Op 5 mei 2021 was India het episch centrum van de coronapandemie. Nog maar 2 procent van de bevolking was er gevaccineerd, en mensen stierven op de stoep van de overvolle ziekenhuizen met beperkte middelen. Op die dag kwam de Amerikaanse president Biden met een voor de VS verrassende boodschap: hef de intellectuele eigendomsrechten voor vaccins tijdelijk op. Zo kunnen landen zelf hun vaccins maken. De VS reageerde hiermee op het nog verder strekkende voorstel van Zuid-Afrika en India in oktober 2020 om tijdelijk het intellectueel eigendom op te schorten voor álle medische producten tegen covid-19, naast de vaccins ook medicijnen en testmiddelen.

Het was de eerste keer dat de VS, die bij eerdere discussies over vaccins altijd de belangen van farmaceuten vooropstelde, met zo’n baanbrekende en hoopgevende boodschap kwam, zegt lobbyist Ben van Gils van ontwikkelingsorganisatie Oxfam Novib. Iedereen was verrast. De WTO (Wereldhandelsorganisatie) was blij met de boodschap van Biden en verklaarde een dag later nog maar eens dat een tijdelijke opheffing van intellectueel eigendomsrecht, waardoor andere landen de kans zouden krijgen zélf vaccins te produceren, zou kunnen leiden tot meer geredde levens en minder economische schade.

Ook in Nederland besteedden politici aandacht aan de uitspraak van Biden. ‘Aankondiging VS is een goed teken. Wereldwijd moet de productie van coronavaccins worden versneld. Nederland verwelkomt de constructieve positie van de VS in het WTO-debat hierover. Nederland zal er op Europees niveau verder over spreken’, luidt het ietwat vage twitterbericht van toen nog minister van Buitenlandse Zaken Sigrid Kaag.

PvdA-Kamerlid Attje Kuiken, woordvoerder zorg noemde het een belangrijke stap en stelde dat Europa snel dit goede voorbeeld moest volgen. Kuikens bericht werd door PvdA-partijleider Lilianne Ploumen geretweet.

Rutte liet het moment voorbijgaan. Maar op 18 mei verscheen op zijn feed: ‘De impact van de pandemie in Afrika is enorm, zowel op de zorg als op de economie. In sommige landen zijn de economische gevolgen zo groot dat de positieve ontwikkeling die zij hebben doorgemaakt in gevaar komt. Dat mogen we als internationale gemeenschap niet laten gebeuren. […] Internationale samenwerking is essentieel bij de bestrijding van de pandemie en bij het herstel.’

Hoe Rutte dat voor zich zag, liet hij een paar dagen later weten. Op 21 mei berichtte hij dat er internationale samenwerking nodig is en dat Nederland daarom de ACT-Accelerator, een voor de coronapandemie ontwikkelde faciliteit van de WHO, steunde die zorgt voor mondiale toegang tot vaccins, tests en behandelingen voor alle landen – vooral de meest kwetsbare. Nederland draagt daar 147 miljoen aan bij. Over het vrijgeven van patenten had hij het niet.

Vierde shot

Vijf maanden later is er van alle ambities in de twitterberichten weinig tot niets terecht gekomen. We staan aan de vooravond van wellicht een nieuwe golf, de coronabesmettingen lopen weer op en in België worden de eerste boostershots ofwel derde prikken al gezet. Ook Nederland maakt zich klaar en houdt in de voorraad zelfs rekening met een vierde shot.

Ondertussen is in Afrika nog maar 5,6 procent van de bevolking van de lage- en middeninkomenslanden ingeënt. Er is een vierde variant van het virus in Engeland opgekomen, en de wereldeconomie blijft ernstig lijden onder de coronacrisis.

Volgens een studie van de internationale Kamer van Koophandel lijdt de wereldeconomie 9,2 biljoen dollar verlies als de bevolking van lage- en middeninkomenslanden geen toegang krijgt tot het coronavaccin. Waarom is het zo moeilijk om iedereen in te enten?

‘Voor kennisdeling heeft de WHO al initiatieven waarin farmaceuten worden uitgenodigd om hun kennis en technologieën te delen. Maar die worden nog niet gebruikt.’

Er spelen meerdere dingen. Het delen van patenten, waar Biden een oproep toe deed, zou ertoe kunnen leiden dat andere landen ook vaccins kunnen maken. Maar er is meer nodig dan alleen het delen van patenten, werpen farmaceuten tegen. Dat klopt, maar is geen argument om intellectuele eigendomsrechten niet te delen, zegt Ella Weggen, lobbyist ‘Global Health’ bij Wemos, een organisatie die zich inzet voor mondiale gezondheidszorg. ‘Ook technologie en kennis van het productieproces moeten worden gedeeld, maar dit zou een belangrijke eerste stap zijn.’

