Profiel / FNV-voorzitter Agnes Jongerius

Eigenlijk kan de voorzitter van een vakcentrale met 1,2 miljoen leden helemaal niet op vakantie. Eigenlijk reizen de besognes altijd met haar mee. Dat wil zeggen: in de handbagage zit zo’n ultramodern mobieltje dat behalve sms’jes ook complete e-mailberichten over het scherm laat dansen. Dus toen Agnes Jongerius een paar dagen bij een vroegere schoolvriendin in het Engelse Chester logeerde, las ze via haar Qtec dat minister Donner zojuist had getrompetterd dat de voorgenomen verslechtering van het ontslagrecht helemaal geen verslechtering, maar juist een ‘modernisering’ is. Toevallig is een bewindsman die sjoemelt met de feiten bij Agnes aan het verkeerde adres. Witheet was ze. Doodleuk stellen dat werknemers die eruit vliegen straks allemaal een flinke zak geld mee krijgen, kán gewoon niet. Prompt ging een sms’je van het vakantieadres naar het FNV-hoofdkantoor in Amsterdam: Agnes kondigde aan dat ze ‘via de media’ op de uitlatingen van Donner wilde reageren. Dat kon geregeld worden. Drie dagen later zaten twee verslaggeefsters van het ANP tegenover voorzitter Jongerius die er, kreukvrij op haar basis teruggekeerd, werkelijk zin in had om ‘de media’ te laten weten dat de verdedigingslinie van het werknemersfront in staat van paraatheid verkeert. Het persbureau zette het bericht vrijdag 13 juli om tien over half acht ’s ochtends op het net: ‘Minister Piet Hein Donner (Sociale Zaken) vertelt “niet halve, maar hele leugens” als hij zegt dat straks met zijn voorstellen meer mensen recht krijgen op een ontslagvergoeding. Dat stelt FNV-voorzitter Agnes Jongerius.’ De doordachte sneer bleek de zomerkomkommer waar de media naar hunkerden. Donner liegt! Agnes Jongerius was die dag wel zes keer op de radio en ’s avonds verscheen ze in het NOS-journaal.

Minister Donner mepte terug via hetzelfde ANP dat als doorgeefluik van de kritiek op zijn persoon had gefungeerd. Blijkbaar leven er ‘misverstanden’ over zijn plan, veronderstelde Donner. En: ‘Als de FNV-voorzitter vindt dat hij dingen zegt die niet kloppen, staat hij open voor een gesprek daarover. Maar Donner wil geen discussie via de media.’

Zoenen

Lodewijk de Waal, de vorige FNV-voorzitter, wilde in zijn nadagen minister Aart Jan de Geus geen hand meer geven. Voor het oog van tientallen camera’s weigerde een buitengewoon stuurs kijkende vakbondsleider nog langer gezellig te doen tegenover een bewindsman die hij verantwoordelijk hield voor het slopen van de sociale zekerheid. ‘Dat shot gaan ze bij je begrafenis draaien,’ voorspelde Agnes Jongerius de bestuurder die ze in mei 2005 zou gaan opvolgen. Persoonlijk zou ze van dat handen schudden met de minister niet zo’n punt hebben gemaakt, maar dat komt door haar wat mildere stijl van opereren. Ze blijft beleefd zo lang dat kan. Een charmante glimlach biedt meer soelaas dan de gebalde vuist, is haar ervaring. Alleen in geval van nood worden alle registers opengetrokken.

‘Je geeft me na afloop toch wel een hand?’ vroeg Donner haar in juni bezorgd voorafgaand aan de Participatietop van werkgevers en werknemers. Hij zag het plaatje al voor zich van een woedende Agnes die zich demonstratief zou afwenden van het establishment. Nou, Donner hoefde zich nergens druk over te maken. Ze beloofde dat ze de minister ongeacht de afloop van het overleg zou groeten volgens de fatsoensnormen die in het maatschappelijk verkeer gangbaar zijn.

‘Misschien ga ik je wel in het openbaar zoenen,’ merkte Donner pesterig op.

‘Als je dát doet, klaag ik je aan wegens ongewenste intimiteiten,’ kaatste de FNV-voorzitter terug.

