De bouw van de Berlijnse Muur
We vierden vakantie die zomerse zondag en we luisterden naar de radio. Het ging over het door middel van prikkeldraad scheiden van Oost- en West-Berlijn, in de nacht van zaterdag op zondag 13 augustus 1961. Ik was vijftien en ik herinner me de toon als tamelijk dramatisch. Anders in elk geval dan de zaterdag ervoor toen ik vast gewoon naar Tijd voor Teenagers zal hebben geluisterd. Het was het jaar van Bobby Vee&#8217;s &#8216;Rubber Ball&#8217;, Del Shannons &#8216;Runaway&#8217;, Roy Orbisons &#8216;Crying&#8217;, &#8216;The Lion Sleeps Tonight&#8217; door The Tokens. Maar ook het jaar van die andere hoogtepunten van de Koude Oorlog: de eerste bemande Russische ruimtevlucht en de mislukte Amerikaanse invasie van de Varkensbaai. Hoe belangrijk was de bouw van de Muur voor Nederlandse getuige-deskundigen?
Brigadegeneraal der artillerie b.d. Ben Bouman (88): &#8216;Ik was als majoor commandant van de 109 Afdeling Veld Artillerie, een van de eerste eenheden die was uitgerust met vier lanceerinrichtingen voor de Honest John-raket.&#8217; Bouman begon zijn krijgsmachtcarrière toen hij in 1944 met de Amerikaanse 82ste divisie de Waal overstak, &#8216;waardoor ik over die tijd nooit pensioen heb gekregen&#8217;.
Hij mag dan in afwachting zijn van een derde longoperatie, aan zijn geheugen mankeert niets. Hij is doende met alweer een derde boek, &#8216;dit keer over mijn ervaringen in mijn Indische artillerieregiment&#8217;.
De Honest John was een van een truck te lanceren 762 millimeterraket met een dracht van zo&#8217;n dertig kilometer. En het eerste kernwapen waarover de Landmacht vanaf 1959 beschikte, nadat er twee jaar eerder bij vrijwel algemene parlementaire consensus was besloten tot invoering van (Amerikaanse) kernwapens bij de Nederlandse strijdkrachten. Die daarmee in NAVO-verband de eersten waren, buiten uiteraard de bezitters van kernwapens, Amerika, Engeland en Frankrijk.
De artillerie kon ook beschikken over acht inch-geschut voor nucleaire granaten. Later zouden bij de genie ook nog Atomic Demolition Mines worden geïntroduceerd.
Mede onder invloed van de toen jonge Harvard-hoogleraar Henry Kissinger waren de Amerikanen, en daarmee ook de NAVO, inmiddels begonnen de strategie van de massive retaliation (zeg maar: total war) te verruilen voor die van de flexible response (met een grotere nadruk op limited war).
Bouman: &#8216;Ik heb er nooit aan getwijfeld dat we die tactische nucleaire wapens zouden hebben ingezet als dat noodzakelijk was gebleken. En hoewel die er dus niet over ging, heb ik ook bij Jan de Kanonnier nooit aarzeling bemerkt. Bij oefeningen bleven de nucleaire koppen altijd achter in &#8216;t Harde. Voor eventueel gebruik op het slagveld gold de zogenaamde dubbele, Amerikaans-Nederlandse, sleutel. De koppen werden beveiligd door een Amerikaans custodial detachment.&#8217;
In 1978 verliet Bouman op vijfenvijftigjarige leeftijd de dienst nadat het er eerder naar had uitgezien dat hij nóg eerder zou moeten afzwaaien. Hij had ervaren hoe met name zijn onderofficieren het spoor bijster waren geraakt door de tijdgeest (lees: gebrek aan discipline), waarop hij in een publicatie voor artilleristen de noodklok had geluid.
