van 16 naar 18 jaar). Ook volgden er een half gelukte actie om bladen over te halen via een logo openheid van zaken te geven over het gebruik van photoshop, en een oproep aan vrouwen om een rechtszaak aan te spannen tegen de cosmetische industrie.
Sindsdien geldt Bergman als een van de aanjagers van een nieuwe feministische golf. Ze hield de discussie aan de kook met de serie Sunny side of sex, waarin ze onderzocht hoe er in landen als Cuba, Oeganda en India over seksualiteit wordt gedacht, en de film Sletvrees, die draait om de vraag waarom mannen zich nog altijd gemakkelijker meer bedpartners kunnen veroorloven dan vrouwen. Ze schreef ook een boek met dezelfde titel.
Van de gevoelige snaar die ze met haar feministische films raakte, stortte ze zich op de open zenuw van het Zwarte Pieten-debat. Eerst was ze een van de weinige blanken die zich aansloot bij het initiatief van Quinsy Gario om via een rechtszaak de aanwezigheid van Zwarte Pieten bij de Sinterklaasintocht in Amsterdam te verbieden. Daarna maakte ze de film Zwart als roet, met Zwarte Piet als vertrekpunt voor een onderzoek naar al dan niet onderhuids racisme en het verschijnsel ‘white privilege’. Op de laatste draaidag van die film, tijdens de inmiddels roemruchte protestactie bij de intocht in Gouda, werd ze gearresteerd. ‘En toen was ik ineens: Sunny, radicaal activist.’
<figure id="post-295681 media-295681" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/09/Sunny1.jpg" alt="" /><figcaption>Foto: Jan Hoek</figcaption></figure>
<h5 class="tussenkop">Schurende situaties</h5>
Haar handelsmerk is de überpersoonlijke aanpak. Bij het actualiteitenprogramma Middageditie leerde ze ooit ‘hoe het hoorde’, een documentaire maken. De vragensteller is vaak niet in beeld, en liefst zelfs niet te horen, zodat het lijkt of wat de kijker ziet als ‘vanzelf’ gebeurt. ‘Maar ik vond het vervelend om de suggestie te wekken dat ik niet aanwezig ben, terwijl je juist heel aanwezig moet zijn om die suggestie te kunnen wekken. Natuurlijk wordt er gemanipuleerd, maar ik wil daar liever eerlijk over zijn. Als er bijvoorbeeld een tolk bij is, vind ik dat die ook een rol moet spelen.’
Maar haar persoonlijke betrokkenheid gaat verder. Steevast neemt Bergman haar eigen gedachtes, vragen en onzekerheden als uitgangspunt voor de nieuwsgierige zoektochten die haar films zijn, en zoekt ze schurende situaties op waarbij ze zelf vaak het middelpunt is. Preutsheid is daarbij geen issue. Laat haar naam vallen in het café, en de kans is groot dat het al snel gaat over de scène waarin ze zich in haar kruis liet kijken door een beroemde plastisch chirurg, die vaststelde dat een en ander flink verbouwd moest worden om de aldaar zo gewilde Playboy-look te krijgen. Of die scène waarin een Oegandese ‘sekstante’ hetzelfde deed, en concludeerde dat haar schaamlippen juist veel te kort waren. Om maar een paar momenten uit haar films te noemen die vervaarlijk op het randje van too much information balanceren.
Het is een belangrijk deel van de aantrekkingskracht van haar werk, en tevens de reden waarom sommige mensen vlekken in hun nek krijgen bij het horen van haar naam. ‘Ik roep best veel weerzin op,’ zegt ze vrolijk. ‘Mensen kunnen echt een hékel aan mij hebben. Maar ik heb ook veel échte fans. Volgens mij komt dat doordat ik mijn films vanuit een persoonlijk vertrekpunt maak. Dat wérkt. Ik merk dat het de identificatie van de kijker enorm verhoogt. Als je denkt: met haar zou ik wel in de kroeg willen zitten, dan is de kans groot dat je mijn werk ook leuk vindt. Denk ik. En vice versa, natuurlijk.’
<h5 class="tussenkop">De man van</h5>
Door die aanpak weet de doorgewinterde Sunny-kijker en -lezer niet alleen van alles over haarzelf, maar ook bijvoorbeeld over haar man David, die vandaag op verzoek ook even aanschuift. Niet alleen dat hij muzikant is in een ska- en reggaeband, maar ook bijvoorbeeld dat hij het huishouden draaiende houdt, dat het met zijn ochtenderecties wel snor zit, en dat hij met zijn licht getinte huidskleur in het bijzijn van Sunny soms heel wat welwillender wordt bejegend dan als hij alleen is of met donkere medemuzikanten.
