<div class="wpg-element paragraph">
28-09-2002 door Ab van Ieperen
Ramses Shaffy&#8217;s toneelcarrière eindigde toen hij het podium van de schouwburg na de pauze niet wist terug te vinden. Daarna werd hij een idool als zanger, filmster, feestbeest. Ab van Ieperen was eens Shaffy&#8217;s body double, probeerde hem te regisseren, en heeft warme herinneringen aan &#8216;de afvalstort bij het Weteringcircuit die Shaffy zijn huis noemde&#8217;. Bij de première van &#8216;Ramses&#8217;: herinneringen aan een groot acteur.
Ik was de tepel van Ramses Shaffy, weinigen kunnen me dat nazeggen. In het grachtenpand waar ik woonde werd in het achterhuis een film gedraaid: Wim Verstappens Liefdesbekentenissen met Shaffy als schrijver die weifelend tussen twee vriendinnen – Kitty Courbois en Shireen Strooker – intussen iedereen in zijn bed toeliet die langs wilde komen. Elke morgen werd ik wakker door lampen die in mijn raam schenen, maar als ik nieuwsgierig naar de overkant gluurde werd er meestal niet gefilmd. Dan had de assistent die de acteur naar de set moest halen voor een gesloten deur gestaan, omdat hij de nacht elders had doorgebracht.
Time is money en beide waren voor die film beperkt beschikbaar. Dus werd ik naar de overzijde genood om als body double mijn oor en een pluk haar te lenen aan de schedel van de held, terwijl en face zijn one night stands een verliefderig monoloogje improviseerden. Dat moet niet makkelijk zijn geweest: als object van begeerte was ik een povere remplaçant. Weer een andere dame moest in close-up romantisch mijmeren tegen mijn blote borst, vandaar de tepel. Het moet discontinuïteit in beharing hebben opgeleverd, al let publiek meestal op andere zaken bij zulke scènes. Degeen aan wiens spel ik fysiek had bijgedragen, heb ik nooit ontmoet op de set. Dat gebeurde bij de première, waar mijn &#8216;mag ik me voorstellen, ik speel je achterhoofd&#8217; niet bij hem aankwam.
Die première vond plaats tijdens een Utrechtse Cinemanifestatie, waar voor de gelegenheid de bioscoopfoyer volhing met tekenportretten van nationale vedetten. De kunstenaar had een foto van Shaffy kennelijk met bot potlood overgetrokken, meer een gekreukelde oude dame. Shireen Strooker staarde er geschokt naar, niet om het artistiek onvermogen, maar &#8216;ik herken hoe Ramses er over vijfentwintig jaar uitziet, als hij zich heeft opgebruikt&#8217;. Die opmerking is me bijgebleven, al hechtte ik er toen geen geloof aan. Shaffy was iemand die misschien verwoesting aanrichtte, maar zelf onverslijtbaar zou blijken.
Als publiek kende ik hem toen een jaar of tien, als CJP-houder in de provincie lang niet altijd tot genoegen. Hoe verder weg van huis en hoe later in de tournee, hoe meer de acteurs van De Nederlandse Comedie er met de pet naar gooiden. Ko van Dijk voorop – van wie ik pas begreep waarom hij een groot acteur werd genoemd toen ik hem zag in de Amsterdamse Stadsschouwburg – maar Ramses kon er ook wat van. Maar twee keer ging ik recht in mijn stoel zitten, met onverwachte en grote interesse. Voor middelbare scholieren was Vondels Joseph in Dothan verplicht, geen vrolijk vooruitzicht. En dan ontdekken dat Vondel ook spannend kon zijn, niet in het minst door zijn immense wanhoop en vergeefse overredingskracht als Josephs broer Judas. Mooier nog was Engel kijk terug waarin hij de sarcastische, maar loyale broer speelde van de jonge Thomas Wolfe. Pas later bedacht ik me dat Shaffy&#8217;s serieuze toewijding er was om de hoofdrollen van de debuterende Joop Admiraal, wiens ster ongestoord moest kunnen stralen.
