Een verjaardagsfeestje op de zaterdag voor de definitieve faillietverklaring van DSB Bank. De jarige is bedrijfseconoom met als specialisatie actuariële wiskunde. Hij is er onlangs achter gekomen dat hij via zijn tussenpersoon een woekerpolis heeft afgesloten bij de aankoop van zijn nieuwe huis. &#8216;Ik had zelf die berekening even moeten maken,&#8217; zegt hij, &#8216;dan had ik het meteen geweten. Maar ik had het druk, alles moest geregeld worden voor het huis, mijn vrouw was hoogzwanger&#8230;&#8217; &#8216;Ik heb ook niet opgelet,&#8217; zegt zijn vrouw, directeur van de grootste culturele instelling in de regio. &#8216;Ik dacht: zo&#8217;n tussenpersoon kun je wel vertrouwen.&#8217;
De dag erna bezoek ik een vriendin in haar gloednieuwe appartement aan het Amsterdamse IJ. Een ambitieuze single met een academische achtergrond en een goede baan. Haar spaargeld voor de verbouwing had ze ondergebracht bij Icesave, precies een maand voor de IJslandse bank omviel. Ze had destijds wel gelezen dat de Nederlandse staat niet garant zou staan, mocht er iets gebeuren, maar toch heeft ze geen moment overwogen dat er echt iets mis kon gaan. Ze wilde gewoon graag een paar maanden die vijfeneenhalf procent rente. Even heeft ze gedacht dat ze alles kwijt was. Honderdduizend euro.
Later die week. In een wachtkamer in Amsterdam Oud-Zuid raak ik aan de praat met een verstandig ogende man die in spanning wacht op een telefoontje van de bank over de hypotheek voor een nieuw huis. Hoewel hij en zijn partner een prima salaris hebben, kan de bank moeilijk gaan doen omdat hij &#8216;tot Sint Juttemis&#8217; moet blijven afbetalen aan een aandelenpakket van Legiolease. Hij heeft jaren geleden zijn bedrijf verkocht, vertelt hij, en wilde zijn geld gunstig investeren. Hij heeft er alleen maar schulden aan overgehouden.
Dat ik zelf een vorm van financiële dyslexie heb, is tot daaraan toe; mede dankzij mijn studie (vergelijkende literatuurwetenschap) ben ik erin geslaagd mijn praktische kennis van het dagelijks leven opvallend summier te houden. Maar van de mij omringende Competente Volwassenen met hun kapitaalkrachtige instelling had ik anders verwacht.
In shock
Een kleine twee weken later weet ik dit: Nederlanders zijn &#8216;financieel ongeletterd&#8217;, óók mensen die gestudeerd hebben. &#8216;Zelfs ik had ooit bijna een hypotheek afgesloten bij DSB Bank,&#8217; zegt hoogleraar economie Esther-Mirjam Sent van de Radboud Universiteit Nijmegen. &#8216;Ik vertrouwde op mijn financieel adviseur en wilde het even lekker snel geregeld hebben. Het was mijn vader die waarschuwde dat DSB een twijfelachtige reputatie had. &#8216;
CentiQ, Wijzer in geldzaken, is een platform van het ministerie van Financiën samen met veertig partners uit de financiële sector, het verzekeringswezen en consumentenorganisaties. De instelling doet onderzoek naar de kennis van Nederlanders over geld. Op een rijtje vragen als deze heeft maar 35 procent van de bevolking alle antwoorden goed:
&#8211; Is de volgende uitspraak waar of niet: aandelen zijn normaal gesproken risicovoller dan obligaties.
n Stel, je hebt 100 euro op een spaarrekening en de rente is twintig procent per jaar. Je neemt nooit geld of rente op. Hoeveel geld heb je dan na vijf jaar op je rekening? Meer dan 200 euro, precies 200 euro, of minder dan 200 euro?
&#8211; Wat is de gemiddelde rente die je moet betalen bij rood staan op je lopende rekening? Meer dan tien procent of minder?