Er was stevig nagedacht over wat haar performance zou moeten zijn bij de afronding van de Participatietop in het SER-gebouw. Het was geen toeval dat ze een rode jurk droeg. Die viel op te midden van de overmaat aan grijze pakken van de sociale partners. De kleur rood staat haar trouwens goed, al is dat zonder ideologische betekenis sinds FNV-voorzitter Hans Pont in het kader van de ontzuiling de historische banden van de vakbeweging met VARA en PvdA verbrak. Toch stemt Agnes Jongerius nog steeds sociaal-democratisch. ‘Het rode gevaar’ noemde Ferry Mingelen haar toen ze in 2005 gekleed in een rood mantelpakje voor het eerst in de rol van vakbondsvoorzitter de kabinetsplannen op Prinsjesdag van commentaar voorzag. Het ensemble was ontworpen door de jonge Marokkaanse designer Aziz Bekkaoui, door haar frequent naar voren geschoven als voorbeeld van een creatief talent uit de allochtone hoek. Ze was vanwege haar postuur altijd nogal onzeker over haar uiterlijk, maar sinds het bekleden van de representatieve functie komt ze in aanmerking voor deskundige kledingadviezen van een styliste. Les één: wie fors is, moet jasje en broek in dezelfde kleur dragen, want een doorlopende lijn in de kleding maakt slank. Een personal coach helpt bij het ordenen van prioriteiten. Geen overbodige luxe: van nature loopt haar het hoofd over. Tikje chaotisch. Ze draagt meer ideeën onder het hart dan ze ooit zal kunnen uitwerken. Haar coach leert haar om strategisch te handelen en te kiezen wat het eerst moet.

Iedere werkdag wordt de FNV-voorzitter ’s morgens in Utrecht opgehaald door een auto met chauffeur, die haar ’s avonds weer thuisbrengt. Het behouden van eenvoud en een oprechte uitstraling is de kunst voor elke vip die constant in de schijnwerpers staat, maar in tegenstelling tot Máxima (bij wier inburgering ze zijdelings was betrokken) voelt ze zich bij de rol van prinses allerminst prettig. Misschien komt haar weerzin tegen alles dat naar kapsones riekt voort uit het feit dat ze in 1960 als jongste in een gezin van acht kinderen werd geboren. Thuis hadden ze het niet breed. Vaders tuindersbedrijf in De Meern werd in de jaren vijftig uitgekocht door de gemeente, die de grond nodig had om er huizen neer te zetten. Vervolgens wist pa zich bij de gemeentelijke plantsoenendienst omhoog te schoffelen tot opzichter van de bomenploeg. Moeder kwam uit het onderwijs, maar had – zoals dat anno 1947 ging – haar baan moeten opgeven omdat ze ging trouwen. Die bittere ervaring maakte dat ze bereid was om er als een leeuw voor te vechten dat haar nageslacht in aanmerking kwam voor carrières die buiten het bereik van haar generatie hadden gelegen. Op één na volgden alle kinderen Jongerius middelbaar onderwijs aan het Utrechtse St. Bonifatiuscollege.

Kleurrijke idealist

Op haar zestiende koesterde Agnes Jongerius een visioen van hoe haar toekomst eruit zou zien. Ze dagdroomde dat ze geschiedenislerares zou zijn op een middelbare school. Gehuwd uiteraard. Doorzonwoninkje in een nieuwbouwwijk wellicht. Vrijwel zeker moeder van twee of drie kinderen. In werkelijkheid ontrolde zich een totaal ander perspectief. Ze werd geen lerares. Ze ging niet in een nieuwbouwwijk wonen. Ze bleef kinderloos, niet uit principe, maar omdat de ware liefde zich aandiende toen het te laat was om aan het krijgen van kinderen te denken. Ze trouwde een paar jaar geleden, de veertig ruimschoots gepasseerd. Echtgenoot Ger Jochems werkte als radiojournalist nooit voor een andere zendgemachtigde dan de VPRO, met dezelfde vanzelfsprekende volharding als waarmee zijn vrouw altijd uitsluitend op de loonlijst van de FNV had gestaan.

Eigenlijk werd maar één detail van de jeugddroom van Agnes Jongerius werkelijkheid: na het gymnasium ging ze inderdaad geschiedenis studeren. Haar fascinatie voor het verleden was te danken aan geschiedenisleraar Fred Kloek, zo’n kleurrijke idealist die veel meer dan hij zelf besefte nog heel lang in de hoofden van ex-leerlingen blijft rondspoken. Durf te kiezen, doceerde hij, en gá blind voor die keuze. Kloek duldde geen televisie in zijn huis. Zonde van zijn tijd. De ware intellectueel leest en verslindt bij voorkeur geschiedenisboeken in combinatie met Le Monde, want wie het verleden snapt, kan meestal moeiteloos het heden analyseren. Kloek stond elke ochtend om half zes op, om voor schooltijd twee uur aan zijn proefschrift te werken. De oud-docent herinnert zich dat hij zich niet tevreden stelde met slap geouwehoer. Geschiedenis was voor hem ‘een ingang om het leven te begrijpen’ – met alle gevolgen van dien. Uiteindelijk greep het leven hem zó duchtig bij de keel dat hij met een burn-out uit het onderwijs stapte en een klusbedrijf begon, om zich ten langen leste te laten omscholen tot gediplomeerd masseur.

