Na de vrijlating

‘Nee, sorry, de Nelson Mandela Platinum Suite kunnen jullie niet zien. Er logeert momenteel iemand,’ zegt de receptioniste van het Saxon Boutique Hotel. Wie? Ze glimlacht fijntjes. ‘Samuel L. Jackson.’ O, oké. En hoeveel kost een nachtje in de Mandela Suite? ‘Vijfendertigduizend rand.’ Ruim drieduizend euro.

Dus we moeten genoegen nemen met een etentje in het restaurant van het hotel in de Qunu Room, vernoemd naar het dorp in de Oost-Kaapprovincie waar Nelson Mandela opgroeide. Aan de muren hangen kleden met West-Afrikaanse patronen. De muziek is seventies soul, veel Marvin Gaye. We mogen ook kijken naar ingelijste tekeningen in de gang met daarop taferelen die te maken hebben met het hotel en zijn beroemde gasten. Veel Mandela in verschillende gedaanten, maar ook Bill Clinton, Kevin Spacey en Oprah Winfrey.

En wie is die wat pafferige man met dat ouderwetse haar die op vrijwel elk plaatje terugkeert? Die kruising tussen Roy Orbinson en Lee Towers? Dat is Douw Steyn, de puissant rijke, selfmade Zuid-Afrikaanse zakenman die eind jaren tachtig op 36 Saxon Road zijn droom verwezenlijkte: het grootste huis van Johannesburg laten neerzetten in Sandhurst, een miniversie van Beverly Hills. De omvang, het interieur, de tuinen, de kunst, het meubilair, alles moest exotisch zijn en larger than life. Dit werd geen woonhuis, dit werd een huis om te entertainen, een huis voor extravagante feesten met wereldberoemde gasten.

Verlaten labyrint

Tijdens een avondlijke rit door Sandhurst voel je je alsof je in een nabij-futuristische wereld bent beland. Je doorkruist een door de mens schijnbaar verlaten labyrint met metershoge muren, spotlights die op bewegingen reageren, spiedende videocamera’s en schimmen van bewakers die in een ruimte naast elektronische toegangspoorten de nacht voorbij zien gaan.

Het Saxon Hotel verschilt van de buren in de zin dat hier levenstekenen te bespeuren zijn: er staan in het zwart gestoken portiers voor het brede gesloten hek, die de bezoeker naar zijn naam vragen en die op een lijst checken. Na een hoofdknik glijdt de poort geruisloos open en een andere portier wijst je naar de parkeergarage, waarna een witte BMW met een Saxon-nummerbord je naar de ingang van het restaurant rijdt. ‘We kunnen ook lopen hoor.’ De chauffeur houdt zwijgend de deur open. Tien seconden later, vijftig meter verder, stappen we bij het restaurant weer uit.

In deze supervilla van ruim vijfduizend vierkante meter bracht Nelson Mandela zijn eerste zes maanden door nadat hij op 11 februari 1990 na zevenentwintig jaar gevangenschap was vrijgelaten. Hier vond de eerste vergadering plaats van het Nationaal Uitvoerend Comité van het ANC nadat de partij op 2 februari van datzelfde jaar weer legaal mocht opereren. Hier werkte Mandela aan zijn autobiografie Long Walk to Freedom, die vervolgens in het Saxon werd gepresenteerd. En hier vierde het ANC zijn klinkende verkiezingsoverwinning van 1994 die Mandela tot de eerste zwarte president van Zuid-Afrika zou maken.

Het was een onwaarschijnlijke plaats voor een president die zich altijd beriep op soberheid en een partij die betoogde dat ze socialistisch was. En dan die gastheer: Douw Steyn, in 1952 geboren en groot geworden in een rechts, racistisch Afrikaans nest. Steyn sloeg zijn grote slag in de jaren tachtig. Voor zijn bedrijf Auto & General bedacht hij een papierloze, maandelijks verlengbare autoverzekering waarbij de tussenpersoon werd uitgeschakeld en je je door middel van een simpel telefoontje kon verzekeren. Een gouden zet die hem, nog maar ergens in de dertig, uitzonderlijk rijk had gemaakt.