&#8211; Stel dat je netto inkomen in het jaar 2010 is verdubbeld en dat ook de prijzen van alle goederen zijn verdubbeld. Ben je dan in 2010 in staat om meer, hetzelfde of minder dan vandaag te kopen?*
Zes op de tien consumenten menen voldoende te weten van belangrijke financiële producten, maar ze overschatten zichzelf. Om maar iets te noemen: 55 procent van de Nederlanders ouder dan 18 jaar weet niet hoeveel de gemiddelde rente is van rood staan op een betaalrekening. Ook weet zestig procent niet hoeveel rente ze betalen voor hun persoonlijke lening. En maar een klein gedeelte kijkt bijvoorbeeld naar de kosten van financiële producten, om hun (maandelijkse) lasten terug te brengen. Bijna niemand die pensioen opbouwt, weet hoeveel hij zelf, samen met de werkgever, daar iedere maand aan kwijt is. Maar liefst 83 procent van de Nederlanders zegt geen idee te hebben van de inleg. En een op de drie Nederlanders weet niet wat een partnerpensioen is. Jaarlijks overlijden meer dan vijftigduizend gehuwde mensen zonder te weten hoe de financiën eruit zien van de achterblijvende partner. (Cijfers van CentiQ).
Ik mail een vriendin, manager bij een weekblad, die me onlangs heeft toevertrouwd dat ze aan het eind van de maand maximaal rood staat. Of ze weet hoeveel ze aan rente betaalt. &#8216;Nee, nooit over nagedacht,&#8217; mailt ze terug. &#8216;Twee procent?&#8217;
&#8216;Ergens tussen negen en zeventien procent,&#8217; vertel ik haar.
Antwoord: &#8216;Mijn hele tekstredactie is in shock.&#8217;
Geen tijd, geen zin
En ondertussen wordt die financiële markt almaar ingewikkelder en ondoorzichtiger. Frank Kalshoven citeerde in dit blad een half jaar geleden een verontruste Nout Wellink: &#8216;Wie naar een vergelijkingssite op internet gaat om een hypotheek uit te zoeken, kan op de eerste pagina al kiezen uit meer dan acht hypotheekvormen.&#8217; Conclusie van de column: we moeten de consument wapenen met financiële kennis.
Maar ligt daar de oplossing? Fred van Raaij, hoogleraar economische psychologie aan de Universiteit van Tilburg, zegt: &#8216;Zelfs consumenten die wel kunnen rekenen, spannen zich niet in om de beste keus te maken. Ze hebben er geen tijd voor en geen zin in.&#8217;
Een van de redenen is dat we omkomen in informatie. Sinds een paar jaar mogen consumenten zelf bepalen bij wie ze energie afnemen, bij wie ze zich tegen ziektekosten verzekeren, bij wie ze een abonnement afsluiten voor telefonie. Om die liberalisering in zijn voordeel aan te wenden, is vereist &#8216;dat de consument de markt in de gaten houdt, informatie over producten en aanbieders zoekt en krijgt, de gevonden informatie vergelijkt, een eventuele overstap doet, zijn nieuwe keuze evalueert en de markt in de gaten blijft houden.&#8217; (Aldus het Kenniscentrum voor Ordeningsvraagstukken in een rapport uit 2007 over consumentengedrag in geliberaliseerde markten).
Het is maar een handjevol mensen dat deze complexiteit aankan en zich inspant om bij al deze aanbieders het voordeligste pakket bijeen te sprokkelen. Maximizers heten ze, volgens Van Raaij, en het zou gaan om zo&#8217;n tien procent van de bevolking. Vanwege hun competitieve inslag en hun perfectionisme scoren ze in geluksonderzoeken trouwens niet erg hoog.
De rest, de groep die Van Raaij satisficers noemt, stapt niet over. &#8216;Het overgrote deel van de bevolking zit nog bij de aanbieders van voor die liberalisering,&#8217; zegt de hoogleraar.
