Klaar met Nederland

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

Fred de Vries

Oscar Pistorius en de crisis van Zuid-Afrika

Het huis waar de Baas op krachten kwam

Pop / Folkrockzanger Rodríguez
In Amerika kende niemand hem, maar in Zuid-Afrika was Rodríguez populairder dan Bob Dylan en verkocht hij beter dan de Beatles. Op de hoes van zijn debuutalbum Cold Fact (1970) zag hij er supercool uit met zijn hoed en zonnebril. Hij zong rebelse liedjes over seks en drugs en armoede. Maar niet zo veel later wist niemand wat er met hem was gebeurd. Waren de geruchten waar dat hij op het toneel zelfmoord had gepleegd? Of dat hij aan een overdosis was overleden?
De carrière vol ups en downs van de Amerikaanse folkrockzanger Sixto Díaz Rodríguez (1942) werd vastgelegd in de met een Oscar bekroonde documentaire Searching for Sugar Man (2012). Rodríguez was volgens de film een soort held uit outer space. Alles klopte.
Maar de documentaire zit vol gaten. Allereerst was Rodríguez helemaal niet verdwenen na zijn tweede plaat Coming From Reality uit 1971. En hij was niet alleen in Zuid-Afrika razend populair, maar ook in Australië. Daar maakte hij in 1979 nog een tournee, die resulteerde in de live elpee Alive, een verwijzing naar de geruchten over een gewelddadige dood. In 1981 deed hij dat nog eens over met de populaire Australische band Midnight Oil. De filmmakers laten dat alles gemakshalve weg.
Ook is het onzin dat Zuid-Afrika geen protestmuziek had voordat Rodríguez in beeld kwam. ‘Protestmuziek begon hier al eind jaren vijftig, met mensen als Des Lindberg en Jeremy Taylor,’ zegt de Zuid-Afrikaanse protestzanger Roger Lucey. ‘Jeremy schreef “Piece of Ground” in 1963, en dat is een van de venijnigste anti-apartheidsongs die je ooit zult horen.’ Maar de grootste tekortkoming van de film is dat het beeld wordt geschetst dat Rodríguez-fans idealistische anti-apartheidsactivisten waren. Niets is minder waar, zegt de muziekfanate academicus Michael Titlestad, die de fans als ‘apolitieke rugbyaanhangers’ omschrijft.
In elke barak
Titlestad moest in 1987 in dienst. Aanvankelijk schikte hij zich in de discipline, maar na verloop van tijd viel hij om. Hij moest naar het militaire ziekenhuis in Kaapstad. ‘In elke barak, bij elke verplichte braai en permanent op de psychiatrische afdeling van dat ziekenhuis was daar die muziek van Rodríguez.’ En zag hij de triomfantelijke koppen van de dienstplichtigen die hun bier in de lucht hielden en keihard meezongen: ‘How many times have you had sex.’
De songs van Cold Fact worden in de documentaire omschreven als alternatieve strijdliederen. Inderdaad, zegt Titlestad, maar dan wel voor jongelui die gewoon wilden loskomen van hun ouders. Het had niets te maken met politieke betrokkenheid. ‘Het was vooral uit anti-calvinistische spielerei. Er was helemaal niks politieks aan Rodríguez. Zijn fans waren mainstream, flirtten met het idee van anders zijn. Hun rebellie was zoals die van kinderen die stiekem een sigaretje roken in het fietsenhok.’
