<div class="lead">
Door de opkomst van het populisme is het of er niets meer deugt in de wereld. Er is enig gebruik van het verstand voor nodig om je te realiseren dat er toch veel vooruit is gegaan. Maar is ratio wel iets voor populisten?
</div>
Er verstrijken zo’n vijfentwintig minuten tijdens het lezen van het hoofdstuk over armoede in Vooruitgang, het boek waarin de Zweedse econoom Johan Norberg tien redenen geeft om, ondanks alle ellende in de wereld, toch uit te kijken naar de toekomst. In die vijfentwintig minuten zijn volgens Norberg bijna tweeduizend mensen ontsnapt aan de armoede. Dat heet een historische breuk, omdat voor het eerst in de geschiedenis de armoede niet meer groeit ondanks de toename van de bevolking. Dat mag je vooruitgang noemen.
<h3>Het kortsnuitzeepaardje</h3>
In 1957 was de Londense Theems een gore, stinkende rivier waar je je neus bij dichtkneep. Biologisch werd de rivier toen dood verklaard. Tegenwoordig bevindt de Theems zich in blakende gezondheid en is het een langgerekt zwembad voor 125 soorten vis. In 2008 keerde zelfs het voor vervuiling extreem gevoelige kortsnuitzeepaardje terug in de Theems. Dat mag je vooruitgang noemen.
Dat Norberg nu een boek heeft geschreven over zulke staaltjes van vooruitgang is natuurlijk niet voor niets in deze tijden van chaotisch geklaag. Het boek is bijna een antwoord aan de Brits-Indiase essayist Pankaj Mishra en zijn boek Age of Anger. Daarin worden de Verlichtingsfilosofen, en met name Voltaire, verantwoordelijk gehouden voor de huidige neoliberale samenleving waarin iedereen in oorlog is met iedereen om het grootste stuk taart te bemachtigen. Wie niet aan deze race mee kan doen heeft het nakijken en zit vol wrok en ressentiment. Jean-Jacques Rousseau is Mishra’s held, de filosoof die aan de vooravond van de Franse Revolutie een tractaat schreef waarin hij beweerde dat de kennis, kunsten en de wetenschappen een verderfelijke invloed hebben gehad op het leven van mensen. Het heeft ze alleen maar zenuwachtig en hebzuchtig gemaakt. Sinds die tijd is er altijd een sterke onderstroom geweest die al klagend de nadruk legde op de negatieve bijwerkingen van de vooruitgang. De tekenen van vooruitgang zelf werden niet meer gezien. Die klaagcultuur is, schrijft Norberg, ‘ook vandaag nog het jachtterrein van elke populist en demagoog.’
Norberg is niet naïef. Hij denkt niet dat met de terugkeer van het kortsnuitzeepaardje in de Theems de wereld gered zal worden. Hij zal de eerste zijn om te zeggen dat er nog zoveel armoede op de wereld is dat van achteroverleunen geen sprake kan zijn. Maar op de grafieken die hij laat zien dalen de lijnen zo vaak wanneer ze moeten dalen (kinderarbeid), en stijgen ze zo vaak wanneer ze moet stijgen (geletterdheid), dat het klagen even kan verstommen, van verbazing. Op alle cruciale terreinen is drastische vooruitgang geboekt: slavernij, vrouwenrechten, geletterdheid, armoede, ondervoeding, sanitaire voorzieningen, zelfs moord en doodslag. In 1870 hadden mensen nog een gemiddelde levensverwachting van dertig jaar. Er gingen dus veel kinderen vroeg dood. In 2010 werd men gemiddeld zeventig jaar.
<q class="pull-left">De klaagcultuur is, schrijft Norberg, ‘ook vandaag nog het jachtterrein van elke populist en demagoog.’</q>
<h3>Gebruik je verstand</h3>
Ook al is de wereld nog gewoon dat bekende oord van ellende, toch is er heel wat goeds over te melden. Dat gaat, wat men noemt, tegen de intuïtie in. We denken dat er nu nog nooit zoveel misdaad en moorddadigheid op de wereld is geweest, terwijl harde feiten aantonen dat het steeds minder wordt. We denken ook dat de armoede in de wereld nog hopeloos groot is, dat ondervoeding in veel landen nog normaal is. Ook al lijkt de chaos nooit groter te zijn geweest, het gaat onmiskenbaar gestadig vooruit.
Om te willen weten hoe het echt zit met zulke grote cruciale onderwerpen moet je je verstand gebruiken, het redelijke denken.
In tegenstelling tot wat de historicus Eelco Runia denkt, wordt door populisten, voor wie weinig in de wereld deugt, nauwelijks gebruik gemaakt van het verstand. ‘Een PVV’er is rationeler dan wij denken’, schrijft hij in NRC Handelsblad van 4 maart. Hij geeft als voorbeeld Greetje. Greetje heeft in Nieuwsuur gezegd dat ze Donald Trump een verschrikkelijke man vindt. Ze wordt zenuwachtig als ze hem ziet. Maar Geert Wilders heeft wel iets van hem. Trump heeft de boel wel goed door elkaar geschud, geeft ze toe. Greetje vindt dat Wilders die kans ook moet krijgen.
