Philippe Starck

Philippe Starck wordt ’s morgens wakker en bedrijft dan de liefde met zijn vrouw, Jasmine.

Elke dag. Dat is rond acht uur.

Daarna staat hij op en loopt naar de badkamer.

Daar staan shampoo en zeep, naast elkaar, altijd in dezelfde volgorde.

Biologische shampoo en biologische zeep. Zonder conserveringsmiddelen.

Starck poetst zijn tanden en neemt een douche, precies zoals hij het de dag ervoor ook deed.

Het is een ceremonie, volgens een strak schema. Hij neemt er de tijd voor: haar wassen, inzepen, allemaal volgens een vast ritueel. Elke dag weer.

Daarna zet hij zijn koptelefoon op.

Zijn vriend Stephan Crasneanscki maakte een speciaal softwareprogramma: de Starck Mix, afspeelbaar op zijn iPhone met 24 uur non-stop muziek – precies de lengte van een dag.

Om negen uur ’s morgens luistert hij naar de muziek van de Starck Mix die hij gisteren om negen uur beluisterde en morgen weer om negen uur zal beluisteren.

Om tien uur is er weer andere muziek. Elk uur heeft zijn eigen muzikale sfeer.

Rond die tijd gaat Starck aan tafel zitten. Voor hem ligt een potlood en een schetsboek. Het soort schetsboek dat hij al veertig jaar gebruikt. Het papier wordt speciaal voor hem gemaakt en is onverwoestbaar. Houd het onder water en er gebeurt niets.

Op de papieren vellen in het schetsboek staan voorgedrukte puntjes, van boven naar beneden en van links naar rechts, steeds met precies een centimeter ertussen.

Starck weet wat hij moet doen. In de koffer die hij heeft meegenomen zit een stapel doorzichtige plastic mapjes. Daarin zitten lijstjes. Het zijn projecten die de komende dagen moeten worden uitgevoerd.

Hij trekt zich ervoor terug. Weg uit chaotisch Parijs, weg uit zijn kantoor.

In een hut in de bossen, op een eiland in de Middellandse Zee of aan de Franse Atlantische kust – het liefst in the middle of nowhere – krijgt het creatieve proces in zijn hoofd de beste kans.

En als Starck daar dan eenmaal zit, met zijn koptelefoon op zijn hoofd, zijn potlood in zijn hand en zijn schetsboek voor zich, dan gaat het razendsnel. Hij heeft zich afgesloten van de rest van de wereld, trekt lijnen, krast, schetst, peinst en tekent, bijna als een bezetene.

In ongekend tempo denkt en werkt hij. Een vel volgetekend? Ratsj! Afscheuren. Volgende vel.

Het luxueuze en meer dan zeventig meter lange jacht van wijlen Steve Jobs ontwierp hij in anderhalf uur. De buitenkant, de romp, het interieur, de details, alles. In negentig minuten was hij klaar.

Creëren is niets meer en niets minder dan pure concentratie.

Aan zijn tafel, met zijn koptelefoon op, werkt hij zo drie uur achter elkaar.

Dan is hij uitgeput. Want intellectueel werk is fysiek werk, zegt Starck.

Hij luncht, een lichte biologische maaltijd, en hij leest, een dossier uit een van zijn doorzichtige plastic mapjes. Dan is het tijd voor een siësta. Starck kleedt zich uit, stapt in zijn bed en slaapt één of twee uur.

En daarna doet hij alles weer hetzelfde. Hij bedrijft de liefde met zijn vrouw, staat op, poetst zijn tanden en neemt een douche. En dan gaat hij weer aan tafel zitten. Hij drukt op de ‘play’-toets van zijn iPhone, pakt zijn potlood en zijn schetsblok met voorgedrukte puntjes en gaat werken.

Als een machine. Opnieuw drie uur achter elkaar.

Als een schets klaar is, geeft hij die aan zijn vrouw. Zij werkt in de kamer naast de zijne. Jasmine maakt een scan van de schets en stuurt die per mail naar kantoor of naar opdrachtgevers.