Agnes Jongerius behoorde tot het selecte groepje leerlingen dat bij leerkracht Kloek thuis over de vloer kwam. De bezoekjes inspireerden haar om geschiedenis te gaan studeren; bovendien hield ze aan het contact een uitgesproken zwak voor gepassioneerde mensen over. Vandaar dat Agnes Jongerius de welbespraakte roddelnicht Albert Verlinde best een enige man vindt. Volgens haar spát bij Albert de passie zogezegd van het scherm, vergelijkbaar met de bevlogenheid onder het slag verpleeghulpen dat niet meer te stoppen is zodra het werken met behoeftige oudjes ter sprake komt. Daar zal ze altijd op letten: of iemand wakker uit zijn ogen kijkt, of de lichaamstaal correspondeert met de woorden die op dat moment over de lippen komen. Ze vermoedt dat aandacht voor dit soort details mogelijk op sekse berust. Mannen letten vooral op wát iemand zegt. Vrouwen vinden de manier waaróp iets gezegd wordt minstens zo belangrijk. Levensles van Ben Jongerius aan zijn dochters: pas op, beoordeel mensen niet op hun woorden, maar louter op hun daden.

Logisch dat ze thuis de Volkskrant lazen. Hoewel ze heus niet roomser waren dan de paus, stonden haar ouders niet te juichen toen het ochtendblad in de jaren zestig een progressieve koers insloeg. Toen de katholieke ambtenarenbond Kabo in 1982 met de rode Abva fuseerde, zegde pa Jongerius zijn lidmaatschap op. Bijna dertig jaar later stond hij nog steeds pal achter het bisschoppelijk mandement uit 1954, waarin katholieken werd ontraden om PvdA te stemmen, naar de VARA te luisteren of lid te worden van de socialistische vakbond NVV. Ma drong erop aan dat Agnes zich op een katholieke dansschool in de quickstep zou bekwamen, maar die vond dat een nóg bespottelijker idee dan de katholieke padvinderij en de katholieke turnvereniging waar ze al lid van was. Toch was het kerkelijke leven verre van oubollig, vooral niet toen dwarse priesters in Latijns-Amerika zich over het lot van de allerarmsten gingen ontfermen, wat weer tot de verbeelding sprak van de ‘kritiese jongeren’ in Nederland die het óók schandalig vonden dat de opbrengst van bietsuiker wordt gebruikt om de winsthonger van multinationals te stillen, terwijl de producenten van rietsuiker op een houtje lopen te bijten. De zusjes Jongerius hielpen bij de oprichting van een Wereldwinkel in Vleuten. Thuis resulteerden de meningsverschillen over politiek regelmatig in rooie koppen en stemverheffing. Als jongste zat Agnes stilletjes boven aan de trap en luisterde alleen maar.

Dat ze later op de middelbare school zo geestdriftig aan het debatteren sloeg, had natuurlijk alles met het gymnasium te maken. De soulbroeken van de havo gingen op zaterdagavond naar de disco. Die van het atheneum stonden in de hoek van het schoolplein stickies te roken. En de wat bleke gymnasiasten vonden het hoogst interessant om elkaar de loef af te steken in discussies over Angola, de doodstraf en het nut van onbespoten radijsjes. Achteraf beschouwd hing het linkse denken in die tijd van discutabele zekerheden aan elkaar: afschuw over het Zuid-Afrikaanse apartheidssysteem, verguizing van kernenergie, sympathie voor de ‘abortusstrijd’ en bewondering voor Fidel, dat zat als het ware in één pakket.

Systeem in de chaos

Toen Agnes Jongerius in 1979 sociale geschiedenis ging studeren in Utrecht, miste ze bij de academici de pit en de bevlogenheid die haar bij Kloek zo hadden geïnspireerd. Ze vond het verschrikkelijk, die massale hoorcolleges en pakken readers met gortdroge teksten in het Engels en het Duits. Meer dan eens overwoog ze met haar studie te stoppen, maar in het derde jaar bleek geschiedenis gelukkig veel minder saai dan degenen die er over vertellen. Dat inzicht berustte mede op kennismaking met de marxistische hoogleraar Theo van Tijn die de ene sigaar met de andere placht aan te steken, onderwijl haarfijn uitleggend dat mentaliteitsverandering primair een kwestie van conjunctuur is. Voor zijn geleerde vakgenoot Ger Harmsen uit Groningen was sociale geschiedenis een optelsom van partijen en organisaties, maar Van Tijn was vooral geïnteresseerd in ‘gewone mensen aan de basis’. Dat was nog eens een invalshoek die aansloot bij het interesseveld van iemand die op het punt stond bij de bond te gaan werken. Nog altijd gaat Agnes Jongerius er prat op dat ze zich aan de universiteit bekwaamde in vaardigheden die haar nu dagelijks van pas komen. Als ze uit een brij informatie een helder verhaal moet destilleren, bijvoorbeeld, of als ze systeem in de chaos wil brengen. Sterker nog, als ze het lef opbrengt om hardop te roepen dat iemand onzin uitkraamt, dan komt dat waarschijnlijk óók doordat ze in Utrecht heeft gestudeerd. Aan de universiteit leerde ze wat meepraten betekent, eerst in de Utrechtse Historische Studenten Kring, toen in het vakgroepbestuur, vervolgens in het faculteitsbestuur en uiteindelijk in de Universiteitsraad waar destijds twee studenten in zaten.