Achteraf is het verbazingwekkend hoe kort die acteursloopbaan in feite heeft geduurd. In 1955 begon hij bij De Nederlandse Comedie – met een nu onherkenbaar geaffecteerde toneelschooldictie die hij snel afleerde. In 1960 was hij een jaar weg, in een vergeefse poging om met Admiraal filmroem te veroveren in Rome. Echt dragende toneelrollen waren zeldzaam: Schnitzlers Anatole en Williams Zoete vogel der jeugd, te mooi en onstuimig om te overtuigen als afgedankte gigolo. Op zijn best was hij, áls hij zijn best deed, verliefd in Shakespeares Midzomernachtsdroom en Driekoningenavond, vol romantisch elan waarnaast andere jonge acteurs sukkelig afstaken.
Toch werd Driekoningenavond in 1963 zijn ondergang. De anekdote is me – meestal door het onderwerp zelf – verteld in kleurrijke varianten waarin soms een balorige aap onbegrijpelijk figureerde. Helder was deze versie: tijdens een tournee verruilde hij in de pauze de kantine voor het café aan de overkant, bleef daar te lang hangen, kwam voor een gesloten artiesteningang en verdwaalde via de voordeur in de krochten van het theater, zoekend naar het toneel waar al die tijd Petra Laseur vergeefs wachtte. Ontslag volgde. Bij Ensemble speelde hij nog in De meeuw, geen beste voorstelling, wel de enige die ik zag waarin moeder Arkadina (Mary Dresselhuys) en zoon Kostja (Ramses Shaffy) ondanks egocentrisme, artistieke en generatiekloven oprecht van elkaar hielden. Maar de mooiste herinnering is aan zijn gastrol bij Het Volkstoneel waarin die positie naadloos samenviel met zijn rol van De Blauwe in De Jantjes: de in ongenade geraakte zoon uit betere kringen die het ondanks zijn inzet nooit lukt echt te horen bij zijn nieuwe volkse vrienden, een aura van eenzaamheid dat dieper sneed dan zijn tekst, overbekende deuntjes als &#8216;Ouwe Wester&#8217; en &#8216;Nou tabee dan&#8217; zingend met oprecht pathos dat verloren was gegaan in de galm van Jordaan-cafés.
De vrijheid die deze periode zonder vast contract hem liet, gebruikte hij voor veelvuldige televisierollen in de &#8216;donderdagavonddrama&#8217;s&#8217;: dezelfde jonge minnaars met meestal dezelfde partners als bij De Nederlandse Comedie, waarmee hij een publiek bereikte dat nooit een voet in de schouwburg zette. Hij werd zo een idool, en mócht de Nederlandse film ooit van de grond komen dan zou één acteur daarvan de gegarandeerde megaster worden: Ramses Shaffy. Het pakte anders uit: Liefdesbekentenissen en De verloedering van de Swieps werden geen succes. Misschien omdat zijn rollen als dwangmatige versierder of tomeloze bohémien inhaakten op wat iedereen toch al van Ramses meende te weten. Of omdat hij eerlijk gezegd niet best acteerde, te veel en te luid om de leegte van die personages te maskeren. Andere plannen, zoals een Ik Jan Cremer-verfilming, gingen niet door.
Veel belang had dat niet, in het najaar van 1964 had hij de start gemaakt met alles waarmee hij voortaan vereenzelvigd zou worden. Het geheugen maakt álles mooier, maar hernieuwde kennismaking met registraties op de plaat of voor de tv bevestigen dat de literaire revue Shaffy Chantant echt zo verrassend en vitaal was als iedereen zich decennia later graag herinnert. Wát Shaffy precies vreugdevol zong is zoekgeraakt in het woud van herinneringen, behalve het finalenummer, de tekstloze canon die zo aanstekelijk was dat het lalala dagenlang doorzoemde. En als je iemand tegenkwam die de deun ook floot of neuriede, wist je elkaar lid van een exclusief genootschap.