Om half negen ’s avonds slaat de vermoeidheid weer toe. Starck en zijn vrouw pakken dan de boot, de motor of de fiets en gaan naar het café. Ze drinken wat en ze eten wat.

En daarna gaat hij het liefst op tijd naar bed. Hij moet lange nachten maken. Want zijn nachten zijn dodelijk vermoeiend. Hij droomt als een bezetene. Hij droomt van mensen die niet bestaan, die een taal spreken die niet bestaat en van locaties die niet bestaan.

Elke nacht weer. Als hij gaat slapen, zegt hij tegen zijn vrouw ‘allez, au travail’. Want in het donker, ’s nachts, ver weg van alles en iedereen, ontstaan zijn meest creatieve ideeën. Hoe beter de droom, des te beter de daaropvolgende werkdag.

De witte zone

Philippe Starck (64, Parijs) wordt schertsend wel het beste exportproduct van Frankrijk genoemd. Per dag ontwerpt hij drie objecten. In de veertig jaar carrière die hij er nu op heeft zitten, zagen meer dan tienduizend creaties het levenslicht.

En Starck is van alle markten thuis. Een tandenborstel en een keuken, een koptelefoon en een jachthaven, schoenen en auto’s, pasta en een vijfsterrenhotel: hij deed het allemaal.

De transparante stoel die hij voor Kartell maakte, werd een wereldwijde bestseller. Zijn Mama Shelter-hotels – betaalbaar én design – werden alom gelauwerd.

Het Guggenheim Museum in New York wijdde een tentoonstelling aan hem, net als het Museum of Modern Art in Kyoto.

Zijn prijzenkast heeft een olympische omvang. Alleen al in 2011 ontving hij dertien onderscheidingen, oorkondes of vermeldingen in hitlijsten.

‘Het is dat ik tegen alle vormen van religie ben, anders zou ik een kerk voor al mijn fans kunnen ontwerpen,’ zei hij ooit.

Maar in zijn kantoor in Parijs, schuin tegenover de Eiffeltoren, hangt geen overwinningsroes. Starck draagt gymschoenen, een vale broek en een sweatshirt met capuchon. Hij praat vrijuit, geeft overal antwoord op, neemt de tijd. Hij is – opzettelijk of per ongeluk – de antiheld.

‘Ik ben niet geïnteresseerd in architectuur, in design of in inrichting,’ vertelt hij. ‘En dat is geen koketterie, ik doe niet alsof. Echt niet. Het doet me gewoon helemaal niets.’

Als hij zich terugtrekt om te tekenen, te ontwerpen, gaat het er bijna spartaans aan toe. ‘Op die locaties waar ik werk, staat niets. Een bed, een stoel en een tafel. Van Ikea of zo. Het maakt me echt niet uit.’

Daar schuilt zijn kracht in, legt hij uit. Door zijn persoonlijke afkeer van het materiële is hij juist als geen ander in staat op onorthodoxe wijze naar producten te kijken.

Daardoor zijn zijn creaties vaak verrassend en vernieuwend. Neosurrealistisch, noemt hij het zelf. De citruspers die hij maakte, lijkt op een spin. Voor een bierbrouwer maakte hij een kantoor met op het dak een immense drie ton wegende golvende goudkleurige vlam, die in de volksmond al snel De Gouden Drol werd genoemd. Een lampenkap zette hij op een pistool. Bar-restaurant Miss Kô in Parijs voorzag hij van een 26 meter lange bar met onder het glazen blad schermen waarop continu Aziatische televisiezenders zijn te volgen.

Hij noemt het De Wet van het Elastiek. Je trekt eraan en je trekt eraan en dan, vlak voor het scheurt, verandert het van kleur: het elastiek wordt wit.

‘Dat is wat ik continu doe: me in de witte zone begeven. De kunst van ontwerpen is om te stoppen vlak voor het elastiek scheurt: daar waar de spanning maximaal is en de risico’s het grootst.’