Toen het geld binnenstroomde, begon Steyn als een soort Franse president te dromen van een grandioos gebouw dat nog ver na zijn dood met hem in verband zou worden gebracht. Het waren toen roerige tijden in Zuid-Afrika. De noodtoestand was nog steeds van kracht. Er waren diverse oorlogen gaande: die tegen het apartheidsregime en die tussen aanhangers van Inkatha en het ANC, die zich aanvankelijk vooral in het oostelijke KwaZulu-Natal afspeelde maar zich allengs ook verplaatste naar de townships rond Johannesburg en waarbij in de loop der jaren duizenden mensen om het leven kwamen.

Sophisticated bunch

Alle ogen waren gericht op Mandela. Kon hij het land van de ondergang redden? De tekenen dat hij vrij zou komen, waren in elk geval bemoedigend. ’s Werelds beroemdste gevangene was in 1982 na achttien jaar Robbeneiland met een aantal kameraden overgeplaatst naar Pollsmoor Prison bij Kaapstad. In 1987 werd bij hem tuberculose geconstateerd. Na zijn behandeling werd hij overgebracht naar de Victor Verster-gevangenis in Paarl, niet langer in een cel, maar in een gevangenenhuis. Af en toe werd hij door zijn bewakers meegenomen op tochtjes door de Kaap, om hem vast een beetje te laten wennen aan het veranderde land. Onderwijl onderhandelden het ANC en het apartheidsregime druk over zijn vrijlating en over het opheffen van het verbod op zwarte politieke partijen.

Delen van de Afrikaner zakenwereld onderkenden dat er dramatische veranderingen op til waren. Er werden clandestiene ontmoetingen geregeld tussen die zakenlui en de ANC-top in ballingschap. Een van die ontmoetingen vond in 1987 plaats in de Zambiaanse hoofdstad Lusaka. Een liberale politicus nodigde Douw Steyn uit ook mee te komen. En konden ze dan meteen zijn privéjet gebruiken om naar Lusaka te vliegen? Steyn vond het best. Hij wilde die ‘commies’ en ‘terroristen’ wel eens zien. Hij werd Mr. Transport. In Lusaka ontmoette hij de toekomstige president Thabo Mbeki. De twee mannen hielden allebei van een goed glas whisky en praatten tot diep in de nacht met elkaar. Steyn moest zijn ideeën over de communisten en terroristen bijstellen: dit was een sophisticated bunch.

Toen Mandela op 11 februari 1990 werd vrijgelaten, zat het ANC met een probleem. Waar moest Madiba wonen? Mandela zelf wilde het liefst naar zijn geboortestreek Transkei, om de heuvels en de riviertjes te zien en het graf van zijn moeder te bezoeken. In Long Walk to Freedom schreef hij: ‘Maar ik moest mijn droom uitstellen. Want ik begreep al snel dat het ANC grootse plannen met mij had. En daarin was geen ruimte voor een ontspannen reisje naar Transkei.’

Zijn huis in Soweto was geen optie. Te veel herrie, te veel gedans, te onveilig. Op dat moment herinnerde Mbeki zich die Afrikaner zakenman met die privéjet, die Mr. Transport. Kort na de vrijlating van Mandela nam hij contact op met Steyn en zei: ‘De Baas moet een plek hebben om te wonen. Hij moet weg uit de drukte. Hij moet rusten.’ Steyn antwoordde dat zijn huis openstond voor Mandela. Hij kon zo lang blijven als hij wilde. Het verzoek kwam zelfs als geroepen, want het droomhuis dat hij 1989 had laten bouwen, was hem tegengevallen. Larger than life was het zeker, maar het was niet gezellig, niet knus. Eigenlijk wilde hij het meteen weer met de grond gelijk maken.

En toen diende zich dus die nieuwe bewoner aan, de inmiddels eenenzeventigjarige Mandela die duidelijk behoefte had aan rust. Na bijna drie decennia gevangenschap had Madiba begrijpelijkerwijs moeite om zich aan te passen aan zijn hectische, nieuwe bestaan. Hij was niet gewend aan camera’s, microfoons en mensenmassa’s. Hij had ruimte en stilte nodig om na te kunnen denken, om zich voor te bereiden op komende, ongetwijfeld keiharde onderhandelingen met De Klerk en op een zeer waarschijnlijk presidentschap.

Het Saxon leefde helemaal op. ‘Het huis openbaarde een wereld voor me vol mensen die slechts weinigen van ons ooit zullen ontmoeten. Interessante mensen liepen in en uit, staatshoofden kwamen langs, allerlei kwesties van nationaal belang werden hier onder dit dak besproken. Vanaf dat moment kwam het huis tot leven. Madiba veranderde de geest van de plek,’ vertelde Steyn aan de Zuid-Afrikaanse journaliste Jo-Anne Richards die een nooit gepubliceerde historie van het Saxon schreef.