Lang duurde die exclusiviteit niet: de platenindustrie sprong erop. Ondanks gelikte orkestraties waardoor zijn liedjes veel minder kracht kregen dan live, kon Shaffy grossieren in Gouden Platen, Harpen en Edisons.
Hij was King of the world, en helemaal van de wereld van de hoofdstedelijke grachtengordel waar je niet eens een kaartje voor hoefde te kopen om zijn publiek te zijn. Je hoefde maar met een fikse fooi de hoon van de venijnige portier van nachtcafé Fiacre te trotseren om je &#8216;op visite bij Ramses&#8217; te wanen. Ook als hij zelf lijfelijk afwezig bleek, was er het centraal opgehangen, grote portret waar niemand omheen kon. Of in de kleine uren dwalen over het Leidseplein waar je hem zeker zou tegenkomen.
Waar Ramses was moest het feest zijn, vond niet alleen hijzelf, maar leek iedereens overtuiging. Wie hem trof bij de deur of halfweg de trap van Sociëteit De Kring zette alle overredingskracht bij om hem níét naar binnen te laten gaan waar hij gedeeld moest worden met te velen. Om hem mee te tronen naar huis, samen met iedereen die op dat moment toevallig op zichtafstand stond. Daar werd dan de totale drankvoorraad te voorschijn getoverd en, indien voorradig, de vrouw des huis uit bed gehaald voor een demonstratie van culinaire gaven.
Helemaal bijzonder waande je je als je werd meegetroond naar de afvalstort bij het Weteringcircuit die Shaffy zijn huis noemde. Fascinerend om mee te maken, maar niet altijd prettig te zien hoe mensen die zelf hun sporen ruimschoots hadden verdiend zich reduceerden tot kwijlende groupies. Bovendien gáf Shaffy minstens evenveel aandacht als hij kreeg en die aandacht kon danig ontregelend worden. Dus hield ik me meestal gedeisd, ook in de woonkamer, alleen publiek op veilige afstand. Zelf zei hij: &#8216;Ik kan overal ter wereld ergens binnenkomen waar ik niemand ken, maar als ik daar wegga kent iedereen me.&#8217; Geen opschepperij, de constatering van een feit.
Dat alles speelde zich ruim dertig jaar geleden af, de liedjes die nu iedereen nog kent, dateren bijna allemaal uit de jaren zestig. Wat volgde waren recycling en herhalingsoefening die geleidelijk aan glans verloren. Ontluisterend waren de solo&#8217;s die hij bracht in de theatertjes aan de Nes, als er even een hiaat in hun programmering was. Dan doolde hij in kennelijke staat door die zelf geschreven teksten die hij al zo vaak had gebracht, van zijn black-outs afleidend met vette pianoakkoorden en over de top gebrulde hoooh- en haaahklanken waarmee hij elk lied lardeerde. Maar hoeveel oerschreeuwen kan iemand aan op één avond? Toch hing er om die avonden geen morbide cultus als rond Judy Garland of Edith Piaf wier aanhang vreesde (of hoopte?) dat ze het eind van de voorstelling niet zouden halen. Eerder de geruststellende bevestiging dat alles bij het oude was: Ramses is dronken, de wereld lijkt nog in orde.
Flashforward. &#8216;Als F. nog omkijkt, ziet hij een uitgebluste oude man op pantoffels,&#8217; had ik geschreven in het scenario. Dat beeld was van de directeur van een familiebedrijf die in het belang van de firma zijn zwager vleugellam had gemaakt en nu diens zoon Frank tot erfopvolging wilde manipuleren. Toen ik moest denken over casting van de rol, leken de sloffen opeens de sleutel tot de vertolker. Wilden ze de toekomstige filmkijker betekenisvol opvallen, dan moesten ze incongruent zijn met drager. Elke Nederlandse acteur van om en nabij de zestig die ik me voor de geest haalde, kon ik me zonder meer voorstellen op sloffen en dus níét in de rol. Opeens: eureka, Ramses Shaffy! Ik schrok ervan, al kreeg het tot dan toe vooral functionele personage met nauwelijks meer identiteit dan &#8216;de booswicht&#8217; prompt andere, interessantere dimensies. Niet de vleesgeworden Hollandse koopmansgeest, een gefnuikte avonturier die alleen nog thrills kan halen uit slimme deals.