Geen smaak

Als Starck de trap oploopt vanuit zijn kantoor is hij thuis. De verdiepingen erboven vormen de cocon waar hij woont met zijn vrouw Jasmine Abdellatif – 23 jaar jonger dan hij – te midden van een ongekende, schijnbaar bizarre verzameling objecten. Duizenden zijn het er. Op de vloer, aan de muren, aan het plafond.

Opgezette dierenkoppen. Een foto van Jack Nicholson als The Joker. Sex toys. Afrikaans houtsnijwerk. Een compleet zwarte muur die dient als schoolbord voor de kinderen – hij heeft er vijf: Ara, Oa, K, Lago en Justice.

Een fotomontage van hemzelf en Jasmine, in het leer gekleed, verwikkeld in sm-activiteiten.

Een collectie Venetiaanse spiegels. Een opgezette ijsbeer. Kroonluchters.

‘Het zijn de verzamelde resten van ons leven,’ legt Starck uit. ‘Duizenden objecten zijn hier uitgestald. We leven hier, we vieren onze verjaardagen hier. Je krijgt cadeaus en die bewaren we. Het zijn allemaal voorwerpen met een bijzondere gevoelswaarde. Ik maak ook wel eens prototypes van producten en die laat ik ook staan. Misschien heb ik er later nog eens wat aan. Weet je: als ik toch eens de tijd had om alles op te ruimen! De koelkast leegmaken bijvoorbeeld. Ik kook wel eens en dan alleen met het doel om alles op te maken wat in de koelkast ligt. Een lege koelkast: heerlijk. Alsof mijn hoofd ook wordt leeggemaakt.’

Maar met smaak heeft de inrichting van zijn huis niets te maken.

‘Ik heb zelf geen speciale smaak of zo. Smaak, wat is dat? Dat is cultureel bepaald. Ik trek me er zo weinig mogelijk van aan. Smaak impliceert wansmaak. De ene dag vind je iets mooi, de volgende dag vind je het verschrikkelijk. En tien jaar later is het weer mooi. Ik vind het vernederend als je zo snel van gedachten verandert. Een echte ontwerper zegt: “Dit is mooi, die kleur is mooi.” Dat kan ik niet. Want ik weet helemaal niet wat mooi is. Ik werk als een ingenieur. Ik gebruik vooral mijn eigen intuïtie. Ik word niet beïnvloed door de buitenwereld. Ik heb een idee en dat werk ik uit. Ik wil een verhaal vertellen en dat verhaal kan bijvoorbeeld roze zijn. Ik denk aan een gevoel, een sfeer, en daar past een materiaal bij. Is er spanning? Dan wordt het ijzer, dik ijzer. Is er interactie met de buitenwereld? Dan maak ik het materiaal spiegelend. Of juist mat om al het licht te absorberen. De ruimtes die ik inricht, zijn een soort driedimensionale films waar mensen binnenlopen.’

Schoonheid is bij Starck poëzie. ‘Toen ik jong was, wist ik helemaal niet wat poëzie was. Ik ging niet naar school. Maar in de loop van de jaren ben ik erachter gekomen dat poëzie eigenlijk het enige in het leven is dat me interesseert. Niet per se geschreven poëzie. Alles wat je ziet, wat bestaat, heeft poëzie. Maar je moet het wel kúnnen zien, kúnnen lezen, kúnnen begrijpen. Poëzie gaat over humor en elegantie. Een elegant leven, dat vind ik belangrijk. Niet met kleren of zo, maar wat je dóét moet elegant zijn. In de interactie met andere mensen. Elegant met een hoofdletter E. Zelf heb ik geen smaak, kijk maar naar de kleren die ik draag. Maar ik durf wel te zeggen dat ik als mens tot de meest elegante soort behoor.’

Ordening bevrijdt

Van Starck is een boek verschenen, Impression d’Ailleurs, waarin hij voor het eerst vrijuit en uitgebreid vertelt over zijn jeugd, zijn politieke overtuigingen, zijn visie op design én zijn autisme.

Een lichte vorm, benadrukt hij. Of misschien een gemiddelde vorm, nuanceert hij.