Wat gebeurde er dan wél? De reden voor de populariteit van Rodríguez was dat zijn muziek – die in Amerika al weer ouderwets was – in Zuid-Afrika perfect aansloot bij de tijdgeest. Die werd bepaald door een langdurige, bloedige oorlog tegen het communisme, de Grensoorlog, die het Zuid-Afrikaanse leger tot veldslagen diep in Angola had gedwongen. ‘Er heerste hier een Vietnamgevoel. Ik zag parallellen met ’68 in de rest van de wereld,’ vertelt schrijver, muzikant en Rodríguez-fan Strato Copteros (45). ‘Hij was de stem van de ontevreden blanke jeugd. Generatie na generatie raakte in zijn ban.’
‘Die rooi gevaar’
Copteros groeide op in een conservatieve voorstad van Johannesburg. Dat betekende gehoorzamen aan vader, leraar en kerk. De godsdienstleraar vertelde je dat The Doors duivelse ­muziek maakten, daarin gesteund door rond­reizende fatsoens­rak­kers die scholen bezochten en platen achterstevoren afspeelden om duivelse boodschappen te ontcijferen. Zo zou Queen’s ‘Another One Bites The Dust’ aanzetten tot het roken van dope.
Op zijn vijftiende kreeg Copteros bericht dat hij na zijn eindexamen in dienst moest. Gezien de Grensoorlog was dat geen fijn vooruitzicht. Het was een complexe strijd, die in 1966 kleinschalig was begonnen, maar na de Angolese onafhankelijkheid van 1975 was veranderd in het grootste Afrikaanse conflict sinds de Tweede Wereldoorlog. Behalve het Zuid-Afrikaanse leger en de Namibische vrijheidsbevrijdingsbeweging Swapo waren er Angolese rebellenbewegingen, Zaïrese huurlingen, Cubaanse troepen, Russische militaire adviseurs (en wapens) en de CIA bij betrokken. De Zuid-Afrikaanse regering vreesde een communistisch domino-effect in zuidelijk Afrika, vergelijkbaar met de Amerikaanse angst voor een rood Zuidoost-Azië. Ten tijde van de Grensoorlog was het Zuid-Afrikaanse leger zo’n honderdduizend man sterk. In totaal hebben ruim een half miljoen blanke mannen (zwarten en kleurlingen mochten niet in het leger dienen) tussen 1967 en 1994 hun dienstplicht vervuld. De Grensoorlog duurde tot 1990.
Net als in Vietnam waren de jongens aanvankelijk blindelings bereid te sterven in de strijd tegen ‘die rooi gevaar’. Maar halverwege de jaren tachtig, toen Copteros zijn oproep kreeg en Titlestad in een inrichting zat, was de situatie veranderd. De oorlog was uitzichtloos en in de zwarte townships in Zuid-Afrika was inmiddels ook de pleuris uitgebroken, ook daar moesten dienstplichtigen de orde handhaven. In hun barakken of ver weg in de bloedhete bush luisterden die jongens naar Rodríguez. Luidkeels zongen ze mee met het drugslied ‘Sugar Man’ (‘Silver magic ships you carry, Jumpers, coke, sweet Mary Jane’) en de sekssong ‘I Wonder’ (‘I wonder how many times you’ve had sex’).
Troepie Tunes
De Grensoorlog was overal. Vrienden en oudere broers moesten naar het front. Er verschenen hart-onder-de-riem-platen als Troepie Tunes met de hits ‘Sing korporaal’ en ‘Jy’s in die army nou’. Op de radio werden de namen van de gevallenen voorgelezen. Er waren programma’s waarin belangrijke veldslagen werden nagespeeld. Ook de scholen waren in de ban van het conflict. ‘Veel leraren hadden als officier in het leger gediend. Sommigen waren als agressieve klootzakken teruggekomen. Anderen vertelden verhalen over hoe vreselijk het aan het front was,’ vertelt Copteros. Elke week werd er op school gemarcheerd. En regelmatig was er ‘veldskool’, waar de leerlingen werden gedrild en moesten zingen dat ze de Namibische rebellenleider Sam Nujoma wilden vermoorden. De regeringspropaganda draaide op volle toeren. Copteros: ‘Je had geen idee what the fuck er zich nou werkelijk afspeelde aan het front. En tussen al die rotzooi klonk Rodríguez als iets wat je ook op Good Morning Vietnam zou kunnen horen. Met dit verschil dat dit iets van ons was.’