Niet voor niets vraagt het voorstel dat India en Zuid-Afrika al in oktober 2020 deden, om het delen van alle benodigde kennis die er is om vaccins en andere medische producten tegen covid-19 te maken. De oproep van India en Zuid-Afrika wordt door meer dan honderd naties en verschillende maatschappelijke organisaties ondersteund. Hiervoor moet dus de waiver (de opschorting) die is aangevraagd door Zuid-Afrika en India bij de WTO voor de bescherming van die intellectuele eigendomsrechten, tijdelijk worden toegekend.

‘Het voorstel van India en Zuid-Afrika is eigenlijk nog niet afdoende,’ aldus Weggen. ‘Want voor kennisdeling heeft de WHO al initiatieven als C-TAP en de mRNA vaccine technology transfer hubs, waarin farmaceuten worden uitgenodigd om hun kennis en technologieën te delen. Maar die worden nog niet gebruikt.’

Hek van de dam

De farmaceuten doen hun invloed gelden binnen de EU, want ook die ligt dwars, vooral bij monde van Duitsland. ‘Als Duitsland over de brug zou komen, zou dat echt een doorbraak zijn,’ zegt Ben van Gils van Oxfam Novib. ‘Spanje, Frankrijk en Italië hebben zich al uitgesproken vóór de waiver. Maar in Duitsland huist BioNTech, de producent van Pfizer. Dat bedrijf zorgt volgens Sebastian Dullien, hoofd van de denktank Macroeconomic Policy Institute, naar verwachting voor een groei van de Duitse economie met een half procent in 2021, en van het BNP met 12,5 procent. Ook groeit het winstpercentage van BioNTech naar verwachting met 35 procent. Geen wonder dat Duitsland tegenwerkt.

Wel kan de nieuwe politieke situatie in Duitsland ertoe leiden dat Duitsland toch gaat schuiven. ‘De centrumlinkse SPD heeft de verkiezingen gewonnen en wil gaan samenwerken met de liberale FDP en de Duitse Groenen. Laatstgenoemde partij is voor het tijdelijk opheffen van de patenten,’ aldus Van Gils.

Onderzoekers verwachten dat de doden als gevolg van deze pandemie voor 86 procent in lage- en middeninkomenslanden zullen vallen als we op deze voet doorgaan.

Nederland is binnen de EU altijd ‘goed bevriend’ met Duitsland, zegt Van Gils. Daardoor spreekt ook Nederland zich vooralsnog niet uit voor een waiver. ‘Het ministerie van Economische Zaken acht het gevaarlijk voor het huidige systeem van intellectuele eigendomsrechten waarin farmaceuten de macht en de regie hebben. Ze zijn bang dat als we nu deze rechten tijdelijk opheffen, het hek van de dam is en er vaker en makkelijker om gevraagd zal worden.’

Ondertussen verwachten onderzoekers van de Amerikaanse onderzoeksorganisatie Brookings dat de doden als gevolg van deze pandemie voor 86 procent in lage- en middeninkomenslanden zullen vallen als we op deze voet doorgaan.

Te optimistisch

Lobbyist Ella Weggen van mondiale gezondheidsorganisatie Wemos: ‘Omdat de farmaceuten hun kennis niet willen delen, is er voor de charity approach gekozen. In plaats van landen de mogelijkheid te geven zélf het vaccin te produceren, zijn ze nu afhankelijk van onze donaties. Landen en farmaceuten hebben beloofd aan COVAX (COVID-19 Vaccines Global Access, red.) te doneren.’

Maar ze komen hun beloften niet na. De People’s Vaccine Alliance, een coalitie van ngo’s en beroepsverenigingen in de medische wereld, publiceerde twee weken geleden geleden het rapport A Dose of Reality, waarin wordt berekend dat van de 1,8 miljard coronavaccindonaties die door rijke landen zijn beloofd, tot nu toe slechts 261 miljoen doses – 14 procent – zijn geleverd.

Westerse farmaceutische bedrijven hebben slechts 12 procent van de doses geleverd die ze aan COVAX  hebben toegewezen. Ook zegt de alliantie: ‘Gedurende de pandemie hebben de farmaceutische bedrijven de verwachtingen over miljarden doses vaccins collectief te optimistisch ingeschat met het idee dat de wereld veilig kan vertrouwen op hun productiecapaciteit. Maar deze verwachtingen zijn nooit uitgekomen en ondertussen is er een schaarste aan vaccins ontstaan, mede veroorzaakt door deze bedrijven, terwijl ze ondertussen enorme winsten maakten.’

