Interview

Symbiose: het langdurig samenleven van twee of meer organismen van verschillende soorten, dat ten minste voor een van hen gunstig of zelfs noodzakelijk is. De stad Delft, waar dit interview plaatsvindt, is er eigenlijk al een mooi voorbeeld van. Een 750 jaar oude plaats, waar in historische gebouwen onderzoek wordt gedaan naar hightech-oplossingen voor de toekomst. Het zou best kunnen dat juist deze oude stad een vruchtbare voedingsbodem biedt voor futuristisch onderzoek. En andersom: dat de historische omgeving wordt geherwaardeerd door het contrast met al die innovatie.
In het voormalige biotechnologisch laboratorium – een oud gebouw aan de rand van de Delftse botanische tuinen – huist sinds 2019 het RoboHouse, een fieldlab voor geavanceerde robotica. Bedrijven en instellingen kunnen er terecht met vragen over de inzet van slimme robots in fysieke werkprocessen. Onder de radar werkt hoogleraar Haptic-Human Robot Interaction David Abbink in dit gebouw al twee jaar aan het nieuwe, transdisciplinaire onderzoekscentrum FRAIM. Hier vindt roboticaonderzoek en sociaalwetenschappelijk onderzoek simultaan plaats, en dat is met een reden. Volgens Abbink is er namelijk een symbiotische samenwerking tussen robot en werknemer nodig. ‘Alleen zo kunnen we werkvloeren van de toekomst creëren waar zowel robots als mensen optimaal tot hun recht komen,’ stelt hij.
Hoe is symbiose toepasbaar op de relatie tussen mens en robot? En waarom is zo’n visie op robotica nodig?
‘Bedrijven optimaliseren werkvloeren al jaren met behulp van robots, voornamelijk op basis van efficiëntie-denken. Wetenschappers ontwikkelen robot-technologie vanuit nieuwsgierigheid naar wat we een robot allemaal voor menselijke taken kunnen laten doen.
Ook ik zat lang op die apenrots, mezelf op de schouder te kloppen: “Kijk eens wat wij allemaal kunnen bedenken.” Maar de vraag wat ervoor nodig is om de werkvloer beter te maken, wordt amper gesteld.’
<blockquote>‘De sociale wenselijkheid van de technologie wordt vaak pas aan het einde van de rit getest. Dat is te laat.’</blockquote>
‘Het heeft mij veel werk gekost om in te zien dat een systemische kijk op robotica, waarin sociaalmaatschappelijke vraagstukken in de beginfase van het ontwerp worden meegenomen, veel duurzamer en interessanter is.’ Lachend: ‘Dat mijn vrouw antropologe is en graag met mij discussieert, hielp. Bij FRAIM werken we nu samen met onder andere antropologen, robotica-experts, etnografen, arbeidspsychologen, designers, ethici, vakbonden en de vakmensen zelf. Er is groot transdisciplinair onderzoek nodig, waarvoor we inzetten op langdurige financieringsaanvragen. Want als we zo doorgaan als nu, krijgen we wat we nu al hebben. Tech-gedreven innovatie met een goed businessmodel als enige voorwaarde voor bestaansrecht. De sociale wenselijkheid van de technologie wordt vaak pas aan het einde van de rit getest. Dat is te laat. We moeten eerder weten wat de onverwachte gevolgen kunnen zijn van keuzes in robot-ondersteuning op de werkvloer.’
Wat is een voorbeeld van zo’n negatief gevolg van tech-gedreven innovatie voor mensen op de werkvloer?
‘Kijk naar Amazon en de zogeheten fulfilment centers, die de gehele logistieke afhandeling van hun producten verzorgen. Hier doen robots een deel van het sorteerwerk en de menselijke werknemers een ander deel. Dit doen ze enorm efficiënt, veel andere bedrijven willen daar een voorbeeld aan nemen. Begrijpelijk, als je kijkt naar snelheid, kosten en baten.
Maar als je je verdiept in de ervaringen van werknemers, en daar zijn verschillende documentaires over gemaakt, ontdek je een heel ander verhaal. Het werk dat zij moeten doen is zo eentonig en moet op zo’n hoog tempo gebeuren, dat de meeste van de tijdelijke werknemers na een paar maanden alweer opstappen. Dat dit gebeurt, is hoogstwaarschijnlijk ook al berekend in het businessmodel.