Maar kon ik de onberekenbare, exuberante Shaffy wel temmen? Laf wierp ik een balletje op bij al gecaste acteurs: iedereen was verbaasd over de niet voor de hand liggende keuze – soms sceptisch, meestal positief maar niemand gruwde van het vooruitzicht met Shaffy te moeten spelen. Integendeel: &#8216;Ramses is lief&#8217; en &#8216;Ramses drinkt niet meer, hij is gedisciplineerd tegenwoordig&#8217;.
Die indruk had ik ook, maar op afstand. Na alle faillissementen, nadat Liesbeth List solo was gegaan (maar op nationale feestdagen altijd weer &#8216;Pastorale&#8217; met hem kwam zingen), na een artistieke diepteval als clowneske kip in een circusvariété, nadat hij Swami Ramses bij de Bhagwan was geworden, was Shaffy weer fulltimeacteur. In de Stadsschouwburg bij Toneelgroep Amsterdam (TGA).
Jarenlang had ik over mogelijke bezetting van film- en tv-rollen gehoord &#8216;eigenlijk zouden we zo iemand als Ramses moeten hebben&#8217; zonder dat iemand op het idee kwam Shaffy zelf te vragen. Dus zag je hem in rollen die volstrekt niet &#8216;iemand als Ramses&#8217; waren. Geen stralend, dominant middelpunt, maar een toegewijd ensemblespeler die alleen aandacht op zich vestigde als de scène dat vroeg. Zelfs in Mijn diner met André waarin het personage van de geslaagde maar weifelende toneelmaker Andre Gregory die zijn heil zocht bij de goeroes in India, toch heel dichtbij kwam.
We voerden lange gesprekken over elk aspect en personage in het scenario, behalve over de rol die ik hem had toebedacht. Daarover wilde hij niets meer weten dan wat op papier stond. Hij vertelde met aandoenlijke gelatenheid dat zijn verbintenis met TGA niet meer verlengd werd, omdat het nieuwe repertoire geen passende rollen voor hem had. Over een Europese tv-film waarin Nelly Frijda en hij minieme rolletjes hadden, als prijs voor de Nederlandse uitzendrechten. &#8216;Ik zal je wat vertellen wat voor jou interessant is: ik heb daar gemerkt dat ik niet meer bang ben voor de camera.&#8217; Verbijstering. Ramses Shaffy bang? Voor de camera die zo evident van hem had gehouden? Misschien is het de door de tijd versleten beeldkwaliteit, misschien projectie, dat ik in de oude tv-opnamen die nu zo frequent opduiken – niet de zaalregistraties met publiek, maar de studioshows en gefilmde clips – in close-up opeens twijfel en paniek achter zijn ogen zie schemeren die me nooit eerder opvielen?
Het aangrijpendste moment van Pieter Fleury&#8217;s film Ramses (die er vele telt) is een oud tv-item over Shaffy die zijn eerste Nederlandse paspoort komt ophalen. Veel bombarie voor reporters, ambtenaren en baliepersoneel, dan ineens verstilling en tranen én de verwondering &#8216;ik hoor erbij&#8230;&#8217; In de pressurecooker van een filmproductie is &#8216;erbij horen&#8217; even intens als vluchtig. Tien draaidagen was hij lid van een familie die bestond uit acteurs die al vertrouwd waren. Altijd op tijd, rustig op zijn beurt wachtend. Als er werd gedraad in het grachtenpand waar zijn personage geen scènes had, kwam hij met zijn bootje langsvaren om te horen hoe het vorderde. Toch sloeg in het begin hevig de twijfel toe of ik goed had gekozen. Een dialoog die bij lezing aan tafel vanaf de eerste keer overtuigingskracht had gehad, leek bij de doorloop op de set naar niets. Letterlijk: alsof hij een tekst in een vreemde taal fonetisch had geleerd zonder de betekenis te kennen. Dat viel niet bij te sturen met &#8216;zou je niet meer zus&#8230;&#8217; of &#8216;minder zo&#8217;. Alleen &#8216;geeft niks, het lukt wel, je kunt het best&#8217;, vooral om voor mezelf tijd te winnen. Maar ineens werd er een knop omgedraaid en kwam alles er precies goed uit, in een of twee takes. Dat bleef zo bij alle volgende scènes: rustig wachten totdat het vanzelf kwam. Wát die switch dan teweegbracht, heb ik nooit ontdekt.