Thembu-koning

Toen Steyn Mandela voor het eerst ontmoette, viel het hem op hoe broos en zwak hij was. Hij moest worden ondersteund als hij de trap op liep. Hij sprak weinig. Voor hij een kamer in het Saxon zou betrekken, wilde hij eerst het hele huis zien, de hele tuin en al het personeel. Steyn leidde hem rond en bood hem een prachtig, ruim gastenverblijf aan. Mandela wees het minzaam van de hand en gaf de voorkeur aan de kleinste kamer, dicht bij de slaapkamer van Steyn en diens vrouw Liz.

Mandela kon goed opschieten met Liz. Hij voelde zich op zijn gemak bij haar. Ze spraken over koetjes en kalfjes, vaak over kinderen en kleinkinderen. Mandela had zelf zes kinderen, vier uit zijn eerste huwelijk met Evelyn Mase, van wie er twee al waren gestorven, en twee met Winnie, die hij nauwelijks kende omdat ze nog peuters waren toen hij in 1964 tot levenslang werd veroordeeld. Mandela zat vaak op de bank in de kleine lounge en Liz zat dan op het tapijt aan zijn voeten en hield zijn hand vast. Hij hield van die aanraking.

Na al die jaren van gevangenschap was Mandela vervreemd van de wereld. Hij wist zelfs niet meer hoe je een das moest knopen. Steyn hielp hem daarbij, tot Mandela het weer zelf kon. De gigantische tuin was zijn favoriete plek. Daar zat hij, kijkend en luisterend naar de vogels. Het waren kommervolle tijden. Zijn huwelijk met Winnie liep ten einde en het land balanceerde op het randje van de afgrond met allerhande moordpartijen die al dan niet door een schimmige ‘derde macht’ (eigenhandig opererende leden van de geheime dienst) in gang waren gezet.

Voor dag en dauw stond Mandela op. Daar was hij in de gevangenis aan gewend geraakt. Hij waste zijn lepel en bord af, maakte zijn bed op en liep dan rond in de tuin en knoopte een praatje aan met wie hij tegenkwam. Hij las alle kranten, keek naar CNN en trok zich dan terug in de kleine lounge om te werken. Hij sprak met bezoekers, vaak zakenvrienden van Steyn, en luisterde naar wat ze te zeggen hadden. Maar zodra het over politiek ging, duldde hij geen tegenspraak. Dan was hij die aristocraat die was opgegroeid aan het hof van de Thembu-koning. Hij luisterde, dacht na en gaf zijn eindoordeel. Einde discussie.

Het zou achttien maanden duren eer de hoofdrolspelers in het zich ontvouwende drama – het ANC van Mandela en de Nationale Partij van F.W. de Klerk – het eindelijk eens werden over het feit dat er serieus onderhandeld zou worden. Het huis van Steyn werd tijdens die periode een soort hoofdkwartier voor de ANC-top. Ze voelden zich er veilig. Ze konden niet worden afgeluisterd. Ze kwamen en gingen, stonden in de keuken, haalden de ijskast leeg en voerden felle onderlinge debatten.

Op 15 februari 1990 hield het Nationaal Uitvoerend Comité van het ANC zijn eerste vergadering in het Saxon. Het was nog geen twee weken nadat de partij weer legaal mocht opereren. Aan de voorgevel van de villa was een grote ANC-vlag gehangen en de tafels waren versierd met de ANC-kleuren geel, groen en zwart. Het was tijdens deze vergadering dat het ANC op suggestie van communistenleider Joe Slovo besloot de gewapende strijd op te schorten. Het was geen gemakkelijk besluit. Sommige ANC’ers zagen het als een te grote concessie aan de Nationale Partij. Maar Mandela stemde in met Slovo’s voorstel. In Long Walk to Freedom schrijft hij: ‘Ik verdedigde het voorstel met het argument dat het doel van gewapend verzet was om de regering naar de onderhandelingstafel te dwingen. En dat hadden we gedaan. Het opschorten kon altijd weer teniet worden gedaan. Maar we moesten onze goede wil tonen. Na urenlange discussies kregen wij onze zin.’