Ook in de zorg zie je de negatieve effecten van technologische optimalisatie. Daar zijn weinig robots maar veel zorgmedewerkers, een groep mensen die al ondergewaardeerd is. Zij klagen over de hoeveelheid data die zij per dag moeten verwerken, waardoor ze minder aandacht hebben voor het echte zorgwerk. Zo’n manier van digitaliseren houdt geen rekening met creativiteit, en de behoefte van vakmensen aan autonomie, leren, en sociaal contact.’
 De paradox lijkt te zijn dat we robots hebben willen ontwikkelen die steeds meer op mensen lijken en menselijke taken kunnen overnemen, en dat het effect is dat mensen in hun efficiëntie en productiviteit steeds meer op robots moeten gaan lijken. 
‘Dat klopt helemaal. Een typische gedachtegang van roboticaexperts is dat robots werk zullen overnemen dat Dull, Dangerous en Dirty is – de drie D’s van robotica. Maar wat je ziet gebeuren, is dat het werk van mensen ook saaier wordt, omdat de mens wordt gespiegeld aan de robot. Van beiden wordt het werkproces steeds meer geautomatiseerd. De robot doet de ene repetitieve taak, de mens de andere. Dat roept bij mij de vraag op: waarom? We hebben al mensen, met hun eigen krachten. Laat de robots doen waar zij goed in zijn en de mensen juist excelleren in hun menselijkheid. Dat vereist een heel nieuwe manier van robotica ontwikkelen.’

<h5>Vakkenvulrobot</h5>
Om een werkproces te illustreren waar robots niet zo goed in zijn en mensen wel, gaan we naar een van de onderzoekslaboratoria in het gebouw, het AiRLab. Het is een kleine ruimte waar een hoekje van een Albert Heijn-filiaal is nagebouwd. Het onderzoek dat hier plaatsvindt, wordt gefinancierd door Ahold en staat onder leiding van Abbinks collega Martijn Wisse. Het is een van de ‘Working Labs’ die FRAIM nu aan het opbouwen is: een Brewery Working Lab met Heineken, een Inspection &amp; Repair Working Lab met KLM, en een Agro Working Lab, waar een kas in de botanische tuin wordt gebruikt om robots te ontwikkelen samen met kaswerkers.
<blockquote>‘Robots zijn slecht in variabiliteit. Mensen daarentegen zijn meesters in fysieke taken en gedijen bij genoeg variatie.’</blockquote>
In het AiR-lab is een aantal studenten van de Master Robotica bezig om de vakkenvulrobot, die in het midden van de ruimte staat, te programmeren. Ze hebben geprobeerd de robot aan te leren hoe die verschillende verpakkingen in de schappen kan zetten, herkent wanneer een schap vol is en wanneer een pak melk bijvoorbeeld even schuin gehouden moet worden om in het schap gezet te kunnen worden.
‘Zulke fysieke taken zijn ontzettend moeilijk voor robots. Robots zijn slecht in variabiliteit, elke nieuwe situatie moeten ze leren. Of je moet de omgeving helemaal standaardiseren. Mensen daarentegen zijn meesters in fysieke taken en gedijen bij genoeg variatie. Als je stukken daarvan wegneemt met robots, kan je op onverwachte effecten stuiten.
Zoals bij een maakbedrijf, waar werknemers een stukje heen en weer moesten lopen om benodigde onderdelen te pakken. Zou het niet prettig zijn als die onderdelen op een robotkarretje naar de werknemer toegebracht zouden worden, werd gedacht. Technici gingen aan de slag, en een succesvol prototype kon inderdaad kostbare tijd besparen, waardoor de werknemer meer productie zou moeten kunnen draaien. Maar wat bleek: de werknemer verloor werkplezier. Tijdens de wandelingetjes vonden ook sociale contacten plaats, werden er knelpunten bij andere processen opgemerkt en ontstonden er ideeën.
Iets soortgelijks geldt vermoedelijk ook voor vakkenvullen. Toen ik in mijn studententijd als vakkenvuller werkte, waren de momenten dat je even naar het magazijn kon en wat kon dollen met je collega’s de lichtpuntjes van de werkdag. Dat soort variatie hebben mensen nodig om productief te kunnen zijn en met plezier en creativiteit te werken. Daar juist meer ruimte voor creëren zou de focus van robotonderzoek voor de werkvloer moeten zijn.’