&#8216;Toen moest ik op het departement op rapport komen bij die rooie Bram Stemerdink en het was duidelijk dat hij mij wel kwijt wilde. Ik had het geluk dat de nieuwe bevelhebber, Cor de Jager, een vrindje van me was met wie ik op de Hogere Krijgsschool had gezeten, waardoor ik mijn tijd nog keurig heb weten uit te dienen.&#8217;
Constante spanning
Voormalig minister en staatssecretaris van Defensie Bram Stemerdink (75) groeide in Winterswijk op in een sociaaldemocratisch arbeidersmilieu. &#8216;Thuis werd Het Vrije Volk gelezen, we luisterden naar de VARA. Die radiospeeches van Vrije Volk-hoofdredacteur Klaas Voskuil gingen vaak over het rode gevaar. Die liever-dood-dan-rood-overtuiging speelde wel een zekere rol bij mijn besluit om in 1955 naar de KMA te gaan.&#8217; In 1958 ging hij in de rang van luitenant aan de slag bij het opleiden van rekruten voor het Regiment Infanterie Chassé in Maastricht. In november van dat jaar was de spanning inzake Berlijn gaan oplopen toen Sovjet-leider Chroestsjov het Westen nog een half jaar had gegeven om in te stemmen met een op zijn voorwaarden gedemilitariseerde stad. &#8216;De bouw van de Muur in augustus 1961 was een soort bezegeling van eerdere crises rond Berlijn. Misschien wel daarom heb ik er niet zo&#8217;n specifieke herinnering aan. Er heerste constant spanning. Burgers ervoeren het misschien anders, maar in het leger was er gewenning. Het was een gegeven. Dat opschalen van de paraatheid gebeurde regelmatig. Men hoefde maar op een knop te drukken en die hele machinerie kwam in werking. Dat hele circus werd door ons natuurlijk met een grote regelmaat geoefend.
Boedapest 1956 springt er in mijn herinnering meer uit. Je luisterde toen continu naar het nieuws, er reden treinen met vluchtelingen met kindertjes achter de ramen. Ik zat toen in mijn tweede jaar op de KMA en als kadet had je een oorlogsbestemming. Dat beeld van die dreiging staat me nog zeer bij. Maar Berlijn 1961 was meer een bevestiging van een min of meer bestaande toestand. En die Muur was eerder bedoeld om de burgers van de DDR binnen te houden dan ons buiten.&#8217;
Op de KMA werd Stemerdink geconfronteerd met oudere officieren die een communistische en sociaal-democratische gezindheid als één pot nat ervoeren. Van zijn vader had hij een abonnement op Het Vrije Volk gekregen, maar dat bleek te worden achtergehouden. Zijn beklag noopte een majoor tot het schrijven van een brief naar De Arbeiderspers, waarin om nazending werd verzocht. &#8216;Van Dalen heette die majoor en hij was rázend. Maar mijn geluk was dat ik goed bevriend was met medekadet Otto Goedhart, de zoon van het PvdA-Kamerlid Frans Goedhart. Zo kon ik doen doordringen dat ik me tot het Kamerlid Goedhart zou wenden. Waarna ik betrekkelijk onaantastbaar werd. Ik zie ons op de avond van de verkiezingen in 1956 nog opgesteld staan bij het gebouw van dagblad De Stem in Breda, klaar om op oefening te gaan. De lichtkrant meldde dat de PvdA de grootste partij was geworden. Als je dan zei dat we de volgende keer een absolute meerderheid zouden halen, dan viel dat niet goed, nee.&#8217;
Ja later een scootertje
Rien Wilmink sloot zijn militaire loopbaan af als viersterrengeneraal, een rang die hoort bij het bevel over LANDCENT, een in Heidelberg gevestigde NAVO-staf die in de eerste helft van de jaren negentig vooral doende was met de reorganisatie van de NAVO-landstrijdkrachten na de val van de Muur. Eerder was hij zowel Legerkorpscommandant als Haags legeraanvoerder.