Henk Bodewitz, decaan en hoogleraar Oosterse taal en cultuur, wierp zich als mentor op voor de studentenleden in het faculteitsbestuur. Hij schoof Agnes Jongerius, toen tweeëntwintig jaar, de functie van portefeuillehouder financiën toe. Dit blijk van onbegrensd vertrouwen was zó belangrijk voor het ontwikkelen van haar zelfvertrouwen, dat ze de professor nog steeds als een van haar belangrijkste leermeesters aanwijst. Bodewitz op zijn beurt herinnert zich haar als ‘een in meer dan één opzicht stevige vrouw’, aan wie hij het leiden van een vergadering met een gerust hart kon delegeren. Een jaar geleden kwamen ze elkaar nog tegen bij de pinautomaat. De krasse emeritus informeerde wat er lang geleden door haar heen was gegaan toen hij haar belde om te vragen of ze zich in het faculteitsbestuur op geldzaken wilde gaan concentreren. Het antwoord knalde eruit als een kurk van de fles: ‘Ik dacht: wát een corpsbal, die vent.’

Studievriend Ivo Kuipers is niet verbaasd dat Agnes Jongerius zo hoog op de maatschappelijke ladder is gestegen; die interesse in de bestuurlijke kant zat er al in toen ze nog studeerde. Over de manier waarop de universiteit werd gerund, sprak ze zoals anderen de regering van een land op de korrel nemen. ‘Ze is geen hemelbestormster, maar stelt zich heel pragmatisch op,’ zegt Kuipers. ‘Dat ze voorzitter van de FNV is geworden, is logisch als je naar haar cv kijkt. Haar stijl is minder flamboyant dan die van iemand als Johan Stekelenburg. Dat komt doordat zij meer een bestuurder is, een echte teamspeelster. Ze zou soms minder bescheiden moeten zijn.’

Échte uitbuiting

Na het behalen van hun doctoraal belanden de meeste geschiedenisstudenten voor de klas, maar een stage aan het Albanianae Lyceum in Alphen aan den Rijn wees uit dat lesgeven niets voor Agnes Jongerius was. Vréselijk vond ze het. De sfeer in de docentenkamer straalde meer chagrijn dan passie uit. Wegwezen dus. Werken in het onderwijs bood geen perspectief op arbeidsvreugde, zodat er met het einde van de studie in zicht niets anders opzat dan alvast op zoek te gaan naar een sector waar ze wél met plezier aan de slag zou kunnen. Bladerend door de personeelsadvertenties in de Volkskrant viel haar oog in 1987 op een oproep van de Vervoersbond FNV. Onder aanvoering van Karin Adelmund, vice-voorzitter van het FNV- federatiebestuur, was het door mannen gedomineerde bolwerk een campagne begonnen om hoger opgeleide vrouwen voor het vakbondswerk te rekruteren. Vijf vrouwen kwamen door de selectie, onder wie Agnes Jongerius, die zich vanuit het Rotterdamse rayonkantoor op de binnenscheepvaart en het beroepsgoederenvervoer zou gaan concentreren. Omdat ze nog nooit een schip, vrachtwagen of fabriek van binnen had gezien, mocht ze een reisje over de Rijn maken om een indruk van de aard van de werkzaamheden te krijgen. Meer voorbereiding was er niet. Er bestaat nu eenmaal geen beroepsopleiding voor vakbondsbestuurders, maar de beginneling die lange dagen maakt en van aanpakken weet, krijgt het metier vanzelf onder de knie. Een baan bij de Vervoersbond kwam neer op een manier van leven, met aan het einde van de middag samen naar de kroeg en een paar uurtjes slaap per nacht in spannende tijden, als actievoeren voorrang kreeg boven privésores. ‘Ongelooflijk koesterend en warm en tegelijkertijd benauwend,’ vond Agnes Jongerius de sfeer die ze bij de bond aantrof. ‘Een debat over de te volgen koers kon tot geweldige ruzies leiden. Wie eruit stapte, was een verrader van de familie.’