Buitenlandse bezoekers die naar het Saxon kwamen om Steyn te spreken, wisten niet wat ze zagen. ‘Ik was best gewend aan mensen in belangrijke posities,’ zei de Britse zakenman Peter Winslow. ‘Maar toen ik naar Zuid-Afrika kwam en dat huis binnenliep… Ik liep door de lobby naar de kleine lounge… En daar aan de tafel zat Nelson Mandela. Het was een surrealistische ervaring. Ik dacht dat ik normaal zou reageren, maar ik was met stomheid geslagen. We spraken over de Engelse koningin. Hij is een enorme bewonderaar van het koningschap. We praatten over de rol die zij moet spelen en hij zei dat hij begreep hoe moeilijk het is om zo’n rol te vervullen.’

Hoffelijkheid en beleefdheid

Steyn zelf was vooral getroffen door Mandela’s ongekende loyaliteit. Mensen die hem in het verleden hadden geholpen, konden erop rekenen dat hij ze nooit zou afvallen, ook al hielden ze er twijfelachtige politieke ideeën op na. Zo sprak Mandela in dezelfde lovende bewoordingen over de Engelse koningin als over Mouammar Khaddafi. Steyn beschreef hem als ‘iemand die haast van een andere planeet leek te komen, met een open geest en een open hart’.

De gastheer en gastvrouw waren bovendien erg ingenomen met Mandela’s hoffelijkheid en beleefdheid. Toen de Steyns op een dag naar Australië gingen en Mandela gedag wilden zeggen, zat die net aan de telefoon in gesprek met De Klerk. De Steyns zwaaiden en liepen naar hun auto. Even later stond Mandela voor hun neus om afscheid te nemen. De Klerk moest maar even aan de lijn blijven.

Mandela knapte zienderogen op tijdens zijn verblijf in het Saxon. Hij kreeg weer vlees op zijn botten en kon zonder moeite alleen de trappen op. Ook zijn gevoel voor humor kwam terug. Op een avond voegde zich een Miss Zuid-Afrika aan de dinertafel. Ze had een lange vliegreis achter de rug en had last van een enorme jetlag. Tijdens het diner viel ze in slaap. ‘Asjemenou,’ zei Mandela. ‘Ik kan maar beter naar bed gaan als ik haar zo erg verveel.’

Het was in het Saxon dat Mandela zijn gasten ontving nadat Zuid-Afrika zijn status van paria van de wereld van zich had afgeschud. Een van de eerste staatshoofden die toenadering zocht was de Maleisische premier Dr. Mahathir Mohamad. Hij verbleef in het Saxon, net als de president van de internationale voetbalfederatie FIFA, de Braziliaan João Havelange, die erop toezag dat Zuid-Afrika in 1992 na een jarenlange boycot weer mocht deelnemen aan internationale toernooien. Ook kwamen er delegaties Congolese rebellen, die door Thabo Mbeki waren uitgenodigd in het kader van revolutionaire verbroedering. Alles ging gepaard met copieuze maaltijden en heerlijke wijnen en whisky’s.

Ook werden er grandioze feesten georganiseerd. Zoals voor de Amerikaanse actrice Whoopi Goldberg, die zich altijd duidelijk tegen apartheid had uitgesproken. Ze was in 1991 in Johannesburg voor filmopnamen van Sarafina! Liz stuurde de uitnodigingen. Er kwamen in totaal 480 mensen: ANC’ers, zakenlui, mensen uit de filmwereld; een wereld van bling, van diamanten en van communistische idealen. Miriam Makeba zong. Iedereen danste met iedereen. Het nieuwe Zuid-Afrika leek in het Saxon gestalte te krijgen. Mandela hield een speech en zei onder meer: ‘Ik vertelde Whoopi zojuist dat ik het moeilijk zal vinden om mijn handen te wassen. Het gebeurt niet vaak dat wij sterfelijken iemand van haar kaliber kunnen omhelzen.’

Waarna Whoopi in haar speech antwoordde met: ‘Het is een wonder om hier op een podium te staan samen met Nelson Mandela, die zijn handen niet gaat wassen. Maar stel je voor hoe moeilijk het gaat worden om bij mij in de buurt te komen na die omhelzing die ik zojuist heb ontvangen.’

En Makeba zong: ‘My wonderful Mama/I need her more than ever now/My wonderful Mama/I long to kiss her wrinkled brow/I long to hold her hand once more/As in days gone by.’