Nu, in zijn tuin met uitzicht op de Drecht in Leimuiden, wenst hij vooral de beperktheid van zijn perspectief van toen te benadrukken. &#8216;Het was zo&#8217;n onvoorstelbaar andere tijd. Je had toen nog geen auto, ja later een scootertje en daarna misschien een oud brikkie. U zegt dat toen de vrije zaterdag werd geïntroduceerd en dat zal wel, maar al die echte welvaart is toch pas van later. Als eenvoudig commandant van een geniecompagnie in Wezep ben je natuurlijk niet bezig met de grote politieke drama&#8217;s, maar taakgericht doende. Later heb ik nog gediend in Duitsland, tijdens de bouw van de Muur. We waren daar echt paraat en in hoge mate inzetbaar. Maar of je nou zo bezig was met wat er eventueel zou kunnen gebeuren?
Je had, als je de oorlog bewust had meegemaakt en daarna Korea &#8211; wat nog speelde toen ik in dienst ging &#8211; een ander begrip van de mogelijkheden of onmogelijkheden van een permanente vrede. Je zat er ook echt niet de hele dag aan die vrijwel permanente oorlogsdreiging te denken. Zelfs tijdens zo&#8217;n serieus alarm als tijdens de Cubacrisis, toen er echt munitie werd geladen, zat je echt niet te rillen van angst of zo. Ja, in de mess hadden we het wel over die oplopende spanning rond Berlijn. Je luisterde naar de radio, tv speelde nog geen rol. Maar er werd vervolgens toch echt wel een goede borrel gedronken. Die spanning was min of meer dagelijkse kost. Om nou te zeggen dat je oorlog incalculeerde, gaat te ver, maar je hield er wel serieus rekening mee. Een deel van mijn motivatie om in dienst te gaan was geweest dat &#8211; als er dan misschien toch een keer wat ging gebeuren &#8211; je daar dan maar beter actief bij betrokken kon zijn dan als jan met de korte achternaam.&#8217;
Inzet in Nieuw-Guinea
Wilminks verhaal doet nogal denken aan dat van generatiegenoot Govert Huyser, die in 1988 op het hoogste niveau afzwaaide als Chef Defensiestaf. Huyser (80): &#8216;Nee, we vonden het niet leuk dat de mogelijkheid bestond dat door de oplopende spanning inzake Berlijn de Koude Oorlog zich misschien wel tot een warme oorlog kon ontwikkelen. Maar ik was vier jaar na de Tweede Wereldoorlog in dienst gegaan met een gevoel van &#8220;dat nooit weer&#8221; en de dreiging kwam nu weer uit het oosten.
Als compagniescommandant bij 17 Infanteriebataljon was ik in die zomer van 1961 vooral vrolijk aan het oefenen op de Oirschotse heide. Maar wat wist je nou als jonge officier van wat er speelde? Wie zat er toen op Defensie en wie was er bevelhebber van de landmacht? De VVD&#8217;er Visser en generaal Le Fèvre de Montigny &#8211; daar kwam je in die fase van je carrière echt niet mee in contact, hoor.&#8217;
De blik was overigens bepaald niet alleen op het oosten gericht in die dagen. Nederland had problemen om volwaardig mee te draaien in de voorwaartse verdediging omdat er twee bataljons aan de parate slagkracht moesten worden onttrokken voor inzet in Nieuw-Guinea. Huyser heeft nog &#8216;op Indonesische para&#8217;s moeten jagen&#8217; en daar het &#8216;Nieuw-Guinea Herinneringskruis (1962) met gesp&#8217; aan overgehouden.