<q class="pull-right">Nou, ik vond het niet héél leuk. Die passages in het boek Sletvrees waarin het over je exen ging.</q>
En nee, geeft David grif toe, daar heeft hij allemaal niet om gevraagd. ‘Ik heb niet zoveel keus,’ zegt hij. ‘Ze maakt nu eenmaal heel persoonlijk werk. Ik ben weleens op mijn strepen gaan staan. Zei ik dat ik niet meer in de documentaires wilde en zo, maar dat heeft niet echt geholpen. Voor Zwart als roet ging ze mijn hele band interviewen.’ 
Sunny: ‘Je hebt nog nooit gezegd dat iets een dealbreaker is. Nooit van: ik vind het echt heel erg verschrikkelijk als je dit gaat doen, het mág niet. Maar goed, het is wel zo dat als jij een beetje negatief doet, dat ik daar dan niet echt naar luister.’ 
David, grinnikend: ‘Nee, dat weet ik. Ik heb ermee leren leven.’ 
Sunny: ‘Dat ze bij de bakker beginnen over je seksleven?’ 
David: ‘Ja, dát. Is echt gebeurd. Die vrouwen daar zijn allemaal fan van je. Vinden het zóóó fan-tas-tisch wat je doet.’ 
Sunny: ‘Tegen mij zeggen ze nooit wat.’ 
David: ‘Wanneer kom jij bij de bakker dan?’
Als de ‘man van’ heeft David gemerkt dat vrouwen vaak veel positiever op Sunny’s films reageren dan mannen. ‘In het reggaewereldje ben je best wel een controversieel item hoor. De zangeressen kennen jou allemaal, vinden het geweldig wat je doet. Maar die kerels zijn echte macho’s. Jij wordt een beetje gedoogd daar. Zwart als roet vonden ze fantastisch, maar na Sletvrees vroegen ze me: hoe doe je dat, David, met zo’n vrouw?’ 
Sunny, grinnikend: ‘Écht?’ 
David: ‘Tuurlijk. Als hun vriendin zou zeggen dat ze met vijfendertig mannen naar bed is geweest, dan werden ze helemaal gek. Dat zijn dingen die ze niet willen weten. Terwijl ze zelf niet bepaald heilig zijn.’ 
Sunny: ‘Vond jij het erg dat ik dat opschreef dan?’ 
David: ‘Nou, ik vond het niet héél leuk. Die passages in het boek Sletvrees waarin het over je exen ging, heb ik maar een beetje doorgeskipt. Maar goed, ik heb er ook weer niet heel veel moeite mee. Ik ben voor ik jou ontmoette ook niet heilig geweest, en ik meet gewoon niet met twee maten. Jij een slet, ik een slet.’
<h5 class="tussenkop">Universele relevantie</h5>
Voor sommigen is Sunny Bergman een vrouw you love to hate. Een aandachtsjunk wordt ze genoemd, een navelstaarder, een ‘kleur geobsedeerd subsidievrouwtje’. Toen GeenStijl-publiciste Annabel Nanninga onlangs het werk van een andere filmmaakster bekritiseerde, schreef ze dat die ‘een Sunny Bergmannetje’ deed. Ofwel: ‘Een totaal particulier probleempje extrapoleren tot maatschappelijke relevantie.’
‘Het klinkt misschien een beetje heilig,’ zegt Bergman. ‘Maar ik probeer niet terug te haten, want ik weet dat je er niets mee opschiet. Toen ik Annabel Nanninga een keer tegenkwam in de kroeg, ben ik ook meteen naast haar gaan zitten. Ik zei: “Jij haat mij, hè?” Waarop zij heel correct antwoordde: “Nee hoor, ik haat je werk.” En vervolgens hebben we best gezellig zitten drinken. Overigens: sinds zij het woord “dobberneger” introduceerde voor bootvluchtelingen, weet ik niet of ik nog wel met haar wil drinken.’
Het is niet dat kritiek zomaar van haar afglijdt. De burn-out waarmee ze in de nasleep van Beperkt houdbaar kampte, werd deels veroorzaakt door het ‘mediastormpje’ dat er rond haar persoon was ontstaan. ‘Ik werd veel geïnterviewd, en ook aangevallen in allerlei artikelen, en dat was ik totaal niet gewend. Toen merkte ik dat ik begon te dromen over de betogen die ik moest houden, of ’s nachts lag te malen over hoe ik daarop moest reageren – of hád moeten reageren. Zo van: had ik dát maar gezegd.’