Het zou best eens kunnen, beaamt Esther-Mirjam Sent, dat de financiële onvoorzichtigheid juist is toegenomen door de liberalisering van de markt. In het voornoemde consumentenrapport uit 2007 staat in ieder geval dit: &#8216;Hoe meer informatie, hoe geringer het percentage dat wordt verwerkt, en hoe armoediger de kwaliteit van de beslissingen.&#8217;
&#8216;Dus je moet een halve econoom zijn,&#8217; vat Van Raaij samen, &#8216;en dan nog kan het misgaan.&#8217; Wie te veel informatie te verwerken krijgt, wijkt uit naar eenvoudige vuistregels die het nemen van een beslissing gemakkelijker maken. Die zijn vaak irrationeel. Het principe &#8216;altijd op zeker spelen&#8217;, kan bijvoorbeeld resulteren in onevenredig dure verzekeringen. Het principe &#8216;pluk de dag, negeer dat pensioen&#8217; gaat voorbij aan het feit dat de statistische kans ouder dan vijfenzestig te worden, groter is dan de kans om voor die tijd te overlijden. De intuïtieve neiging verlies te vermijden, leidt ook tot onlogische beslissingen. Sent: &#8216;Gesteld voor de keuze tussen een ziektekostenverzekering waar je opties aan kunt toevoegen, of een standaardverzekering waar je tegen korting opties uit kunt weglaten, kiest de meerderheid voor de laatste, duurdere variant, inclusief de facultatieve opties. De standaard wordt gezien als norm.&#8217;
Een andere irrationele factor is die van de geanticipeerde spijt: als de beslissing te moeilijk is, of er zijn te veel alternatieven, kunnen mensen beslissingen gaan uitstellen of zelfs vermijden. Hiermee worden ook mogelijke psychologische kosten vermeden, zoals onzekerheid, angst, teleurstelling en spijt (Kenniscentrum Consumentenrapport 2007). &#8216;In onderzoek naar de totstandkoming van keuzen,&#8217; zegt Sent, &#8216;presenteren de proefpersonen hun beslissingen als rationeel. Maar in de hersenen zie je dat het emotionele, intuïtieve deel actief is geweest.&#8217;
Hebzucht
Spaarzaamheid en matiging, eigenschappen die de gevaarlijke mix van onkunde, gemakzucht en irrationaliteit kunnen neutraliseren, verdwijnen langzamerhand uit de samenleving. &#8216;Consumeren&#8217; heeft het als centrale waarde gewonnen van &#8216;uitstel van behoeftebevrediging&#8217;. Volgens Martijn Lampert van onderzoeksbureau Motivaction is het voor de moderne burgerij en het &#8216;genietende deel van de hoger opgeleiden&#8217; lastig de verleiding te weerstaan: &#8216;De meerderheid van de Nederlanders is welvaart gewend en is materialistisch ingesteld. Shoppen is de nieuwe vrijetijdsbesteding. Kinderen uit deze bevolkingsgroepen wordt niet meegeven dat je een aankoop soms beter kunt uitstellen.&#8217; Uit twee recente grootschalige jeugdonderzoeken blijkt dat geld hebben en uitgeven veel belangrijker is geworden voor jongeren dan pakweg vijfentwintig jaar geleden.
Ook die hebzucht helpt bij het aangaan van risicovolle betalingsverplichtingen. Om maar iets te noemen: een op de tien huishoudens heeft problematische schulden, en tweeënveertig procent van de Nederlandse bevolking staat rood. Lampert meent dat meespeelt dat geld virtueler is geworden, en je het makkelijk overal kunt opnemen. &#8216;Je hoeft tegenwoordig een bankmedewerker niet in de ogen te kijken als je geld opneemt terwijl je rood staat.&#8217; En op internet sluit je zo een nieuwe lening.