‘Je hebt mensen die ernstig autistisch zijn en ik zou niet graag in hun schoenen staan. Maar gemiddelde autisten, die normaal kunnen communiceren, dat zijn de geweldigste mensen die er bestaan. Ze zijn zo puur: de zinnen die ze schrijven, de woorden die ze spreken. Ze zijn spaarzaam met wat ze zeggen, maar áls ze iets zeggen, is het zo mooi. Ik houd zelf niet van schrijven, maar als ik schrijf, schrijf ik als een autist. De woorden zijn heel precies gekozen. De zinnen zijn extreem nauwkeurig geconstrueerd. Er staat niet één woord voor niets tussen.’

Zijn rituele dagelijkse werkwijze – seks, douche, koptelefoon, potlood en papier – is een symptoom van zijn autisme.

Orde is een levensmotto. Chaos staat creativiteit in de weg.

In het boek schrijft hij: ‘Ik ben verbijsterd als ik zie dat mensen hun kast niet opruimen. Die witte en zwarte sokken door elkaar leggen. Pannendeksels die overal liggen. (…) Ik kan moeilijk communiceren met mensen die niet opruimen. (…) De echte genieën zijn netjes, die ruimen op, hebben hun dossiers geordend, en daardoor zijn ze vrij. Want ordening bevrijdt de geest.’

In zijn kantoor vertelt hij: ‘Er zijn mensen die denken dat je in chaos moet leven om creatief te zijn. Die zeggen: “Ah, dat atelier van Francis Bacon, wat een rotzooi, geweldig!” Voor mij is het precies andersom. Als je de hele tijd loopt te zoeken naar je telefoon, je sleutels en je sokken, dan houd je je alleen nog maar bezig met onnozele zaken. Dan heb je helemaal geen tijd om te creëren. Je leven moet juist goed georganiseerd zijn. Ik heb hier op kantoor een paar mensen lopen en die doen niets anders dan organiseren. Tot op de millimeter, tot op de minuut. Alles staat hier vast. Er zijn nooit verrassingen.’

Maar voor hij dat allemaal op een rijtje had, voor zijn rigoureuze dagindeling hem staande hield, ging Starck door een moeilijke tijd. ‘Toen ik drieënveertig jaar oud was, kreeg ik pas voor het eerst echte vrienden,’ schrijft hij in het boek. ‘Dat was ook de tijd dat ik voor de eerste keer in mijn leven lachte.’

Zijn jeugd was een hel. Hij begreep niets van de buitenwereld. En de buitenwereld leek niets van hem te begrijpen. School voelde als een gevangenis: geen woord drong tot hem door. Optellen, aftrekken, vermenigvuldigen: het lukte hem niet.

Aanvankelijk lieten de leraren hem dan maar tekeningen maken, achter in de klas. Daarna vluchtte hij. Jarenlang vertrok de kleine Starck ’s morgens van huis, om zich daarna te verstoppen. In gebouwen in Parijs. In de bossen rondom de stad. Jarenlang zat hij overdag op een bankje in het park van Saint-Cloud, aan de westkant van Parijs.

De schooldirecteur stuurde de politie op pad om hem te zoeken. Vaak kon hij zich schuilhouden, soms werd hij door agenten gevonden, teruggebracht naar school waar de directeur hem sloeg als straf.

Hij woonde bij zijn moeder. Het huis was zo goed als leeg wegens geldgebrek. De twaalfjarige Starck sliep op een opblaasbed.

Op latere leeftijd ging hij op zichzelf wonen, op een zolderkamer zonder verwarming. Hij sliep jarenlang op de grond. Er stond helemaal niets. Als het koud werd, sliep hij onder oude kranten.

Starck ging naar een school voor interieurontwerpers. Hij zag er voor het eerst schetspapier en potloden: dezelfde die hij nu nog altijd gebruikt. Hij liet leraren verbaasd staan door een opblaasbaar huis te ontwerpen. Maar de lessen konden hem weer niet boeien. ‘Ik ging er vooral naartoe om vrienden te maken en meisjes te vinden.’