Maar ‘navelstaarder’, ach… ‘Het is een beetje een open deur, vind ik. Dan zeggen ze: sommige vrouwen hebben helemaal geen last van dat verwrongen schoonheidsideaal. Nou, good for them. Dat wil toch niet zeggen dat het niet speelt? In Beperkt houdbaar heb ik het over mijn eigen onzekerheid over mijn uiterlijk. Als ze dan vervolgens gaan roepen: “Ach, het is gewoon een onzeker kuikentje,” dan denk ik: ja, dat zég ik toch net? Ik heb het zelfs behoorlijk uitvergroot om dat punt te maken, en om van daaruit verder te gaan. Want uiteindelijk is het natuurlijk wel de bedoeling dat mijn films een soort universele relevantie hebben.’
Het vaakst krijgt ze te horen: zijn er geen ergere dingen? ‘Kun je je niet druk maken over Syrië? Eh, ja. Maar ten eerste wordt dat dan gezegd door mensen die zelf óók niet de straat op gaan voor Syrië. En daarbij: als je zo denkt, kun je het eigenlijk alleen nog over genocide hebben, want dat is het allerergste. Prima als je dat doet, maar ik denk: wat schiet je ermee op? Ik probeer toch ietsje concretere doelen te bereiken.’
<h5 class="tussenkop">Poederbrief</h5>
Waren de reacties op haar feministische films al niet mals, met Zwart als roet werd het echt heftig. David was er op tegen dat ze die film zou maken. ‘Deels omdat ik het een heel vermoeiende discussie vond,’ zegt hij. ‘Maar vooral: je wéét dat je emmers met shit over je heen krijgt. En die hebben we ook gehad.’
<q class="pull-left">In mijn ogen laat ik in mijn films meestal ruimte voor twijfel. Ik zie mezelf als iemand die de hele tijd dingen bevraagt.</q>
Ze was al van Facebook afgegaan en negeerde boze mails zoveel mogelijk, toen ze op de laatste dag van de eindmontage te horen kreeg dat er een poederbrief bij haar agente was binnengekomen. ‘Daar zat poedersuiker in, zo bleek al snel, maar er stond wel zwart op wit dat ik doodgemaakt zou worden voor 6 december.’ De politie werd erbij gehaald, er werd gesproken over beveiliging, ze ontving een telefoontje van minister Asscher. ‘Toen was het opeens wel: wow, het wordt serieus. Een week lang ben ik heel bang geweest, fietste ik met een capuchon over mijn hoofd door de stad en zo. Bij een paar publieke optredens heb ik beveiliging gekregen. En toen zijn we maar een weekje weggegaan met het gezin, totdat Sinterklaas voorbij was. Daarna had ik niet meer echt een gevoel van dreiging. Tja, het is me toch iets te abstract, ik kan me uiteindelijk niet echt voorstellen dat iemand mij geweld zou aandoen.’ 
David: ‘Nu zitten we met die irritante inbraak- en brandbeveiliging. We hebben twee kastjes in huis met een grote knop erop, en twee puberjongens die verteld is: níét áán-komen! En dan hangen de mannen van het beveiligingsbedrijf weer aan de telefoon en mag ik uitleggen dat er, heus, nee écht niks aan de hand is.’
Ook terugkijkend heeft Bergman geen spijt, noch van de rechtszaak, noch van de film. ‘Zo zwaar is de last nou ook weer niet geweest. Gezien de reacties heeft het veel mensen op nieuwe gedachtes gebracht, en daar ben ik tevreden over. Ik ergerde me al veel langer aan die Pieten. Als ze op de school van mijn zoon expres met spelfouten op bord schreven en bewust dom deden, dacht ik: wat doet dit in het onderbewuste van die kinderen? Ik heb me bij het initiatief van Quinsy aangesloten omdat je zo vaak hoort dat we de Pieten-traditie moeten afschaffen omdat het kwetsend is voor donkere mensen. Terwijl: als witte moeder van bijna witte kinderen vind ik óók dat zij en anderen verschoond moeten blijven van racistische stereotypen. Voor mij is het een principiële kwestie, geen kwestie van gekwetstheid. Want dat is een subjectief ding, daarop kan je zeggen: stel je niet aan.’