De farmaceutische industrie blijft die verwachtingen creëren. De internationale federatie van farmaceutische fabrikanten (IFPMA) kwam afgelopen september met een rapport waarin ze stelt dat farmaceuten in staat zijn om zo veel te produceren dat ze 70 procent van de wereldbevolking van een vaccin kunnen voorzien. Elke maand zouden er 1,5 miljard vaccins geproduceerd worden en dit zou optellen tot 12 miljard aan het einde van 2021. Tot nu toe hebben de vier grote vaccinproducenten  (AstraZeneca, J&J, Pfizer/ BioNTech en Moderna) in 2021 echter slechts 3,7 miljard doseringen geproduceerd.

Enorme prijsstijging

Ook overheden komen hun beloften niet na. Nederland bijvoorbeeld doneerde tot nu toe slechts een half miljoen vaccins aan COVAX.  Het was de bedoeling dit jaar 27 miljoen vaccins leveren, maar dat wordt een enorme ambitie voor de komende maanden. Veel andere landen, zoals de VS (86 miljoen vaccins), Spanje, Duitsland en Frankrijk doneerden miljoenen vaccins aan COVAX. Toch haalt COVAX haar toch niet heel ambitieuze voornemen om 20 procent van de bevolking van lage- en middeninkomenslanden in te enten niet.

De vaccins worden liever in eigen land gehouden. België is bijvoorbeeld al begonnen met de boosterprikken. Achttien medische wetenschappers uit de VS, het VK, Mexico, India en andere landen vroegen zich afgelopen september in het toonaangevende wetenschappelijke tijdschrift The Lancet af of dat wel zo’n goed idee is. De risico’s ervan (zoals ongewenste bijeffecten) zijn onvoldoende onderzocht, en het positieve effect is nog te weinig vastgesteld. ‘Het huidige bewijs laat geen noodzaak zien om boostervaccinaties uit te delen in populaties die al ingeënt zijn.’

‘Om het virus in te dammen heeft het veel meer zin om kwetsbare groepen en gezondheidswerkers in lage- en middeninkomenslanden eerst te vaccineren.’

Zoals het er nu uitziet, beschermen de huidige vaccins niet altijd tegen symptomen van covid, maar wel tegen ernstige ziekteverschijnselen, betogen ze. Bovendien kunnen we nu de tijd gebruiken om boostervaccins te ontwikkelen die op nieuwe varianten zijn toegespitst en/of op specifieke kwetsbare groepen in de samenleving. Daarbij: ‘Als de huidige vaccins worden toegediend waar ze het meest opleveren (dus bij populaties die nog nauwelijks gevaccineerd zijn, red.) kunnen ze het einde van de pandemie versnellen door het terugdringen van de ontwikkelingen van nieuwe varianten.’

‘Om het virus in te dammen,’ zegt Remco van de Pas, onderzoeker mondiale gezondheid verbonden bij het Clingendael Instituut, ‘heeft het inderdaad veel meer zin om kwetsbare groepen en gezondheidswerkers in lage- en middeninkomenslanden eerst te vaccineren.’

Behalve de twijfels bij de effectiviteit van een derde prik, is het ook de vraag hoeveel die moet gaan kosten. Terwijl de winsten van farmaceuten die coronavaccins produceren al enorm zijn gestegen, kondigde Pfizer afgelopen februari op de nieuwssite over de farmaceutische industrie Fierce Pharma een enorme prijsstijging aan: in plaats van de huidige prijs van rond de 20 dollar voor een vaccin, zou het 175 dollar worden. Het bedrijf ontwijkt bovendien de belastingen over de miljardenwinsten, verkregen door de verkoop van met publiek geld ontwikkelde vaccins, bleek uit onderzoek van Follow the Money eerder dit jaar.

Eerlijk en fair

Niettemin lijkt er beweging te komen bij de farmaceutische industrie. De Amerikaanse farmaceut Merck & Co kwam begin oktober in het nieuws omdat het een virusremmer zegt te hebben ontwikkeld die de kans op ziekenhuisopname en/of sterven na een besmetting met de helft vermindert. Diezelfde Merck kondigde 27 oktober aan dat het zijn intellectueel eigendom en kennis voor het produceren van zijn pil tegen covid-19 gaat delen. Als dit zijn beslag krijgt, hebben 105 lage- en middeninkomenslanden straks versneld en tegen lagere kosten toegang tot dit middel, aldus Wemos in een persbericht.