Philippe Starck was anders. ‘Mijn vrienden – of beter gezegd: degenen van wie ik graag wilden dat ze mijn vrienden werden – gebruikten vijftig woorden om te praten, ik gebruikte er duizend,’ schrijft hij.

Meisjes, vrouwen: ze zagen hem niet staan. Starck was lelijk, vond hij. ‘Ik was “niks”, ik bestond niet. En niet bestaan is niet leuk. De allerergste straf die er bestaat, na fysieke marteling, is de geestelijke marteling door iemand in een isoleercel te stoppen.’

De dood lonkte, morbide gedachten waren er bijna dagelijks.

‘Ik was lange tijd structureel suïcidaal. Dat gevoel verdween toen een aantal vrienden van me overleed en ik erachter kwam dat het leven beter is dan niets.’

Zonder te bewegen

In zijn kantoor praat Starck zonder te bewegen. Hij kijkt niet rond, draait niet op zijn stoel, hij vertelt geconcentreerd. Bijvoorbeeld over de wereldreis die hij als twintiger maakte.

‘Ik moest eropuit, zei ik tegen mezelf. Want ik leefde opgesloten, ik wist niets van de wereld, van de buitenwereld. Ik heb mijn appartement verkocht en ben van de ene op de andere dag vertrokken. Zonder bezittingen, zonder iets. Twee tot drie jaar bleef ik weg. En het was verschrikkelijk. Als je met niets vertrekt, ben je aan jezelf overgeleverd. Je vaderland is weg, je familie is weg, je vrienden zijn weg. Je hebt alleen jezelf. En dat was voor mij een pijnlijke confrontatie. Ik herinner me niet dat ik interessante mensen heb ontmoet. Ik herinner me niet dat ik boeiende locaties heb gezien. Als je een paar jaar over de wereld reist, als een verloren persoon die door de tijd zweeft, dan voelt dat niet prettig. Maar je weet daarna wel wie je bent.’

Terug in Frankrijk ging hij de boer op met zijn eerste eigen bedrijf, Ubik. Het was niet alleen een zakelijke maar ook een therapeutische stap. Een bedrijf, dat verplichtte hem om contact te hebben met andere mensen, met leveranciers, boekhouders, noem maar op.

Zijn opvallende ontwerpen vielen in de smaak. Topbedrijven als Alessi en Kartell deden een beroep op hem.

Langzaam breidde hij zijn werkterrein uit van consumentenproducten naar gebouwen.

President Mitterrand vroeg hem de privévertrekken in te richten van het presidentieel paleis, het Élysée. Zijn doorbraak bij het grote publiek volgde toen hij in Parijs het legendarische Café Costes ontwierp.

Opvallende gebouwen en kantoren in Japan volgden. Het vliegveld van Bordeaux ontstond op zijn schetsblok. Modeontwerper Jean Paul Gaultier liet hem showrooms ontwerpen. Winkels in China, hotels in de Verenigde Staten en restaurants in Frankrijk.

Nu staan er twee grote projecten op zijn agenda. ‘Ik laat in Slovenië een zelfvoorzienend huis maken. Het is een project waar ik al zes of zeven jaar aan werk. Nu is het af. Het is een prefab-woning, zeer betaalbaar dus toegankelijk voor iedereen, en gemaakt van glas en hout. Met een windmolen of zonnepanelen. Maar die zie je niet!’

Het milieu staat al jaren hoog op zijn agenda. Twintig jaar geleden begon hij OAO, een merk voor biologische voeding. Voor een postorderbedrijf maakte hij een catalogus met ‘non-producten voor non-consumenten’, met onder meer ecologisch verantwoorde cosmetica en verf.

En het andere project dat eraan komt: ‘Een think tank waarin ik alle tweehonderddertig miljoen geregistreerde werklozen in de wereld wil verenigen. Die gaan we vragen voorleggen en die miljoenen werklozen kunnen dan oplossingen bedenken. Er zijn onderzoeken gedaan waaruit blijkt dat groepen met een minimum aantal mensen op een bepaald moment met de goede oplossing komen. Gewoon door hun aantal, door de omvang: de massa komt uiteindelijk met het juiste antwoord. Dat is statistiek.’