Huyser: &#8216;Toen we uit Nieuw-Guinea terugkwamen, deed de Cubacrisis zich voor. Als het toen oorlog was geworden, had dat schip ons naar Suriname moeten brengen, waar we dan onder Amerikaans bevel zouden zijn gesteld of zo. Maar ook dat werd echt niet verteld aan een eenvoudige kapitein als ik.&#8217;
Gevaarlijker dan de Cubacrisis
De latere VVD-bewindsman op Defensie Wim van Eekelen (80) zat in die tijd als diplomaat op de ambassade in Londen. Nadat Soekarno de diplomatieke betrekkingen met Nederland had verbroken, werden die behartigd door de Britten. Het ging op zijn tweede post dus eerder over de kwestie Nieuw-Guinea dan over &#8216;Berlijn&#8217;.
Hij heeft &#8216;nog eens wat gegoogled&#8217; en is achteraf toch wel verbaasd over de nucleaire opties die toen kennelijk bij dat militaire eyeball to eyeball vanuit Washington zijn overwogen: &#8216;Nu denk ik dat &#8220;Berlijn&#8221; misschien nog wel gevaarlijker is geweest dan de Cubacrisis. De afschrikking functioneerde, maar &#8220;Berlijn&#8221; heeft een enorme invloed op onze legervorming gehad. Daarmee ben ik op Defensie ook nog veel geconfronteerd. Toch vond ik destijds de Cubacrisis benauwender. Ik herinner me nu dat ik in mijn opluchting, toen die Russische schepen met raketten omkeerden, wat aandelen Shell heb gekocht.
Nog een kleine anekdote &#8211; als ik die had verteld als Minister van Defensie was ik uitgemaakt voor oorlogshitser. Vóór de val van de Muur zei de toenmalige opperbevelhebber van de NAVO, generaal Galvin, tegen een van zijn West-Duitse brigadecommandanten: ga nou eens een biertje drinken met je Oost-Duitse collega. Toen dat moeizame gesprek op gang was gekomen, vroeg die West-Duitse generaal: wat is nou eigenlijk jouw missie? Waarop hij een antwoord van één woord kreeg: &#8220;Antwerpen&#8221;.&#8217;
De Kamer met reces
De planning van militaire maatregelen betreffende &#8220;Berlijn&#8221; was aanvankelijk een zaak van Amerika, Engeland en Frankrijk, buiten de NAVO om. Later werd uit die betrokkenen in Parijs een permanente (maar geheime) club geformeerd die Live Oak werd gedoopt en onder aanvoering van de militaire opperbevelhebber van de NAVO, de Amerikaanse generaal Norstad, kwam te staan. De andere NAVO-partners, waaronder dus ook Nederland, werden pas in september 1961 over die planning gebriefd.
Van Amerikaanse en NAVO-zijde werd wel druk uitgeoefend op Nederland om de inzetbaarheid in Duitsland te verhogen. Zo had in juli 1961 de bevelhebber van LANDCENT, de Duitse generaal Hans Speidel, het Legerkorps in Apeldoorn en de Landmachtstaf in Den Haag nog met een bezoek vereerd. Speidels baas, Norstad, was zich die zomer komen verstaan met premier De Quay en minister Visser.
Toen de Muur onverwacht was opgetrokken &#8211; twee maanden eerder had Walter Ulbricht nog gestipuleerd: &#8216;Niemand hat die Absicht eine Mauer zu errichten&#8217; &#8211; was de Tweede Kamer met reces, waardoor beraadslagingen pas in oktober konden plaatsvinden. De koningin was naar haar Italiaanse vakantieadres vertrokken. Het in de weekends verlaten Amerikaanse State Department was pas laat in de overdrive gegaan. En Kennedy had de bewuste zondag in Hyannis Port gewoon zijn zeiltochtje afgemaakt.
Op 21 juli had minister Joseph Luns van Buitenlandse Zaken in de ministerraad nog gezegd het niet voor onmogelijk te houden dat het tot &#8216;vechten&#8217; zou komen. Maar de crisis zou zich naar zijn idee vermoedelijk pas later ontladen, bijvoorbeeld na het Moskouse partijcongres in september.