Remco van de Pas van Clingendael is sceptisch: ‘Meer farmaceuten hebben aangegeven dat ze hun licentie en kennis willen delen. AstraZeneca heeft dat in het verleden beloofd. Moderna zegt dat ze hun kennis in Zuid-Afrika willen gaan delen, ofwel daar willen gaan produceren. Pfizer in Rwanda en Senegal. Maar zolang de farmaceut de voorwaarden bepaalt, is het de vraag of het eerlijk en fair gebeurt. Waarschijnlijk krijg je een franchisemodel waarbij de farmaceut de prijs bepaalt van het vaccin, waarmee het maar de vraag is of de toegang ervan vergroot wordt voor mensen in lage- en midden-inkomenslanden, maar ook ligt het eigenaarschap dan wéér niet bij die betreffende landen.’

Doormodderen

Ben van Gils van Oxfam vindt het verheugend dat op de World Health Summit (WHS) die vorige week in Berlijn werd gehouden, een top die voor een groot deel wordt gefinancierd door de farmaceutische industrie en waar honderd landen samenkwamen, op de laatste dag een statement werd afgegeven waarin werd opgeroepen tot het ondersteunen van de zogeheten TRIPS waiver, dus het delen van patenten.

Maar er zijn ook minder verheugende berichten. Zo wil Duitsland er nog steeds niet aan,  zegt Van Gils. Hij vermoedt dat de laatste kans om de waiver gestalte te laten krijgen de twaalfde Ministeriële Conferentie (MC12) van de Wereldhandelsorganisatie van 30 november tot en met 3 december zal zijn. Dan wordt de kwestie naar verwachting grondig besproken. Van Gils: ‘Mondiaal zitten we al bijna twee jaar in de pandemie. Als we nog lang blijven doormodderen, komt er een moment dat de farmaceuten inderdaad genoeg hebben geproduceerd, maar dan zijn er al heel veel mensen onnodig overleden. Dan is er bovendien de kans dat er varianten zijn die de vaccins weten te omzeilen, waardoor we in een eindeloze herhaling belanden. Of er komt een volgende pandemie die ons onderuit schoffelt en weer niet kan worden bestreden met een effectiever en eerlijker systeem.’

Van de Pas van Clingendael: ‘Internationaal wordt er nu wel steeds meer gesproken over lokale productie van vaccins. En bij de Wereldgezondheidsorganisatie wordt onderhandeld over een pandemisch verdrag. Dat is gunstig. Maar door de nadruk op een biomedische oplossing houden we het bestaande systeem in stand. We denken veel te weinig aan de structurele, kapitalistische oorzaken van deze pandemie. Aan hoe we ons voedsel- en handelssysteem hebben ingericht zodat virussen van de dierenwereld naar de mensenwereld overspringen. De nadruk op het creëren van een vaccin en ons niet richten op de preventie, maakt ons allemaal afhankelijk van medische technologie en middelen. Daar zit een prijs aan. Degene die daar de macht over heeft, bepaalt de toegang, maar dat leidt af van een veel fundamentelere vraag: hoe komen we uit deze wedloop en hoe kunnen we dit in de toekomst voorkomen?’

Aan die vraag komen we voorlopig niet toe, constateert Van de Pas.

Voor structurele oplossingen voor medische producten in crisissituaties, is het zowel volgens Van de Pas als volgens Ella Weggen van Wemos allereerst van groot belang dat de machtsbalans tussen farmaceutische bedrijven en overheden wordt hersteld.

Dat zou kunnen door voorwaarden te verbinden aan het gebruik van belastinggeld voor onderzoek en ontwikkeling van vaccins en geneesmiddelen. Weggen: ‘Bij alle covid-19-vaccins die goedgekeurd zijn in Europa is de ontwikkeling deels publiek gefinancierd. Als overheden voorwaarden hadden gesteld over bijvoorbeeld het delen van intellectueel eigendom en kennis, hadden we nu in een andere situatie gezeten. Dat overheden over de hele wereld dat hebben nagelaten, is echt een gemiste kans en dat zal echt anders moeten in de toekomst. Daarnaast is het belangrijk dat er meer transparantie komt in de farmaceutische sector. Als er openheid wordt gegeven over de kosten van onderzoek en ontwikkeling en de prijzen van geneesmiddelen, is het makkelijker te beoordelen of de prijzen ook te rechtvaardigen zijn. Zolang overheden deze machtsongelijkheid niet fundamenteel aanpassen, gaan we in een toekomstige pandemie tegen dezelfde problemen aanlopen.’