Starck houdt niet op. ‘Elke minuut een nieuw idee.’

Hij kan ook niet ophouden. ‘Ik besta dankzij mijn werk.’

Zijn producten zijn – naast zijn vrouw – de enige directe lijn met de normale maatschappij. ‘Ik zal doodgaan zonder geleefd te hebben omdat ik verdronk in het werk, alleen maar om te bewijzen dat ik leefde,’ schrijft hij.

De afgelopen dagen zat hij weer op een verlaten plek in Frankrijk met zijn schetsboek. Drie dagen. Hij maakte er twaalf ontwerpen.

Per maand komen er op zijn kantoor zo’n tweehonderd aanvragen binnen, voor producten en lezingen. ‘Ik denk dat we 95 procent van alles afwijzen. Mijn advocaat, een goede vriend, doet de eerste selectie. Uit die selectie maakt mijn vrouw weer een nieuwe selectie. En met haar selectie van die eerste selectie komt ze naar mij toe. Maar ik zeg bijna overal ja op.’

De BV Starck mag niet te groot worden. Een paar jaar geleden gebeurde dat. Starck had een enorm kantoor, veel personeel en zag mensen op de gangen rondlopen die hij niet eens kende. ‘Ik heb toen iedereen naar huis gestuurd, geld meegegeven en gezegd: ik wil geen bedrijf meer.’

Hij begon opnieuw. ‘Ik besloot het appartement onder ons appartement als kantoor te nemen. Ik wilde werken met zes mensen, niet meer. Dat is niet gelukt. We zijn nu met twintig of zo. Maar meer mogen het er echt niet worden.’

Pathologisch ongelukkig

Is Starck nu – vierenzestig jaar oud, getrouwd en succesvol – ook gelukkig?

Niet echt, schrijft hij in zijn boek. Hij noemt zichzelf ‘pathologisch ongelukkig’.

‘Ik zie mensen die op een natuurlijke manier gelukkig lijken te zijn. Dat is voor mij helaas niet weggelegd. Als ik mijn leven overzie, heb ik de hele tijd geprobeerd dingen te maken die mensen gelukkig maken. Maar dat effect hebben ze alleen op anderen. Ikzelf heb nooit het geluk gevonden.’

In zijn kantoor wordt het donker. Achter de grote ramen gaat de zon boven Parijs onder. De lampen op Place du Trocadéro springen aan. Toeristen worden met bussen tegelijk afgezet om de Eiffeltoren te bekijken. Parijzenaars nemen een aperitief in het café.

‘Ik kan het alfabet niet opzeggen. Ik weet niet waar de bank is, ik weet niet hoe je een brief moet posten. Ik kan niet zonder moeite een nummer op een telefoon intoetsen. Zo iemand heeft problemen met zijn functioneren in de maatschappij, zou je toch zeggen. Dat is zo bij mij. Het is geen grap. Ik weet gewoon niet hoe je normale dingen doet in het normale leven. Als mensen me iets uitleggen, begrijp ik het meestal niet. Ik kan alleen iets doen als ik het zelf uitvind. Maar net als veel andere autisten kan ik razendsnel zijn. Tekenen, een woord vinden, een ander gezichtspunt zien: dat doe ik abnormaal snel. Als een bliksemschicht. Ik had graag een normaal leven willen hebben. Maar ik heb me mijn hele leven afgeschermd van de buitenwereld. Omdat ik moeilijk kan omgaan met die buitenwereld. Het is moeilijk als je nooit iets begrijpt. Het voelt alsof ik geen toegang heb tot het dagelijkse leven. Daarom heb ik, al toen ik heel jong was, besloten om als een soort geest door het leven te gaan. Dat ben ik dus, een geest. En uiteindelijk ben ik daar best wel tevreden mee, met mijn leven op mijn eigen wolk. Het zou niet anders kunnen. Ik heb geen keus.’

‘Ik weet gewoon niet hoe je normale dingen doet’