Op de achterbank in de vakbonds-Kadett van Paul Rosenmöller die bij de jongens in de haven een potje kon breken. ‘Gaan we staken, Paul?’ vroegen ze lijzig, maar daar was op dat moment geen enkele reden toe. In de binnenscheepvaart kwam in die tijd nog échte uitbuiting voor, zoals dat geval van een matroos die in het vooronder van het schip woonde en klappen van de baas kreeg omdat hij de brutaliteit had om te vragen waar zijn loon bleef. Als aankomend bestuurster maakte Agnes Jongerius overigens ook zelf kennis met slagvaardige werkgeversknuisten. Dat was toen de bonden en de werkgevers in het beroepsgoederenvervoer het niet eens konden worden over de hoogte van de cao-salarissen. Er zou twee weken gestaakt worden. In Zeeuws-Vlaanderen ontstak de directeur van transportbedrijf Van Geyt in woede toen hij de actievoerders in het vizier kreeg. Hij stapte uit zijn Mercedes en haalde onder het briesen van: ‘Wegwezen jij!’ uit voor een klap waar het de vakbondsvrouw van duizelde. Welnee, ze deed geen aangifte bij de politie. Iedereen is wel eens impulsief.

In die tijd kon het gebeuren dat als je bij de Vervoersbond werkte, je zaterdagochtend om half acht door een vrachtwagenchauffeur uit je bed werd gebeld. De privénummers van de bestuurders stonden in het FNV-ledenboekje. Verrekte handig voor de loonslaaf die vier weekeinden achtereen had gewerkt en zojuist te horen had gekregen dat hij op staande voet zou worden ontslagen als hij in zijn vijfde weekend niet een vrachtje naar Italië bracht. Kón zoiets, mócht dat zomaar? Kortom: zodra ze via de Vervoersbond haar entree op de arbeidsmarkt maakte, openbaarde zich aan de voorheen katholieke studente uit De Meern een keiharde wereld. Intussen voltooide ze in haar vrije uurtjes samen met studiegenote Susan Hooijman de doctoraalscriptie Arbeijdende lieden die elders haar kost gaan verdienen. In het werkstuk werd het onderwerp ‘trekarbeid en trekarbeiders in Budel in de negentiende eeuw’ voldoende grondig behandeld om er het predikaat cum laude mee te verwerven.

Moeder Teresa

Ze is slim, zeggen mensen die haar kennen. Ze beschikt, beweren diezelfde mensen, over een ontwapenende charme die opponenten ontdooit en van mening doet veranderen. Uitdagingen gaat ze allerminst uit de weg. Een beproefde methode om iets van haar gedaan te krijgen bestaat uit uitspreken van de vrees dat het verlangde waarschijnlijk te moeilijk is om te realiseren. En, heel belangrijk: ze zal er voor zorgen dat ze weet waar ze over praat. Altijd. Ze bereidt zich uitstekend voor en kent de stukken op haar duimpje.

Die combinatie van eigenschappen maakte dat ze opviel binnen de bond. Ze maakte snel carrière. Op haar dertigste werd ze in 1990 als vrouw van de praktijk gekozen tot lid van het centrale bondsbestuur. Kort voordat ze bij de Vervoersbond kwam werken, had zich daar een machtsstrijd afgespeeld. Secretaris Martin van Rossem kon het slecht vinden met de nieuwe voorzitter Ruud Vreeman die een strak financieel beleid wilde voeren dat het aantal arbeidsplaatsen bij de bond flink zou doen inkrimpen. In het dreigende schisma stelde Agnes Jongerius zich pal achter voorzitter Vreeman op. Na veel geharrewar werd uiteindelijk een nieuw bestuur gekozen waarin Vreeman (tegenwoordig burgemeester van Tilburg) terugkeerde als voorzitter. De recalcitrante Van Rossem werd geroyeerd als FNV-lid.

In 1997 steeg Agnes Jongerius tot lid van het Federatiebestuur van de FNV, een functie waarin ze kon laten zien wat ze waard was in onderhandelingen op landelijk niveau. Haar specialisme betrof de sociale zekerheid die net in die periode krachtig werd gereorganiseerd. Weinig bleef zoals het was. Het kabinet zette het mes in de WAO-uitkeringen en kondigde het einde aan van de vut, die vervangen werd door het prepensioen. Ze bleek zó sociaal betrokken dat Lodewijk de Waal haar ooit spottend vergeleek met ‘moeder Teresa’, wat in intieme kring natuurlijk meteen haar bijnaam werd. Anderen noemden haar ‘juffrouw Stampvoet’ vanwege de felheid waarmee ze haar ongenoegen luchtte als haar iets niet beviel. Ze sloeg letterlijk met de vuist op tafel. Ze verhief haar stem. Op het parkeerterrein bij het SER-gebouw stampvoette ze een hak van haar pumps. En toen de spanningen aan de onderhandelingstafel haar te machtig werden, barstte ze in snikken uit.