Overwinningsfeest

Na zes maanden vertrok Mandela weer uit Het Saxon. Hij betrok een huis een paar kilometer verderop, in Houghton. Maar hij zou nog geregeld terugkomen naar die villa van Douw en Liz Steyn. Tijdens de scheiding van Winnie, die hij in 1992 officieel aankondigde, kwam hij regelmatig langs om rust te vinden en weer naar de vogels te luisteren. En zijn nieuwe liefde, Graça Machel, met wie hij op zijn tachtigste verjaardag in 1998 zou trouwen, stelde hij al in een vroeg stadium voor aan de Steyns. Hij belde Liz met de mededeling: ‘Ik heb deze dame ontmoet en ik wil haar graag aan je voorstellen.’ Hij vroeg of hij het weekend samen met haar in het Saxon kon doorbrengen, ver weg van nieuwsgierige blikken.

Ook het afrondende werk aan zijn autobiografie Long Walk to Freedom voltrok zich voor een groot deel in het Saxon. Mandela kwam dan langs om ongestoord aan een hoofdstuk te kunnen werken. Het controleren van de drukproeven vond eveneens plaats in het Saxon. Mandela had staar en kon niet goed meer lezen. Daarom las zijn toenmalige persoonlijke assistente Beryl Baker de hoofdstukken hardop aan hem voor, ter correctie.

Op 27 april 1994 ging Zuid-Afrika naar de stembus, blank en zwart, voor het eerst samen. Het was een wonderlijke dag met eindeloze rijen stemmers, die tergend traag naar de stemhokjes krulden. Op 2 mei erkende De Klerk zijn nederlaag. De dag ervoor hield het ANC in het Saxon al een overwinningsfeest op instigatie van Douws echtgenote Liz die tegen Thabo Mbeki zei: ‘Kom, we gaan een feestje bouwen want het ANC gaat winnen.’

Er waren ballonnen en een cake in de kleuren van de ingewikkelde, nieuwe Zuid-Afrikaanse vlag: het groen, geel en zwart van het ANC en het rood, wit en blauw van het oude Zuid-Afrika. Mbeki hield een speech en sneed de cake aan. De gasten waren de gebruikelijke bizarre mix van ANC’ers, communisten, conservatieve zakenlui en lokale en internationale artiesten, onder wie acteur Danny Glover, bekend van Lethal Weapon.

Op 15 december van datzelfde jaar verscheen Long Walk to Freedom. Vanzelfsprekend vond de presentatie plaats in het huis waar Mandela zo intens aan het manuscript had zitten werken. Op de gastenlijst van het Saxon stonden duizend namen; er kwamen uiteindelijk vijftienhonderd mensen op af, een compleet Wie is Wie van het Nieuwe Zuid-Afrika. Het was bloedheet en stampvol en er vielen geregeld mensen flauw.

Naast de gebruikelijke beroemdheden waren er ook genodigden die een bijzondere rol hadden gespeeld in het leven van Mandela. Een van hen was Lazar Sidelsky, die Mandela in 1941 aan zijn eerste baantje had geholpen bij Witkin, Sidelsky and Eidelman, een advocatenkantoor in Johannesburg. Daar werkte ook Mandela’s nieuwe, politiek veel beter onderlegde kameraad Walter Sisulu. Mandela was naar Johannesburg ‘gevlucht’ nadat hij eerst wegens rebels gedrag van de universiteit van Fort Hare was gestuurd en vervolgens aan een gedwongen huwelijk wilde ontkomen. Het was Sisulu, die zich in 1940 al bij het ANC had aangesloten, die Mandela’s politieke interesse aanwakkerde.

Ook de vrouw die hij in zijn boek als ‘de vriendelijke, jonge, blanke secretaresse, mejuffrouw Lieberman’ omschreef was aanwezig. Zij was degene die hem in 1941 verzekerde dat er geen rassenverschillen bestonden bij Witkin, Sidelsky and Eidelman. Maar ze vertelde hem ook dat er speciaal voor hem een nieuwe theekop was aangeschaft. Dat was de mok die hij elke dag werd geacht te gebruiken.