In 1984 hoorde Copteros Cold Fact voor het eerst. Een vriend vertrouwde hem op samenzweerderige toon toe dat ‘niemand weet wie hij is en of hij nog leeft’. Copteros kocht zijn eigen exemplaar in de aanbieding als pakket met een plaat van Chris de Burgh, wiens liedje ‘Spanish Train’ aanvankelijk door de censor was verboden omdat het ging over God en de Duivel die poker speelden. Dat zelfs een suffe muzikant als Chris de Burgh subversief kon wezen had te maken met het feit dat Zuid-Afrika cultureel in een woestenij was veranderd. Vanwege de boycot traden er geen buitenlandse bands op. Op Springbok Radio hoorde je alleen slappe popmuziek. Protestzangers als Roger Lucey werden door de geheime politie op de huid gezeten.
Beschonken op het toneel
En toen was daar dus ineens Rodríguez, een Amerikaanse zanger die waarschijnlijk door zijn onbekendheid door de mazen van het net was geslipt. Bij gebrek aan beter werd Rodríguez in Zuid-Afrika gaandeweg synoniem met underground, met exotica, rebellie en gevaar. ‘Ik denk dat het dat zinnetje in “I Wonder” was, over “how many times you’ve had sex” dat voor de virale verspreiding zorgde,’ zegt Stephen ‘Sugar’ Segerman, de man die de speurtocht naar Rodríguez in gang zette. Muziekindustrieveteraan Benjy Mudie kan zich niet herinneren de muziek van Rodríguez ooit op de staatsomroep SABC te hebben gehoord (‘I Wonder’ was voor de SABC voor de zekerheid met een scherp voorwerp bewerkt.) ‘Voor zover ik weet verspreidde het Rodríguez-vuur zich via cassettes die je voor elkaar maakte.’
Uiteindelijk gingen er honderdduizenden elpees en cassettes van Cold Fact over de toonbank en werd Rodríguez, zoals de documentaire terecht meldt, een belangrijke inspiratiebron voor de Voëlvry Beweging van alternatieve Afrikaners die zich eind jaren tachtig afzetten tegen het apartheidstriumviraat van vader, dominee en leraar. ‘Ik heb Searching For Sugar Man gezien en was tot tranen geroerd,’ zegt de inmiddels 58-jarige Voëlvry-voorman Koos Kombuis. ‘En ik denk dat Rodríguez zonder meer heeft bijgedragen aan het vrijmaken van de koppen van de jeugd. Er was een zin in een van zijn liedjes die heel veel bij mij losmaakte: “The system’s gonna fall soon/ To an angry young tune.” Toen ik jong was geloofde ik in die zin. Met hart en ziel.’
Rodríguez, inmiddels bouwvakker in Detroit, werd in 1998 opgespoord en treedt sindsdien weer regelmatig op: een onvast zingende oude man die vaak beschonken op het toneel staat. Het kan het publiek niks schelen. Keer op keer gaan ze door het lint voor hun eigen Bob Dylan. Copteros zag hem tijdens zijn eerste comebacktournee in 1998. ‘Muzikaal was het teleurstellend. Maar het was zo mooi om hem te zien en te weten dat hij nog leefde. Hij was van ons.’
Maandag 1 juli, Heineken Music Hall, Amsterdam