Jan Willem van den Braak kent haar nu een jaartje of tien. Aanvankelijk als plaatsvervangend directeur, later als directeur Sociale Zaken bij werkgeversorganisatie VNO-NCW bracht hij vele tientallen uren vergaderend met haar door. Vaak waren ze het onderling heftig met elkaar oneens, maar Van den Braak moest toegeven dat hij op zijn minst een vrouw met een flinke dosis parate kennis tegenover zich had. ‘Dat heb ik altijd plezierig gevonden,’ zegt hij. ‘Ze beheerst de inhoud van de dossiers volkomen. Als je steeds alles moet uitleggen, is dat tijdrovend en vermoeiend, maar zij wist altijd waar het over ging. Onderhandelen, overleggen, polderen, formeel en informeel, gaan haar uitstekend af. Je zit gespannen tegenover elkaar, maar na afloop ga je samen eten. Daar beleeft ze plezier aan, anders valt zoiets niet vol te houden. Tegelijkertijd waakt ze ervoor dat het overleg nooit te ontspannen of te gezellig wordt. In het gevecht tegen plannen van de gevestigde orde behoudt ze de authentieke emotie die je bij een vakbondsvrouw verwacht.’

Wolter Muller, onlangs gepensioneerd als bestuurder van de vakcentrale voor middelbaar en hoger personeel MHP, noemt het gestampvoet van Agnes Jongerius tijdens cao-onderhandelingen ‘heel bevrijdend’. Zelf stampvoette Muller ook wel eens, maar bij hem en bij vrijwel alle andere mannelijke afgevaardigden was dat gespeeld. Ook Lodewijk de Waal was niet vies van theater, maar bij Agnes heb je het idee dat het écht is. ‘Ze is op mij ook wel eens boos geweest,’ herinnert Muller zich. ‘Dat gebeurde als het overleg een andere richting uitging dan de hare. We zaten weliswaar beiden aan de werknemerskant, maar mijn organisatie wilde vooral puntjes binnenhalen voor mensen die meer dan modaal verdienen.’

Overtreffende trap

In 2003 kwam ze als cao-coördinator van de vakcentrale FNV op het idee om de inhoud van het Najaarsakkoord met de werkgevers in een referendum voor te leggen aan de achterban. Zou die instemmen met twee jaar loonbevriezing in ruil voor uitstel van enkele vertimmeringen aan het stelsel sociale zekerheid? Van de 1,2 miljoen leden reageerde twintig procent en daarvan schaarde zesenvijftig procent zich achter het Najaarsakkoord. Agnes Jongerius was niet echt blij met het sms’je waarin de VVD’er Mark Rutte, toen staatssecretaris Sociale Zaken, haar met de uitslag van het referendum complimenteerde: ‘Leiderschap wordt altijd gehonoreerd en soms gerespecteerd.’ De cao-onderhandelaarster zat beslist niet op steun uit de liberale hoek te wachten. Het was, zei zij, een misvatting om te denken dat de knarsetandende instemming met het bevriezen van lonen hetzelfde was als applaus van het FNV voor het kabinetsbeleid. Integendeel, dat voortdurende gemorrel van de regering-Balkenende aan wat in vakbondsjargon ‘verworvenheden’ heet, leidde in oktober 2004 tot een historische protestbijeenkomst van driehonderdduizend FNV’ers in Amsterdam. Agnes Jongerius, toen sinds kort vice-voorzitter van de vakcentrale, sprak de menigte op de Dam toe. Her finest hour. ‘Ik wist dat ik het kon, maar het kostte een enorme krachtsinspanning,’ zou ze er later over zeggen in het blad VolZin. ‘Ik voelde me boven mezelf uitstijgen. Later thuis op de bank vroeg ik me af hoe ik dat gedurfd had.’ De overtreffende trap bleek niet voor niets beklommen. In november 2004 bereikten kabinet, werkgevers en vakbeweging alsnog een sociaal akkoord. De voorgenomen ingrepen in onder meer de WAO en het prepensioen werden versoepeld, een aderlating die een zich het Derde Verzet noemende groep dissidente FNV’ers lang niet ver genoeg ging. Bij het eeuwfeest van de vakbeweging in mei 2005 demonstreerden activisten tegen de aanwezigheid van premier Balkenende. ‘Gewone leden’ die in tegenstelling tot ‘bak ellende’ geen toegang tot het congres kregen, klaagden dat ze wél goed genoeg waren om te staken of te demonstreren. Het incident was tekenend voor de grimmige atmosfeer tijdens de tweedaagse bijeenkomst waar Agnes Jongerius tot nieuwe voorzitter van de vakcentrale werd gekozen. Waar stond de FNV heden ten dage in het maatschappelijke krachtenveld? Volgens critici was de organisatie vergrijsd, te blank en te masculien geworden. Méér jongeren, méér allochtonen en méér vrouwen in topfuncties, luidde het recept om de bond weer helemaal van deze tijd te maken. Omdat wat radicaler volgens andere critici geen kwaad kon, was er voor het eerst in jaren weer een blaasorkest present om de gemoederen tijdens het FNV-congres op te peppen: ‘Makkers op, ten laatste male, tot de strijd ons geschaard…’ Als oud-CPN’er kende Lodewijk de Waal de tekst van de Internationale uit zijn hoofd. Nu hij op het punt stond om te vertrekken, kon hij moeiteloos uit volle borst meezingen. ‘De vakbeweging moet sterk genoeg zijn om het voortouw te nemen bij het herstel van sociale samenhang,’ sprak hij in zijn afscheidswoord. Daarna mocht zijn opvolgster de voorzittershamer van hem overnemen. Zou ze wel fel genoeg zijn? Best wel. In haar maiden speech trok ze althans ongezouten van leer. Met een schuin oog naar de minister-president op de eerste rij hekelde ze de poging van de christen-democraten om topinkomens bij energiebedrijven aan te pakken. Wát een gotspe. Het CDA had zich altijd afzijdig gehouden in het debat over topsalarissen. ‘En opeens, nu ze hun sociale gezicht volledig zijn kwijtgeraakt, werpen ze zich op als kampioen in de strijd tegen de exorbitante loonstijgingen van rijk Nederland.’