Mandela hield een korte speech die hij afsloot met: ‘Door de eeuwen heen, in de hele wereld, is het een komen en gaan van mannen en vrouwen. Sommigen laten niets achter, zelfs hun naam niet. Anderen laten wel wat achter: de blijvende herinnering aan de vreselijke dingen die zij anderen hebben aangedaan, de aanval op hun waardigheid, het ontzeggen van hun kansen, moorden. Elke keer als hun naam wordt genoemd, worden we overmand door gevoelens van afkeer en afschuw. Maar er is een derde groep: mannen en vrouwen die alles hebben gegeven aan de struggle; om de levensomstandigheden van alle mensen, zwart en blank, te verbeteren, om hun hart wat zon te schenken. En dit zijn de mannen en vrouwen van wie, als hun einde nadert, we zullen kunnen zeggen: zij hebben hun land gediend. Zij hebben hun mensen gediend. Het ANC, en de hele democratische beweging in dit land, wordt geleid door mannen en vrouwen die onsterfelijkheid verdienen.’

Coke snuivende feestgangers

Op 17 juli 1998 werd het laatste grote Steyn-feest in het Saxon gehouden. Daarna ging het huis als ‘boutique hotel’ en conferentieoord functioneren. De Mandela Room ging Nelson Mandela Platinum Suite heten. Er werden kamers bijgebouwd en de tuin werd nog verder verfraaid. Het openingsfeest van het Saxon Hotel vond precies zestien maanden later plaats. De onvermijdelijke keur aan nationale en internationale sterren was weer aanwezig, onder wie Morgan Freeman, die Nelson Mandela zou spelen in Invictus.

Mandela zelf ontbrak natuurlijk niet. Hij hield een lofrede op zijn voormalig gastheer. ‘Het is minder moeilijk om de wereld of de samenleving te veranderen, dan het is om jezelf te veranderen. Dat is erg zwaar en ik meen dat Douw Steyn een van de weinigen is die het vermogen en de wilskracht had om zichzelf te veranderen. Hij maakte deel uit van een van de meest conservatieve gemeenschappen van dit land, die ons veel ellende heeft bezorgd. Maar hij slaagde er tijdens de moeilijkste dagen van onze struggle in om te zeggen: “Ik ben een mens. En het is mijn taak om wat ik heb te delen met hen die daar dankzij mijn eigen mensen nooit toegang toe hebben gehad.” Tijdens een van de moeilijkste perioden van mijn leven heb ik hier een flinke tijd gewoond. En de manier waarop ik ben behandeld, brengt nog altijd prachtige herinneringen naar boven.’

Zes jaar later hielp Steyn die mythe vakkundig om zeep. Hij was inmiddels van Liz gescheiden en op een nacht lag hij in een van de Saxonsuites zijn roes uit te slapen naast een ontklede, donkerharige Italiaanse schone. Om vier uur ’s ochtends werd de deur opengerukt en stormde Steyns stomdronken, blonde fiancé naar binnen. Ze greep een champagnefles die naast het bed stond, raakte de Italiaanse ermee in haar gezicht, sloeg de fles kapot, sleepte de Italiaanse over de vloer en dreigde de ‘fucking bitch’ te zullen vermoorden. Een toegesnelde bodyguard voorkwam dit.

Tijdens de daaropvolgende rechtszaak deed de Italiaanse een boekje open over het Saxon als een hotel vol coke snuivende feestgangers en callgirls, en over Steyn wiens extreme drinkgedrag een akelige invloed had op zijn stemmingen. Vlak voordat hij geheel tegen zijn zin in de rechtszaak moest getuigen, verwijderde Steyn voor de rechtbank met een mes zijn broekspijpen en mouwen en goot hij een bak water leeg over zijn hoofd. Hij betrad de rechtszaal vervolgens op blote voeten. Het was erg warm, luidde de verklaring voor het bizarre gedrag.

Inmiddels lijkt Steyn zich te hebben hervonden. In 2011 kocht hij in Londen een huis van 62 miljoen pond, hij is een buurman van Chelsea-eigenaar Roman Abramovich. Hoe Mandela indertijd op zijn neergang reageerde, weten we niet. Waarschijnlijk licht hoofdschuddend, maar vergevensgezind. En dat weet Steyn. Hij zei ooit: ‘Loyaliteit is Mandela’s grote drijfveer. Hij zal nooit iemand in de steek laten die hem of het ANC in het verleden heeft geholpen.’

Met dank aan Jo-Anne Richards voor inzage in haar geschiedenis van het Saxon

Nee

Het huis waar de Baas op krachten kwam