Veelzeggend vond ze het dat zij en de andere actievoerders in vrijwel alle media als ‘radicaal’ werden bestempeld. ‘Daaruit blijkt volgens mij dat we nog niet geaccepteerd hebben dat Nederlanderschap niet betekent: wit. En dat er dus andere mensen mee gaan praten, met een ander, kritisch perspectief. Ik heb al die activisten leren kennen als heel bevlogen, idealistische mensen die op een geweldloze manier wilden protesteren. Als je dat radicaal noemt, dan vind je kennelijk toch dat ze te gast zijn en hun plaats moeten kennen. Denk je niet?’
<h5 class="tussenkop">Hippiekind</h5>
Toen ze zichzelf onlangs op de website van de VPRO omschreven zag als ‘Sunny Bergman, vrouw met een mening’, besefte ze dat het beeld dat de buitenwereld van haar heeft niet altijd strookt met haar zelfbeeld. ‘Ik dacht: huh? Zo zie ik mezelf helemaal niet. Ergens uitgesproken tégen zijn vind ik moeilijk, dat past niet goed bij hoe ik ben. Maar goed, ik denk ook altijd dat ik niet zo stellig ben, terwijl anderen juist vinden van wel. In mijn ogen laat ik in mijn films meestal ruimte voor twijfel, voor de andere kant. Bijvoorbeeld door mijn stiefmoeder te filmen, die vertelt hoezeer ze van het sinterklaasfeest geniet. Ik zie mezelf als iemand die de hele tijd dingen bevraagt.’
Waar die neiging vandaan komt, kan ze eenvoudig psychologisch duiden. Ze is een hippiekind dat op haar zevende met haar moeder en stiefvader verkaste naar een woonboot in ‘een soort vrijbuitersenclave’ midden in ’t Gooi. Een ‘té fijne plek’, waar ze vrij, blij en creatief waren, in hun blootje liepen en ’s avonds vuurtjes stookten. ‘Maar het contrast met de wereld die daar vlak buiten lag, kon niet groter zijn. Daar woonden christelijke boeren en de kak van ’t Gooi. Als ik naar school ging, verplaatste ik me van een heel veilige omgeving naar een wereld waarin ik opeens totaal abnormaal werd bevonden. En ja, dat kan je wel een op een doortrekken naar mijn werk. Daarom is de kwestie van normativiteit voor mij zo’n thema. In de samenleving bestaat een idee van hoe het hoort, het dominante perspectief, en dat heb ik nooit als het mijne ervaren. Dat komt in elke documentaire wel terug: oké, dit is zogenaamd normaal, maar als je er nou zó naar kijkt…’
Terwijl David aanstalten maakt om te vertrekken naar de fietsenwinkel die hij binnenkort opent, wil hij nog wel even kwijt dat hij ‘altijd redelijk trots’ is op zijn vrouw – die officieel niet zijn vrouw is, maar goed. ‘Ik ben toch getrouwd met een fenomeen,’ zegt hij. ‘Met iemand die echt invloed heeft.’ Sunny kreunt: ‘O god, dat is typisch zo’n zinnetje dat boven het artikel komt te staan.’ Dan, tegen de interviewer: ‘Ik ben gezegend met hem. Hij is absoluut geen watje, maar wel op een heel relaxte manier heel feministisch. Het enige waar we ruzie over krijgen, is als hij weer eens begint over vrouwen in het verkeer.’ 
David: ‘Moeten we het misschien even hebben over onze bus?’ 
Sunny: ‘Met die deuk die er nu in zit? Ja, maar dat ik niet kan inparkeren, wil toch niet zeggen dat vrouwen dat niet kunnen?’ Terwijl David grinnikend wegloopt, roept Sunny hem achterna: ‘Intellectueel gezien ben je het wel met me eens, maar soms komt er in jou opeens zo’n jaren vijftig-achtige bouwvakker naar boven.’ 
‘Klopt,’ zegt David. ‘Nu ga ik vloeren schuren.’
<div class="info-box">
<h5 class="kader">Überpersoonlijke aanpak</h5>
Sunny Bergman (1972) is programmamaker en regisseur. Haar documentaires leiden vaak tot verhitte publiek discussies, zoals Beperkt houdbaar (2007) over het onrealistische schoonheidsideaal voor vrouwen, en Zwart als roet (2014). In 2011 won ze de Dick Scherpenzeel Prijs voor Sunny side of sex.
</div>

Gerelateerd