Gebeten

Tweeënhalf jaar is ze nu FNV-voorzitter, in welke hoedanigheid ze regelmatig het nieuws haalt. Iedereen weet onderhand dat als het aan haar ligt, aan het ontslagrecht niet gemorreld wordt. Ze nam stelling in publieke debatten over topinkomens, de doorgeschoten marktwerking en de arbeidsomstandigheden in China. Aan de muur van haar werkkamer in de Amsterdamse blokkendoos waar de vakcentrale kantoor houdt, hangt een foto van ‘vadertje’ Willem Drees, de sociaal-democratische staatsman (1886-1988) die zoveel voor het sociale stelsel deed.

‘Ze bekleedt op dit moment een van de moeilijkste banen in Nederland,’ vindt Mirjam Sijmons, algemeen directeur van uitzendbureau Content, die Jongerius kent van gezamenlijke bestuursfuncties bij de stichtingen de Volkskrant en Women Inc. (‘vrouwen die voor verandering staan’). Agnes moet zien hoe de FNV een achterban aan zich kan binden in een tijd waarin de klassieke tegenstelling tussen werkgevers en werknemers aan het vervagen is, vindt Sijmons. ‘Een voorzitter van een vakcentrale wordt van alle kanten gebeten. Die kan het per definitie nooit goed doen, noch bij de werkgevers, noch bij de werknemers. Als je het zo bekijkt, dan vind ik dat Agnes zich goed staande houdt.’

Grote zorgen baart natuurlijk de exodus van leden, al is die minder dramatisch dan soms wordt voorgesteld. In 1987 telden de zestien bij de FNV aangesloten bonden in totaal 900.804 leden, anno 2007 staat de teller op 1.184.560. Niettemin haakten het afgelopen jaar een kleine veertienduizend FNV’ers af. Uit onderzoek blijkt dat met de naamsbekendheid van de bond niets mis is; de FNV wordt nog steeds gezien als een ‘sterk merk’. Het enige waar het aan schort is dat de vakbeweging beter duidelijk moet maken wat ze doet voor werknemers.

Carmen Breeveld, zwarte zakenvrouw van het jaar 2003 en oprichtster-eigenares van bureau Team Care ‘voor werving, selectie en advies’, sympathiseert persoonlijk met het werkgeverskamp. Het huidige ontslagrecht bijvoorbeeld dunkt haar echt niet meer van deze tijd. Toch geeft ze haar onvoorwaardelijke steun aan Agnes Jongerius die ze kent van symposia en vrouwvriendelijke initiatieven met betrekking tot de multiculturele arbeidsmarkt. Carmen Breeveld gaf zich helemaal voor de FNV-voorzitter gewonnen na het horen van de bittere woorden van een bondsbons. Die stelde vanaf het spreekgestoelte dat hij nooit tot de hoogste regionen van de vakcentrale zou kunnen doorstoten omdat hij geen vrouw en geen allochtoon was. ‘Ik zat echt met mijn oren te klapperen toen ik dat hoorde,’ zegt Carmen Breeveld.

Volgens critici vindt de vakbeweging maar moeizaam aansluiting bij het nieuwe proletariaat en de rechtelozen die van de verzorgingsstaat niets hebben te verwachten. De GroenLinks-notitie Vrijheid eerlijk delen stelde twee jaar geleden: ‘Agnes Jongerius is goed bezig, maar de vakbeweging heeft nog een lange weg te gaan.’ De FNV-voorzitter liet weten dat ze dit soort steun bij haar streven om de organisatie uit te bouwen tot een brede emancipatiebeweging kon missen als kiespijn. ‘Je kunt veel van ons zeggen, maar niet dat wij ons het lot van Marokkaanse werkloze jongeren uit Amsterdam-West niet aantrekken.’ Doordat ze met werkgevers voor het geld en het kabinet voor stageplaatsen aan tafel zit, denkt ze iets voor die kansarme jongeren te kunnen regelen.