De man die Zuid-Afrika ‘bevrijdde’

Satire in Zimbabwe
In 2003 ging de Zimbabwaanse kunstenaar Kudzanai &#8216;Kudzi&#8217; Chiurai naar Harare voor een knieoperatie. Hij woonde al een paar jaar in Zuid-Afrika en studeerde beeldende kunsten aan de Universiteit van Pretoria. Op Harare&#8217;s 1st Street kwam hij een oude schoolkameraad tegen, die rondsjouwde met een gebroken arm; van briljant student was hij afgegleden naar haveloze zwerver. Dat beeld van die oude vriend die volkomen aan lager wal was geraakt in een land dat door president Robert Mugabe te gronde was gericht, knaagde. In 2004 stelde Kudzi zijn eerste politieke kunstwerk ten toon: een stencil met het hoofd van een duivelse Mugabe dat in vlammen opgaat. Het iconische beeld verscheen op posters, stickers en T-shirts en haalde de internationale media. De autoriteiten in Harare waren ziedend. Het is wettelijk verboden om de president te bespotten of te beledigen. Maar de Zimbabwaanse Censorship Board, die met grote regelmaat liedjes, theater en literatuur verbiedt, kon niks uitrichten tegen een galerie in Johannesburg. Wel kwam de geheime dienst even langs en vroeg de galeriehouder om Kudzi&#8217;s adres. Ook kreeg zijn familie in Harare telefonische bedreigingen. &#8216;Ik was doodsbang en werd tamelijk paranoia,&#8217; zegt Kudzi, die nu in zelfverkozen ballingschap in Johannesburg woont.
Maar zijn naam was gevestigd. Kudzi&#8217;s politieke Afro pop-art, met invloeden van Banksy, Jean-Michel Basquiat, Fela Kuti en fotograaf David LaChapelle, hangt nu in de vergaderzalen van multinationals als BHP Billiton. Elton John kocht de foto Minister of Education uit de serie The Black President (2009) waarin Kudzi de draak steekt met de door blingbling, wapens en smeergeld verblinde Afrikaanse kabinetsleden. Zo oogt de minister van Financiën met zijn bontjas en gouden kettingen als hiphopper The Notorious B.I.G., terwijl de minister van Onderwijs een Malcolm X outfit aanheeft, met een pistool achter de riem.
Zijn jongste tentoonstelling State Of The Nation (2012) was een multimediaspektakel met foto&#8217;s, video&#8217;s, schilderijen en muziek. Centraal stond een aantal grote foto&#8217;s die leken op collages die in een zilver-metallic bad waren gedompeld. Niet langer van volgevreten Afrikaanse bewindslieden, maar van dat wat ze hebben nagelaten: dystopische taferelen met kindsoldaten en rebellen die poseren tegen een achtergrond van straatvuil en Chinese prullaria. Ditmaal had Kudzi zich laten inspireren door Da Vinci&#8217;s Het laatste avondmaal, Goya&#8217;s De executie van de opstandelingen op 3 mei en Chinese propagandaposters.
Was The Black President in Kudzi&#8217;s woorden vooral &#8216;eye candy&#8217;, State Of The Nation gaat veel dieper. Het werk refereert aan de nieuwe kolonisatie van Afrika door China en verbeeldt een verlangen naar een tijd die Kudzi (1981) zelf nooit heeft meegemaakt: de jaren zestig, toen de meeste Afrikaanse landen onafhankelijk werden en het continent gloeide van de idealen. &#8216;Die eerste pakweg tien jaar waren een fantastisch vertrekpunt voor de komende generaties. Als die energie en creativiteit nu nog zou bestaan, dan zou Afrika er totaal anders uitzien en zouden we in heel andere termen over Afrikaanse politiek en leiderschap praten. Mugabe behoort ook tot die generatie. Hij werd de kannibaal van de Zimbabwaanse dromen.&#8217;
Sinds Kudzi&#8217;s werk is aangekocht door het Museum of Modern Art in New York en het Londense Victoria &#038; Albert, is het gedaan met zijn stencilkunst. Vorig jaar heeft hij al zijn mallen vernietigd. Op één na. &#8216;Mugabe met zijn vlammenhoofd.&#8217;

Oscar Pistorius en de crisis van Zuid-Afrika

Het huis waar de Baas op krachten kwam

De man die Zuid-Afrika ‘bevrijdde’

Ministers vol blingbling; SPECIAL SATIRE