Wel was opvallend dat de enige keer dat hij geen startproblemen had, was in een scène met publiek: figuratie op het jubileum van zijn filmzwager die hij moest toespreken, een lap tekst die zelfs zonder voorafgaande repetitie er meteen goed uitkwam, compleet met dubbele bodems. Maar de grootste verrassing waren altijd de rushes, als in close-up zijn ogen die contact zochten met medespelers en erkenning en affectie vroegen een ander verhaal vertelden dan zijn woorden. Het verhaal waarop ik had gehoopt, maar waarover we nooit hadden gepraat.
De productie verplaatste zich drie weken naar Limburg en België, scènes waarin Ramses niet voorkwam. Hij had nog één scène, de confrontatie met zijn neef waarvoor ik zijn pantoffels had bedacht. Na weken waarin hij niet erbij had gehoord en aan zichzelf was overgelaten, gebeurde wat ik ooit had gevreesd en na alle goede eerdere ervaring niet meer mogelijk hield.
Hij vertelde dat hij ziek en koortsig was en bang dood te gaan. Ik geloofde misschien niet de ernst van zijn klacht, wel de oprechtheid van de paniek. Niets lukte, de simpelste mise-en-place niet – van daar naar daar lopen en gaan zitten – en helemaal niet de tekst. De nacht sleepte zich voort zonder resutaat. Pas tegen de zonsopgang die verder filmen onmogelijk zou maken werd ineens weer de knop omgedraaid: de hele tekst kwam er achter elkaar in één keer meer dan goed uit. Daarmee was het ook meteen op: toen de camera op Pierre werd gericht om zijn reacties te registreren, lukte het Ramses zelfs niet van papier de tekst te lezen. Pas in de montage zag ik dat in de consternatie zijn pantoffels geen moment in beeld waren gebracht én dat ik ze niet miste.
Terug in de rol van publiek had ik nog een intense ervaring. Niet de musical De man van La Mancha, zijn optredens met Manuela Kemp of zoveelste &#8216;Pastorale&#8217; met List. Maar de wat ondergeschoven matinees in de Stadsschouwburghal waar vocalisten songs brachten van een componist die gewoonlijk niet op hun repertoire stond. Voor Shaffy was geen songwriter bedacht maar een zanger: niet Brel of Montand die voor de hand lagen, maar Sinatra. Hij was weleens beter bij stem geweest, zijn Engels was niet vlekkeloos, maar wat acteerde hij de torch songs van het jarenvijftigalbum Only the Lonely mooi en klein. Overbekende teksten over verloren of vergeefse liefdes en gemiste kansen kregen een nieuwe lading door zijn halve glimlachjes van berusting of zelfspot, door de pijn of de moed in zijn blik.
Meer dan wat hij vertelt in de film van Fleury – probeert te vertellen of niet belieft te vertellen – zijn het opnieuw zijn ogen die het echte verhaal brengen. In een gezicht als een glorieuze ruïne, volstrekt niet de wezenloze bouwval waarvan Shireen Strooker lang geleden zo schrok. Naar aanleiding van de première van &#8216;Ramses&#8217; verschijnen er in de pers nu allerlei pogingen tot interviews, geïllustreerd met foto&#8217;s van een man op pantoffels. Eindelijk passen ze hem.
</div>