Niek Stam van FNV Bondgenoten behoort tot de radicale vakbondsvleugel die openlijk met de SP flirt. De bestuurder toonde zich twee jaar geleden verontwaardigd toen Balkenende op het eeuwfeest van de bond verscheen: ‘Wie gaat nu het gezicht van het afbraakbeleid uitnodigen?’ Uit de hoek van FNV Bondgenoten klonken meer kritische geluiden bij het aantreden van Agnes Jongerius: ze zou slecht delegeren en anderen te weinig bij de besluitvorming betrekken. Criticus Stam viert vakantie aan een regenachtig Deens strand als hem per mobieltje de vraag bereikt of het functioneren van voorzitter Jongerius hem tot tevredenheid strekt. ‘Het is nog te vroeg voor een oordeel,’ antwoordt hij diplomatiek. ‘De grote testcase wordt de door Donner voorgestelde ingreep in het ontslagrecht. Wat de minister wil, kan absoluut niet. Er komen acties in Rotterdam, we hebben binnen de bond aangegeven dat we geen millimeter willen prijsgeven. Binnenkort zal blijken hoe recht de rug van Agnes is. Als vakbeweging zijn we zo sterk als de zwakste schakel, om het maar eens populair te zeggen.’

Arbeideristische strijdbaarheid

In de jaren zestig wierp NVV-voorzitter André Kloos zich op als de rode onderkoning van Nederland (hij grossierde ook in bestuursfuncties bij VARA en PvdA). Zijn opvolger Wim Kok liet in de jaren zeventig de organisatie met het katholieke NKV fuseren. Als leider van de naar het scheen oppermachtige FNV stevende Kok af op het Catshuis. Iedereen kende hem, maar hoeveel procent van de bevolking komt tegenwoordig in een reflex met de naam van Agnes Jongerius als gevraagd wordt hoe de voorzitter van de vakcentrale heet? ‘Ze blijft nogal in de luwte, maar dat zegt vooral iets over de positie van de vakbeweging in deze tijd,’ vindt de Amsterdamse hoogleraar arbeids- en organisatiesociologie Jelle Visser. Hij heeft alle waardering voor haar; zoals ze in mei dit jaar bijvoorbeeld in het Spaanse Sevilla een congres van de Europese vakcentrale toesprak, getuigde van eruditie en intelligentie. Volgens Visser valt haar persoonlijk niet te verwijten dat de functie aan maatschappelijk belang heeft ingeboet. ‘Megabonden als FNV Bondgenoten en Abvakabo maken eigenlijk het spel uit. Onder druk van hun achterban geven die bonden zo weinig mogelijk macht uit handen.’ Toen de hoogleraar onlangs een praatje voor het kader van Abvakabo hield, verbaasde hij zich over de gevorderde leeftijd van zijn gehoor (‘gemiddeld zestig jaar, schat ik’) en de arbeideristische strijdbaarheid die hij bespeurde. ‘Je merkte dat de SP in die kring veruit de meest populaire partij was. Een mevrouw die namens de FNV iets kwam zeggen, kreeg het ontzettend moeilijk; die moest echt op eieren lopen.’

Ze heeft geen politieke ambities, zegt Agnes Jongerius. Na haar aftreden als FNV-voorzitter zou ze het liefst totaal iets anders gaan doen. Correspondent voor het NOS-journaal worden in Washington of zo, dat lijkt haar wel wat. Wat nog niet betekent dat ze ongeschikt zou zijn voor de politiek. Sommige van haar fans denken dat er wat dat betreft een tweede grootse carrière in zou kunnen zitten. Zoals Mijnke Bosman, Statenlid in Gelderland voor de PvdA, ex-algemeen secretaris van de Remonstrantse Kerk en ex-vice voorzitter van de Raad van Kerken, die met Agnes Jongerius in de Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid zat. In dat samenwerkingsverband trekken de kerken, het Humanistisch Verbond en de vakbeweging eensgezind ten strijde tegen het leed dat ?armoede heet. ‘Onlangs kwam ik haar weer tegen op een receptie,’ zegt het Gelderse Statenlid. ‘ Ik heb toen herhaald wat ik al ?jaren roep: Agnes for president. Dat meen ik echt. Ze is aimabel, luistert goed, weet wat ze wil. Zij moet de eerste vrouwelijke minister-president van Nederland worden. Ik kan ?me geen andere vrouw in die functie voorstellen.’