Het belangrijkste kabinetsbesluit dat in die weken viel, was de verhoging van de Defensieuitgaven met 420 miljoen gulden. Deels was dat besluit gebaseerd op de oververhitte internationale toestand &#8211; Kennedy had in een televisietoespraak al eerder een militaire mega-investering aangekondigd. Maar het bedrag diende ook om de Amerikaanse militaire steun te compenseren nu de Amerikanen uitgerekend per 1 juli een eind hadden gemaakt aan hun zogenaamde Mutual Defense Assistance Programme (MDAP). Het beleid was voorts om de bevolking niet te veel duidelijkheid te verschaffen. Daarin paste het afzien van maatregelen die te veel op mobilisatie leken. Wel werd de dienstplicht verlengd om de parate sterkte met zesduizend man uit te kunnen breiden, en op het symbolische vlak werd afgezien van deelname aan de op 1 oktober geplande interland tegen de DDR.
Toen de Amerikaanse ambassadeur in Den Haag begin september tegenover de minister van Buitenlandse Zaken nogmaals zijn hoop uitsprak dat Nederland zijn bijdrage zou leveren, riposteerde Luns dat ze zich daar geen zorgen over hoefden maken. Sterker nog: onze bijdrage stond in schril contrast met de geringe Amerikaanse steun aan Nederland inzake Nieuw-Guinea.
Hij zou het op alle mogelijk podia en in alle gremia die hem ten dienste stonden blijven herhalen. Zoals Luns die zomer meer met Nieuw-Guinea bezig was dan met Berlijn, zo lag in België de prioriteit bij het net onafhankelijk geworden Congo, waar in januari 1961 premier Loemoemba was doodgeschoten. Wat het Franse engagement betreft stond Algerije hoger genoteerd dan de Duitse deling.
Nederlandse spionnen
Een van Luns&#8217; prominentste critici inzake Nieuw-Guinea was NRC-adjuncthoofdredacteur mr. J.L. Heldring, die in januari 1960 met zijn nu nog altijd verschijnende rubriek was begonnen. Hoewel er met het geheugen van de drieënnegentigjarige niets mis is, blijkt die Berlijnse zomer van 1961 vrijwel compleet uit zijn geheugen gewist. Zijn agenda van dat augustusweekend vermeldt slechts dat reisredacteur Jimmy Huizinga dat weekend naar Berlijn werd gestuurd.
In de doctoraalscriptie politicologie van Ewoud Butter, die hij vlak voor de val van de Muur in de zomer van 1989 voltooide, wordt naast de Nederlandse reactie inzake &#8216;Berlijn&#8217; ook aandacht besteed aan de Nederlands-Russische betrekkingen. Die waren tot een almaar ijziger niveau gedaald, onder meer door de arrestatie &#8211; precies één week na de bouw van de Muur &#8211; van de Nederlandse spionnen Evert Reydon en Louw de Jager. In het jaar vóór dat duo door eigen klunzigheid en die van de opdrachtgevende Inlichtingendienst Buitenland (IDB) achter de tralies verdween, had Heldring ook een missie richting Rusland ondernomen.
&#8216;De krant had vanouds een band met de inlichtingendiensten, al wist alleen hoofdredacteur Stempels daar het fijne van. Dat contact liep via een keurige man, ik neem aan een gepensioneerde militair, die zei Van Waning te heten maar ik neem aan dat dat een schuilnaam was. Ik was eerder naar het Polen van Gomulka geweest, dat vond hij interessant, en het leek hem een goed idee nu naar de Sovjet-Unie te gaan. De reis was op hun kosten, ik mocht schrijven wat ik wilde, maar zij hadden ook een aantal wensen en ik zal er dus wel een rapportje van hebben gemaakt. Griezelig? Ik reisde met mijn vrouw en onder toeristische dekmantel. Toen vond ik dat een goed idee en een mooie gelegenheid. Daar denk ik nu, meer dan vijftig jaar later, dus heel anders over. Maar dat geldt voor zo veel dingen.&#8217;

Gerelateerd