Malafide tussenpersoon
Een vriendelijke man in een pak, een kopje koffie, en termen als &#8216;protectieplan&#8217;, &#8216;zekerheid&#8217;, &#8216;deskundig&#8217;, en &#8216;veilig &#038; verantwoord&#8217;. Het kan iedereen overkomen, beweert Sent. &#8216;Mensen die wekelijks de Bonusfolder uitpluizen, laten zich in een sessie van een paar uur een heel pakket aanpraten met levenslange financiële verplichtingen. Ze zien de relatie niet tussen het product en de lasten, ze voelen zich schuldig dat ze zich er niet in hebben verdiept, ze schamen zich dat ze er weinig van snappen. En bovendien zijn ze op het onrealistische af optimistisch. Ze denken: ach, het zal zo&#8217;n vaart niet lopen.&#8217;
Een malafide tussenpersoon, legt Fred Van Raaij uit, doet dan dit: als de klanten terugkomen om hun handtekening te zetten, zijn nog niet alle stukken aanwezig. Pas de derde keer dat ze rond de tafel zitten, krijgen ze te horen dat er aanvullende verzekeringen nodig zijn met hoge premies. Van Raaij: &#8216;In de marketing heet dat loss leader. Een heel diner voor twaalf euro, maar er staat niet bij dat je de drankjes en het nagerecht apart moet afrekenen. Door de gefragmenteerde afhandeling verliezen de klanten het overzicht op hun maandlasten. Maar ze zetten toch hun handtekening. &#8220;Als het maar geregeld is!&#8221; Dat zouden ze bij de aankoop van een auto nooit zo doen. Penny wise, pound foolish.&#8217;
Komt nog eens bij, zegt hoogleraar Sent, &#8216;dat de hersenactiviteit afneemt als we in gesprek zijn met een expert.&#8217;
&#8216;We klungelen allemaal maar wat aan,&#8217; zegt ze. &#8216;En dat heeft enorme consequenties.&#8217; 
Financial Planner
Fred van Raaij, hoogleraar economische psychologie aan de Universiteit van Tilburg, had er vorige week nog een discussie over op het ministerie van Financiën: dat je niet iedereen kunt opleiden tot financieel expert. Meer heil ziet hij in de inschakeling van een financial planner. Een in ons land nog vrij nieuw beroep, dat desalniettemin de volle goedkeuring van de Consumentenbond heeft.
Een financial planner is een onafhankelijk adviseur die niets mag verkopen, maar alleen op basis van een uurtarief adviseert (zie voor een overzicht www. vofp.nl). Hij of zij stelt de balans van inkomsten en uitgaven vast, kijkt of de verzekeringen op peil zijn, hoe het fiscaal zit, en checkt de pensioenvoorziening. Ook maakt zo&#8217;n type adviseur de klant wegwijs in de markt van de financiële dienstverlening.
Een financial life planner doet nog iets extra&#8217;s: die kijkt hoe geld een middel kan zijn om het leven te leven dat je echt wilt leven. Carlo Mittendorff, psycholoog en voormalig directeur van het Instituut voor Psychotrauma, is zo&#8217;n financial life planner (www.mittendorff.net). &#8216;Het kan een enorm gevoel van rust geven overzicht te hebben op je financiën. Zestig à zeventig procent gaat meestal op aan vaste lasten, maar met de rest kun je bewuste keuzen maken. Bijvoorbeeld sparen om toekomstdromen mogelijk te maken. Sparen voor een buffer in het geval van tegenslag. Sparen om een kind in een ontwikkelingsland te kunnen laten studeren. Zoals mensen nu met hun geld omgaan, doen ze zichzelf tekort.&#8217;
Checklist tussenpersoon
Toch naar een tussenpersoon? Vraag of hij alles wat leverbaar is, ook kan verkopen. Of is hij het verlengstuk van één verzekeringsmaatschappij?
Check of hij een accreditatie heeft bij de AFM (Autoriteit Financiële Markten); dan heeft hij de verplichting kennis te nemen van uw financieel inzicht en financiële situatie. De AFM heeft op haar website ook een lijst van mensen en instellingen met wie u niet in zee moet gaan (http://consument.afm.nl). Op deze site ook de &#8216;checklist hypotheekgesprek&#8217;.
De tussenpersoon moet de constructies die hij aanbiedt duidelijk kunnen uitleggen. Snapt u het niet, vraag het nog een keer. Snapt u het nog niet, ga dan weg en zoek een aanbieder die het wel kan uitleggen.
Het is sowieso raadzaam een gesprekje te hebben met verschillende adviseurs. Als ze elkaar tegenspreken, weet u dat er iets niet helemaal helder is.
Vraag referenties.
En houd in gedachten dat mooi weer buiten, een gezellige inrichting binnen, behaaglijke fauteuils, een kopje koffie met koekje u in een beter humeur brengen, waardoor u geneigd bent iets meer risico te nemen.
Met dank aan Jasja Bos, onderzoeker bij het Nibud, en Fred van Raaij, hoogleraar economische psychologie aan de Universiteit van Tilburg
*1) waar; 2) meer dan 200 euro; 3) meestal meer dan tien procent; 4) hetzelfde

Gerelateerd