<q class="pull-left">Om te willen weten hoe het echt zit met zulke grote cruciale onderwerpen moet je je verstand gebruiken, het redelijke denken.</q>Dit vindt Runia een voorbeeld van rationeel te werk gaan: ‘Greetjes bereidheid om over haar walging heen te stappen, getuigt van meer zin voor democratie dan je puur en ongereflecteerd laten leiden door weerzin tegen Trump of Wilders.’ Hij besluit de alinea met: ‘De weerzin van weldenkende burgers zoals ik bevat meer &#8216;onderbuikgevoel&#8217; dan de strategische keuze van Greetje.’
Omdat hij zichzelf als voorbeeld neemt gaat Runia gaat er klakkeloos vanuit dat anderen, door hem ‘weldenkenden’ genoemd, ook ‘ongereflecteerd’ tegen Trump en/of Wilders zijn. Ik ben helemaal niet ongereflecteerd tegen Trump of Wilders. Ik weet maar al te goed waarop mijn afkeer van zijn minachting voor vrouwen is gebaseerd. En voor zijn behandeling van vreemdelingen. Zijn nationalisme kan ik rationeel heel goed tot onproductief en bekrompen verklaren. Het kost weinig reflectie om te laten zien dat Trumps en Wilders’ radicale anti-islam-maatregelen alle gematigde moslims onnodig duperen. Trumps gegoochel met feiten is met een minimum aan reflectie tot leugenachtigheid te verklaren. Trumps onvermogen tot het incasseren van kritiek maakt hem tot een ondoordringbare en ongevoelige imitatie van Mussolini. Trump is een wandelend keten van irrationaliteiten: tegenover de pers, en tegenover rechters. Trump en Wilders hebben er allebei het handje van democratische instituties als het congres en het parlement niet serieus te nemen. De een heeft het over politieke elite, de ander noemt het parlement ‘nep’. Allebei geven ze die vage ‘elite’ van alles de schuld. En wat is er rationeel aan de leuzen waarmee je populisten tijdens demonstraties overal ziet lopen: het zijn onderbuikleuzen: ‘Trump Nation, Whites Only’, ‘Hitler/Merkel same shit’, ‘Hillary for Prison’. Er is dus niets ongereflecteerds aan de weerzin die de ‘weldenkende burger’ voelt bij Trump en Wilders. Daar is alle reden voor.
<h3>De voordringers</h3>
Er is ook alle reden om te reflecteren op het andere voorbeeld dat Runia geeft van populistisch rationalisme: het verhaaltje over iemand die in een rij staat en tot wie het geleidelijkaan doordringt dat hij niet opschiet, maar anderen wel omdat ze brutaal voordringen. Ze worden zelfs geholpen om voor te dringen. Dat frustreert die achterblijvende meneer. Dit voordringverhaaltje zou vertellen wat de gang van zaken is in Nederland: daarin mogen asielzoekers en vluchtingen met behulp van de overheid voordringen: ze krijgen eerder een huis dan gewone Nederlanders. Die hebben het &#8216;nakijken&#8217;.
Runia illustreert zijn verhaaltje over de voordringer niet met cijfers die laten zien dat de Nederlandse overheid systematisch asielzoekers en vluchtelingen voor laat gaan, ten koste van gewone Nederlanders. We weten niet in welke mate dit het geval is. Wel weten we dat we te maken hebben met vluchtelingen, die kennelijk als zodanig zijn erkend. Het zal niet altijd makkelijk zijn, maar het opvangen van vluchtelingen is niet iets om klaaglijk over te doen, of van ‘voordringen’ te spreken als ze (vaak eindelijk) een normaal dak boven hun hoofd krijgen.
Mensen die van huis en haard zijn verdreven krijgen van de weldenkende Runia te horen dat ze ‘voordringers’ zijn. Voordringers, die enge mensen die niet rustig op hun beurt kunnen wachten.
Er zit een onderstroom in het stuk van Runia waarin zich veel sympathie voor het gedachtegoed van de Partij voor de Vrijheid ophoudt. Mensen die door middel van de nodige reflectie tot de conclusie zijn gekomen dat Donald Trump niet deugt, worden nu schamper ‘weldenkenden’ genoemd. Er is hier niets ‘weldenkends’ aan de hand, maar wel een combinatie van verstand en gevoel, aangevuld met het serieus nemen van de doopceel van Trump en Wilders, allebei vol pijnlijke tweets en bizarre maatregelen. Dat alles kan heel goed leiden tot de conclusie: die kun je beter niet als president hebben. Alles wat hier over Trump gaat slaat ook op Wilders, maar dan in iets mindere mate. En Greetje? Die kan misschien het beste het boek van Johan Norberg lezen. 
<div class="info-box">
<a href="https://www.vn.nl/product/vooruitgang-johan-norberg/" target="_blank">Vooruitgang. Tien redenen om naar de toekomst uit te kijken</a> door Johan Norberg, uitgegeven door Nieuw Amsterdam.
</div>

Gerelateerd