Om erachter te komen welke onderdelen van werk baat kunnen hebben bij robotica gaan jullie met het transdisciplinaire team ook langs op de werkvloer. Waar letten jullie op? 
‘De psychologen nemen bijvoorbeeld kwantitatieve vragenlijsten af. Ze vragen de werknemers tijdens welke taken ze zich betrokken voelen of wanneer ze zich juist vervelen. Een etnograaf let op het totaalplaatje en vraagt zich af: waarom zit die ene persoon daar helemaal alleen, en waarom praat niemand tegen haar? Een designer oppert ideeën over hoe de werkplek anders ingericht kan worden.
Als individuele wetenschapper ga je al gauw met je eigen hamertje op zo’n situatie af, om te zien welk stukje van de wereld er als een spijker uitziet. Dit doen we allemaal, maar wanneer we samen gaan zitten, ontstaan er vragen: is het wel een technisch probleem, of is er eerder een sociaal probleem?’
<blockquote>‘We moeten ervoor waken om overal een probleem in te zien dat uitgeoptimaliseerd kan worden.’</blockquote>
Loop je zo niet het gevaar om de mens en werkvloer nog verder te gaan optimaliseren? Hoort een beetje verveling bijvoorbeeld niet gewoon bij het werk?
‘Ja, we moeten ervoor waken om overal een probleem in te zien dat uitgeoptimaliseerd kan worden. Het ontwikkelen van robotica voor de werkvloer is idealiter een proces dat je steeds bijstuurt, met de kennis die je vergaart. De wereld is complex. Daar kan je geen standaardformule op loslaten.
FRAIM hoopt vraagtekens te plaatsen in het ontwikkelproces, zodat er geen technologie ontwikkeld wordt die voor meer problemen zorgt dan dat ze oplost.’
Misschien heeft robotica een veel minder grote plaats in onze samenleving te vervullen dan aanvankelijk door roboticaexperts en techneuten werd gehoopt.
‘Vijf jaar geleden had ik bij het horen van deze gedachte gesteigerd. Maar inderdaad, het is goed mogelijk. Alleen leven we nog steeds in een economie die gedreven is door eindeloze productie en innovatie.’
Kan het inzetten van robotica op een symbiotische manier, denk je, zorgen voor minder werkloosheid en een herwaardering van werk?
‘The Great Resignation (een aanhoudende economische trend sinds 2021, waarbij werknemers massaal vrijwillig ontslag nemen, AL) zou tegengegaan moeten worden door de werkvloer echt aantrekkelijker te maken. Mensen leggen niet voor niets het werk massaal naast zich neer. Dit heeft onder meer te maken met automatisering, weinig eigen inbreng of ontwikkelingsmogelijkheden en onmenselijke werkstandaarden.’
Hoe kunnen robots ervoor zorgen dat mensen leren en uitgedaagd worden? 
‘Een mooi voorbeeld zijn revalidatierobots. Die fungeren als een soort onvermoeibare fysiotherapeut, die de patiënt helpt bewegingen te maken door te ondersteunen of juist te vermoeilijken. De robot kan de hoeveelheid assistentie steeds aanpassen, zodat de patiënt wordt uitgedaagd de eigen skills meer en meer te gebruiken.
Op dit moment worden robots precies andersom ingezet. De robot neemt een taak van jou over, en je wordt afhankelijk van de robot voor het uitvoeren van die taak. Tesla’s bijvoorbeeld maken van mensen steeds slechtere, verveelde bestuurders. De taak die jij nog hebt uit te voeren is namelijk heel eentonig, maar je wordt er wel voor bestraft als je je aandacht er niet bijhoudt: door oorverdovend gepiep als je je handen van het stuur haalt.
Ik wil niet zeggen dat intelligente auto’s slecht zijn. Maar een interessantere vraag zou zijn: hoe kan je de intelligente auto zo inzetten dat ze werk overneemt wanneer dat veiliger is, maar ondertussen ook van jou een betere bestuurder maakt en meer rijplezier geeft? Daar heb ik veel onderzoek naar gedaan, en deze vraag kan je doortrekken naar bijna elke werkbranche.
Het liefst zou ik zien dat er robots worden ontwikkeld die speels en uitdagend zijn, en waar je als mens echt een wisselwerking mee hebt. Zodat je als werknemer na vijf jaar samenwerken met een robot meer in huis hebt, in plaats van minder.’

Robots zouden werk leuker moeten maken, niet makkelijker